رویکرد تاریخى فضل‌الرحمان به قرآن، بررسی توصیفی ‌ـ ‌تحلیلی

الموضوعات : The Journal of Islamic History and Civilisation

مهرداد عباسی ¹

1 - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 05 الخميس , شعبان, 1437 تاريخ التأكيد : 26 الأحد , شوال, 1437 تاريخ الإصدار : 19 الإثنين , ذو القعدة, 1437

الکلمات المفتاحية: فضل‌الرحمان, رویکرد تاریخی به قرآن, ماهیت وحى, روش تفسیر قرآن, مطالعات قرآنى در غرب,

ملخص المقالة :

فضل‌الرحمان (د 1988) را مى‌توان یکى از اصیل‌ترین و تأثیرگذارترین نواندیشان دینى مسلمان در قرن بیستم دانست. سنگ ‌بناى اندیشه اصلاح‌گرایانه فضل‌الرحمان رویکرد نوگرایانه او به قرآن است و تاریخ در قرآن‌شناسى او جایگاهى ویژه دارد. رویکرد تاریخى فضل‌الرحمان به قرآن هم در دریافت او از ماهیت وحى قرآنى، هم در نگرش او به فرایند فهم و تفسیر قرآن، و هم در نگاه او به روش‌شناسى مطالعه قرآن بازتاب یافته است. در مقاله حاضر اهمیت نگاه تاریخى در این سه حوزه از نگاه فضل‌الرحمان و نتایج آن نشان داده شده است. فضل‌الرحمان در بحث از ماهیت وحى بر اوضاع و احوال زمانه پیامبر(ص) تأکید کرده که براى تفسیر قرآن در دوره جدید نظریه دوحرکتی را مطرح ساخته و در مطالعات قرآنى از رویکرد نقد تاریخى در برابر تحلیل ادبى دفاع کرده است.

المصادر:

کتابشناسى

آقایى، سیدعلى، «کتابشناسى فضل‌الرحمان»، مدرسه، سال دوم، شماره 4، مهر 1385ش.

بارلاس، اسما، «بازخوانى متن مقدس از منظر زنان. تفسیر آمنه ودود از قرآن»، ترجمه مهرداد عباسى و متینه‌سادات موسوى، آینه پژوهش، سال بیست‌وچهارم، شماره پیاپى139، فروردین و اردیبهشت 1392.

جهانبخش، فروغ، «مدرنیستى معتدل، احیاگرى اخلاق‌گرا»، گفت‌وگو با سعید شهاب، مدرسه، سال دوم، شماره چهارم، مهر 1385.

حلاق، وائل، تاریخ تئورى‌هاىحقوقى اسلا‌مى: مقدمه‌اى بر اصول فقه سنى، ترجمه محمد راسخ، تهران، نشر نى، 1386ش.

همو، «فقه و قرآن»، ترجمه مهرداد عباسی، در: جین دمن مک‌اولیف (سرویراستار)، دائرة المعارف قرآن، زیر نظر حسین خندق‌آبادی و دیگران، تهران، انتشارات حکمت، ج4 (در دست انتشار).

ریپین، اندرو، «تحلیل ادبى قرآن، تفسیر و سیره: نگاهى به روش‌شناسى جان ونزبرو»، ترجمه مرتضى کریمى‌‌نیا، پژوهشهاىقرآنى، شماره 23-24، پاییز و زمستان 1379.

سعید، عبدالله، «فضل‏الرحمان و اندیشه‏های وی در باب فهم و تفسیر قرآن»، ترجمه مهرداد عباسى، مدرسه، سال دوم، شماره چهارم، مهر 1385.

عباسى، مهرداد، «خلق قرآن»، در دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلى حداد عادل، جلد 16، تهران، انتشارات کتاب مرجع، 1390ش.

علمی، محمدجعفر، «بررسى و نقد نظریه فضل الرحمان در بازسازى اجتهاد در دین»، فصلنامه علوم سیاسى، شماره 37، بهار 1386.

فضل‌الرحمان، «شجاعت ایمان داشتن»، ترجمه محمد اسکندرى، کیان، سال دهم ، ش 53، مرداد و شهریور 1379.

همو، «اسلام و مدرنیته»، ترجمه ابوالفضل والازاده، مدرسه، سال دوم، شماره چهارم، مهر 1385.

مادلونگ، ویلفرد، «ریشه‌هاى نزاع درباره خلق قرآن»، در مکتبها و فرقه‌هاى اسلامى در سده‌هاى میانه، ترجمه جواد قاسمى، ویرایش دوم، مشهد، 1378ش.

ویلانت، رتراود، «جریان‌شناسى تفاسیر قرآن در دوره معاصر»، ترجمه مهرداد عباسى، آینه پژوهش، سال پانزدهم، شماره دوم (شماره پیاپى 86)، خرداد و تیر 1383.

Aliabadi, Ali M., “Fazlur Rahman: A Selected Bibliography”, 2005 (Unpublished).

“Bibliography of Fazlur Rahman”, in: The Shaping of an American Islamic Discource.

Brown, Daniel, Rethinking Tradition in Modern Islamic Thought, Cambridge 1996.

Calder, Norman, “Review of Approaches to Islam in Religious Studies”, BSOAS, 50 iii (1987).

Denny, Fredrick Mathewson, “Fazlur Rahman: Muslim Intellectual”, The Muslim World, 79/2 (1989), pp.91-101.

Johns, Anthony and Abdullah Saeed, “Nurcholish Madjid and the interpretation of the Qur’an: religious pluralism and tolerance”, in Modern Muslim intellectuals and the Qur’an, Suha Taji-Farouki (ed.), Oxford 2004.

Rahman, Fazlur, Revival and Reform in Islam: A Study of Islamic Fundamentalism, ed. Ebrahim Moosa, Oxford 1999.

Id., Prophecy in Islam: Philosophy and Orthodoxy, London and New York 2008.

Id., Islam, New York 1966.

Id., Islam and Modernity: Transformation of an Intellectual Tradition, Chicago 1982.

Id., Major Themes of the Qur'an, Chicagoand Minneapolis 1980.

Id., “Approaches to Islam in Religious Studies: Review Essay”, in Richard C. Martin (ed.), Approaches to Islam in Religious Studies, Tucson: University of Arizona Press, 1985, pp. 189-202.

Id., “Divine Revelation and the Prophet”, Hamdard Islamicus, 1, no. 2 (1978), pp. 66-72.

Saeed, Abdullah, “Fazlur Rahman: a framework for interpretation of the ethico-legal content of the Qur’an”, in Modern Muslim intellectuals and the Qur’an, Suha Taji-Farouki (ed.), Oxford 2004.

The Shaping of an American Islamic Discource. A Memorial to Fazlur Rahman, (ed.) Earle H. Waugh and Fredric M. Denny, Atlanta and Georgia: Scholars Press, 1998.

 

---

[1]. تاریخ دریافت: 23/2/1395، تاریخ پذیرش: 10/5/1395

[2]. رایانامه: [e-mail]

[3]. نخستین بار کامران فانى مقاله‌اى فلسفى از او را به فارسى برگرداند: «حدوث دهرى میرداماد»، ترجمه کامران فانى، در شیعه در حدیث دیگران، زیر نظر مهدى محقق، تهران 1362ش، 183-205. پانزده سال بعد، مقدمه و بخش کوتاهى از کتاب مضامین اصلى قرآن او به فارسى ترجمه شد: «محورهاى اساسى قرآن»، ترجمه فرهاد بهبهانى، فرا راه، پیش‌شماره اول، زمستان 1377، 50-54؛ «خدا در قرآن»، ترجمه فرهاد بهبهانى، فرا راه، شماره2، بهار1380، 69-72. معرفى مفصلى از همین کتاب نیز به چاپ رسیده است: صدرا ساده و دیگران، «مضامین اصلى قرآن»، خردنامه همشهرى، شماره 21، آذر 1386، 52-54. هم‌چنین مقاله‌اى از او در باب احیاى اسلامى به فارسى برگردانده شده است: «احیا و اصلاح در اسلام»، در: تاریخ اسلام کمبریج، جلد دوم، ترجمه تیمور قادرى، تهران: انتشارات مهتاب، 1387ش، 1751-1780. کتاب مشهور فضل‌الرحمان درباره فلسفه ملاصدرا نیز چند سالی است به فارسی ترجمه شده است: فلسفه ملاصدرا: با نگاهی نو در ترازوی نقد، ترجمه، نقد و تحلیل از مهدی دهباشی، تهران، نشر ریسمان، 1390.

[4]. نک. فضل‌الرحمان، «شجاعت ...»، 90-93.

[5]. این مجموعه حدودا سى‌صفحه‌اى که شامل چند مقاله تألیفى و ترجمه‌اى و یک مصاحبه است مرجعى مقدماتى براى آشنایى با اندیشه‌هاى فضل‌الرحمان در زبان فارسى به شمار مى‌آید که در قالب «گزارش مؤلف» در شماره چهارم نشریه مدرسه در مهر ماه 1385 انتشار یافت. برخى مقالات این مجموعه از جمله منابع اصلى نگارنده در تألیف مقاله حاضر بوده‌اند.

[6]. مقاله نخست: سیدهادى طباطبایى، «روشنفکران ایران زیر عباى فضل‌الرحمان»، منتشرشده در وبلاگ شخصى مؤلف با نام «نگارستان» در اسفند 1387 (به گفته مؤلف، این مقاله براى چاپ در نشریه چشم‌انداز ویژه دانشگاه علامه طباطبایى و امام صادق نوشته شده است)؛ این مقاله، چنان‌که از عنوان آن مشهود است، سبک و سیاقى ژورنالیستى دارد و نویسنده آن به‌نحوى شتاب‌زده و غیرروشمند از طریق نقل‌ اقوال فضل‌الرحمان در کتاب‌ها و مقالات مختلف او و قرار دادن آنها در کنار عباراتى از عبدالکریم سروش و محمد مجتهد شبسترى کوشیده است نشان دهد که فضل‌الرحمان «مقتداى فکرى» این دو نواندیش دینى ایرانى بوده است و «آنها صرفاً به ترجمه آراى او مى‌پردازند». گذشته از این‌که تأثیرگذارى فضل‌الرحمان بر اندیشه بسیارى از روشنفکران دینى پس از او را نمى‌توان انکار کرد و این موضوع خود شایسته پژوهشى مستقل است، باید گفت که لحن مقاله خطابى و ایدئولوژیک است، علاوه بر اینکه آداب و قواعد پژوهش نیز در آن رعایت نشده است، چنان‌که نویسنده در نقل ‌اقوال فضل‌الرحمان عیناً ترجمه من از آن عبارات (منتشرشده در نشریه مدرسه؛ براى مشخصات آن بنگرید به: یادداشت 4) را آورده است، بى‌آنکه اشاره‌اى به نام مترجم کرده باشد. اما مقاله دوم: على‌رضا آزاد، «نگاهی به رویکرد هرمنوتیکى فضل‌الرحمان در تفسیر قرآن»، منتشرشده در وبلاگ شخصى مؤلف با نام «هرمنوتیک» در آبان 1388 (این مقاله در شماره 19 نشریه علمى‌ـ پژوهشى پژوهش دینى منتشر شده، اما به گفته مؤلف، بخش‌هاى مهمى از آن به دلایلى حذف شده است)؛ نویسنده این مقاله، اگرچه در مقایسه با مقاله پیشین مقاله‌اى به‌ظاهر خوب و منسجم عرضه کرده، هم‌چون نویسنده پیشین دچار بداخلاقى در عرصه پژوهش شده که البته این روزها متأسفانه این آفت گریبان‌گیر بسیارى از دست‌اندرکارانِ به‌ویژه جوانِ این عرصه شده است. این محقق عزیز ما نیز قریب به اتفاق نقل‌ها از فضل‌الرحمان و درباره او را ظاهراً از ترجمه من و دیگران (منتشرشده در نشریه مدرسه) برگرفته، اما هیچ اشاره‌اى به نام مترجم نکرده (!) و در پانویس‌هاى مربوط هم نام منبع انگلیسى را آورده! و دست‌آخر این‌که مقاله‌اش را در نشریه‌‌اى «علمى‌ـ پژوهشى» به چاپ رسانده است.

[7]. نک. علمى، 71-124.

[8]. براى اطلاع بیشتر درباره زندگى و زمانه فضل‌الرحمان بنگرید به: فضل‌الرحمان، «شجاعت ...»، 37-39؛ سعید، 71-76؛ Rahman, 1999, 1-3.

[9]. The Philosophy of Mullā ‘adrā (‘adr al-DÊn al-ShÊrazÊ), Albany 1975.

[10]. براى کتابشناسى جامعى از تألیفات فضل‌الرحمان و پژوهش‌هاى راجع به او، نک.'Bibliography of …'؛ آقایى، 94-101.

[11]. نک. ویلانت، 10-12.

[12]. نک. Rahman, 2008, 7.

[13]. نک. Rahman, 1966, 31.

[14]. Rahman, 1999, 14-15; Denny, 98-99.

[15]. براى نخستین بحث‌ها درباره ماهیت کلام خدا و نظریه خلق قرآن، نک. مادلونگ، 123-150؛ عباسى، 35-42.

[16]. Rahman, 1978, 66, 71.

[17]. براى اطلاعات تفصیلى راجع به دیدگاه فضل‌الرحمان درباره وحى، نک. Rahman, 1978, 66-72; Saeed, 45-49 .

[18]. فضل‌الرحمان، «شجاعت ...»، 38.

[19]. سعید، 72-73.

[20]. فضل‌الرحمان، «اسلام و مدرنیته»، 91.

[21]. در متون انگلیسى، با توجه به عبارت خود فضل‌الرحمان، از این نظریه با تعبیر double movement theory یاد مى‌شود که مترجمان فارسى براى آن معادل‌هاى مختلفى چون «نظریه دوحرکتى»، «نظریه حرکت دوسویه» و «نظریه حرکت دومرحله‌اى» گذاشته‌اند.

[22]. Rahman, 1982, 5-7.

[23]. Id, 20.

[24]. نک. سعید، 75؛ جهانبخش، 83.

[25]. براى تفصیل بیشتر درباره «اصول اخلاقى» در اندیشه فضل‌الرحمان، نک. سعید، 74-75.

[26]. نک. حلاق، «فقه و قرآن».

[27]. Rahman, 1980, xi.

[28]. Abraham Geiger, Was hat Mohammad aus dem Judenthume Aufgenommen, Bonn 1833.

[29].  Hartwig Hirschfeld, Judische Elemente im Koran, Berlin 1878.

[30]. Richard Bell, The Origin of Islam in its Christian Environment, London, n.d.

[31]. John Wansbrough

[32]. Theodor Nöldeke, Geschichte des Qorāns, 1st edn, Göttingen 1860.

[33]. R. Blachere, Introduction au Coran, Paris 1947.

[34]. Bell’s Introduction to the Qur’an, completely revised and enlarged by W. Montgomery watt, Edinburgh 1970.

[35]. Arthur Jeffery, Materials for the history of the text of the Qur’ān. The Kitāb al-Maßāhif of Ibn Abī Dāwūd together with a collection of the variant readings from the codices of Ibn Mas‛ūd, etc., Leiden 1937.

[36]. John Burton, The collection of the Qur’ān, Cambridge 1977.

[37]. Patricia Crone and Michael Cook, Hagarism: The Making of the Islamic World, Cambridge 1977.‌

[38]. Toshihiko Izutsu, God and man in the Koran, New York 1964; Id., Ethico-religious concepts in the Qur’ān, Montreal 1966.

[39]. نک. Rahman, 1980, xi-xvi.

[40]. John Wansbrough, Qur’anic Studies. Sources and Methods of scriptural Interpretation, Oxford 1977; id., The Sectarian Milieu: Content andComposition of Islamic Salvation History, Oxford 1978.

 

[41]. نک. ریپین، 190-217.

[42]. Rahman, 1980, xiv.

[43]. Richard C. Martin (ed.), Approaches to Islam in Religious Studies, Tucson: University of Arizona Press, 1985.

[44]. نک. ریپین، 208-209.

[45]. نک. Rahman, 1985, 189-202.

[46]. Rahman, 1985, 191-198.

[47]. همین مقاله، 175.

[48]. Rahman, 1985, 201.

[49]. Norman Calder

[50]. Calder, 546.

[51]. براى نمونه‌اى گویا، نک. Brown, x.

[52]. نک. سعید، 75؛ نیز براى تمایز حدیث و سنت از نگاه فضل‌الرحمان، نک. Brown, 102-107.

[53]. نک. حلاق، تاریخ تئوری‌های حقوقی، 340-345، 355-356.

[54]. سعید، 72؛ نیز براى مشخصات یادنامه‌اى براى فضل‌الرحمان به همت دوستان و شاگردان او، نک. The Shaping….

[55]. براى آگاهى از اندیشه‌هاى او درباره قرآن، نک. Johns and Saeed, 76-79.

[56]. براى آگاهى از زندگى آمنه ودود و اندیشه‌هاى او درباره قرآن، نک. بارلاس، 21-32.