مکتب و شیوه جغرافی‌نگاری ابن‌فقیه همدانی در کتاب البلدان

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

محبوبه شرفی ¹ , مهدی علیجانی ²

1 - دانشیار گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی، واحد یادگار امام(ره)، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشجوی دکتری ایران‌شناسی، بنیاد ایران‌شناسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 16 الأحد , رجب, 1442 تاريخ التأكيد : 03 السبت , شوال, 1442 تاريخ الإصدار : 11 السبت , صفر, 1443

الکلمات المفتاحية: ابن‌فقیه, جغرافی‌نگاری اسلامی, کتاب البلدان,

ملخص المقالة :

هم زمان با تألیف آثار متعدد در رشته جغرافیای توصیفی در قرن سوم هجری، کتاب البلدان نوشته ابن فقیه همدانی نیز در اواخر این قرن نگاشته شد. ابن فقیه بر اساس تقسیم مکاتب جغرافی نگاری اسلامی، پیرو مکتب عراقی است. وی در اثرش مکه را مرکز جهان دانسته و کتابش را با شرح این شهر آغاز کرده است. توجه به شیوه جغرافی نگاری اقلیم یونانی و ایرانی در عین نگارش کتاب بر مبنای نواحی، نیاوردن نقشه، عجایب نگاری فراوان و پرهیز از خردگرایی و نیز پررنگ بودن مایه های هویت گرایانه میهنی از ویژگی های جغرافی نگاری اوست. از نظر نوع شناسی نیز کتاب البلدان به جغرافیای اقتصادی و انسانی نزدی ک تر است. اهمیت دیگر اثر، کمک به گره گشایی از بعضی مفاهیم تاریخی و فرهنگی ایران است. همچنین به علت فقدان سفر و مشاهدات میدانی، ابن فقیه از نظر منابع اطلاعاتی، بیشتر متکی بر منابع مکتوب و شنیداری است. این پژوهش تلاش دارد با روش تاریخی و رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، مکتب روشی و شیوه جغرافی نگاری وی را واکاوی و تحلیل کند.

المصادر:

ابن­خرداذبه، مسالک و ممالک، ترجمه سعید خاکرند، تهران، موسسه مطالعات و انتشارات تاریخی، 1371ش.

 ابن­ندیم، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، اساطیر، 1381ش.

 ابن­فقیه، مختصر کتاب البلدان: بخش مربوط به ایران، ترجمه محمدرضا حکیمی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1379ش.

همو، کتاب البلدان، به کوشش یوسف هادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ﻫ .

اذکایی، پرویز، تاریخ نگاران ایران، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373ش.

 اشکواری، محمدجعفر، «عجایب نگاری ابن­فقیه در کتاب البلدان»، فصلنامه تاریخ اسلام، زمستان 1392 دوره 14، شماره 4 (مسلسل 56).

جلیلیان، شهرام، «پژواکی از سنگ‌نوشته‌های داریوش بزرگ در "اخبار کتاب البلدان" ابن­فقیه همدانی»، دو فصلنامه پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، بهار و تابستان 1395، شماره 18.

حبیبى، عبدالحى، تاریخ افغانستان بعد از اسلام، تهران، افسون، 1380ش.

رضا، عنایت الله، «ابن­فقیه، ابوبکر»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1377ش.

زهرى، ابوعبدالله محمد­بن ابى­بکر، الجغرافیه، ترجمه دکتر حسین قره چانلو، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382ش.

دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، 1371ش.

 سارتون، جرج، مقدمه بر تاریخ علم، مترجم غلامحسین صدری افشار، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1383ش.

 شفیعی کدکنی، محمدرضا، « نقد ادبی: یکی دخمه کردش ز سم ستور»، مجله کلک، آبان، آذر و دی 1374، شماره 68، 69 و 70.

قره چانلو، حسین ، جغرافیاى تاریخى کشورهاى اسلامى، تهران، سمت، 1380ش.

 قزوینى، زکریا­بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه میرزاجهانگیر قاجار، تصحیح میرهاشم مُحدث، تهران، امیرکبیر، 1373ش.

 قزوینی، محمد، یادداشتهای قزوینی، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی، 1363ش.

کراچکوفسکى، ایگناتى‏، تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده‏، تهران، علمی و فرهنگی‏، 1379ش.

 مقدسی، محمد­بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الأقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، 1361ش.

 یاقوت حموى، معجم البلدان، ترجمه علینقى منزوى، تهران، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، 1380ش.

Ahmad, S. M., & Taeschner, Fr. Djughrafiya.”Djughrafiya “The encyclopaedia of Islam, New Edition, Leiden: E. J. Brill, 1991.

Khalidov, Anas B, “Ibn AL-Faqih Abu bakr Ahmad”, Iranica, 1997.

Ahmad, S. M., &Taeschner, Fr. “Djughrafiya”, The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Leiden: E. J. Brill, 1991.

Ashkevari, Mohammad Jafar, “Marvel-Writing by Ibn i- Faqih in Alboldan”, History of Islam, Winter 1392/ 2013, Vol.14, Issue 56.

Azkaei, Parviz, Tārīkh Nigārān- i Iran, Tehran, Iraj Afshar Foundation, 1373/ 1994.

Dehkhoda, Ali-Akbar, Lughat-Nāma, Tehran, University of Tehran, 1371/ 1992.

Gharchanloo, Hossein, Jughrāfiyyā- yi Tārīkhī- i Kishwar- hā- yi Islāmī, Tehran, SAMT, 1380.

Habibi, Abdul Hai, Tārīkh- i Afghanistan Baʿd Az Islām, Tehran, Afsūn, 1380/ 2001.

Ibn al- Faqīh, Mukhtaṣar- i Kitāb al- Buldān, (Iran), Trans. Mohammad- Reza Hakimi, Bunyād- i Farhang- i Iran, 1379/ 2000.

Idem, Kitāb al- Buldān, Revised by Yūsuf al- Hādī, Beirut, ʿĀlam - al- kitāb, 1996 AD/ 1416 AH.

Ibn Khurdadhbih, Masālik wa Mamālik, Trans. Saeed Khakrand, Tehran, Mawʾassisa Muṭāliʾāt wa Intishārāt- i Tārīkhī, 1371/ 1992.

Ibn al- Nadīm, al- Fihrist, Revised by Muhammad-Reza Tajadod, Tehran, Asāṭīr, 1381/ 2002.

Jalilian, Shahram, “A Reflection of the Inscriptions of Darius the Great in Kitab al-Boldan Ibn al-Fakih al-Hamadani”, Historical Research Of Iran & Islam, Spring & Summer, Vol.10, Issue 18.

Khalidov, Anas B, “Ibn  AL-Faqih Abu bakr Ahmad”, Iranica, 1997.

Krachkovsky, Ignaty, Istoriia Arabskoi Geograficheskoi Literatury, Trans. Abolghasem Payandeh, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1379/ 2001.

Maḳdisī, Muḥammad b. Aḥmad, Aḥsan al- Taḳāsīm fī Maʿrifat al- Aqālīm, Trans. Ali Naghi Monzavi, Tehran, Shirkat- iMūʾalifān wa Mutarjimān, 1361/ 1983.

Qazwīnī, Muḥammad, Yaddāsht- hā- yi Qazwīnī, Revised by Iraj Afshar, Tehran, ʿIlmī, 1363/ 1984.

Qazwīnī, Zakariyyā b. Muḥammad, Āthār al- Bilād wa Akhbār al- ʿIbād, Trans. Mirza Jahangir Qajar, Revised by Mīr Hāshim Muḥaddith,Tehran, AmīrKabīr, 1373/ 1994.

Reza, Enayatollah, “Ibn Faqīh, Abūbakr”, The Great Islamic Encyclopaedia, Kazem Mousavi Bojnourdi (as supervisor), Tehran, The Centre For The Great Islamic Encyclopaedia, 1377/ 1998.

Sarton, George, Muqaddama-iy bar Taʾrīkh- i ʿIlm (Introduction to the History of Science), Trans. Ghulamhossein Sadri-Afshar, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, 1383/ 2004.

Shafiei Kadkani, Mohammad-Reza, “Naqd- i Adabī: Yikī Dakhma Kardash Zi Summ- i Sutūr”, Kilk, November, December, January 1374/ 1995- 1996, Issue. 68-69-70.

Yāqūt Hamawī, Muʿjam al- buldān, Trans. Mohammad Taghi Monzavi, Tehran, Cultural Heritage Organization, 1380/ 2009.

Zuhrī, Abū ʿAbd al- Allāh Muḥammad b. Abībakr, al- Jughrāfiyya, Trans. Hossein Gharchanloo, Tehran, Ministry of Culture & Islamic Guidance, 1382/ 2003.