عوامل تأثیرگذار بر واگرایی ترکمانان صوفی آناتولی از آل‌عثمان
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
مهدی جمالی فر
1
(استادیار گروه تاریخ اسلام، دانشگاه مذاهب اسلامی، تهران، ایران)
مهدی عبادی
2
(دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: تصوف عامیانه در آناتولی, دیوانسالاری عثمانی, نظام تیمار, دوشیرمه, مدارس عثمانی, آل عثمان و ترکمانان,
ملخص المقالة :
ترکمانان صوفی آناتولی در اوائل دوره عثمانی به واسطه حضور و نقش پررنگ در تأسیس و توسعه قلمروی عثمانی و برآمدن آن در قامت یک دولت مقتدر، به رغم ماهیت واگرایانۀ غالب بر شیوه زندگی آ‌ن‌ها، با آل‌عثمان همگرایی پررنگی پیدا کرده بودند. بر این اساس، ترکمانان کوچ نشین و نیمه کوچ نشین آناتولی پیرو تصوّف عامیانه و در رأس آ‌ن‌ها دراویش صوفی، مناسبات حسن ه ای با سلاطین نخستین عثمانی داشتند. به‌تدریج تحولات تاریخی این روند را دچار دگرگونی کرد. عثمانیان در نیمه دوم قرن نهم هجری، قسطنطنیه را فتح کردند و پایتخت خود را به این کلان شهر جهانی انتقال دادند. به دنبال این فتح، دیوان سالاری عثمانی مرحله جدیدی از تکامل و توسعه را تجربه کرد و سیاست های آل‌عثمان در قبال ترکمانان، بانیان پیشین تأسیس دولت عثمانی، به شکل بنیادینی تغییر یافت؛ این در حالی بود که جمعیت پرشماری از ترکمانان، بر شیوه‌ها و سنت زندگی عشایری پافشاری می‌کردند. بنابر یافته‌های این مطالعه، توسعه و تکامل دیوان سالاری عثمانی در دوره بعد از فتح استانبول و در رأس آن سه نهاد تیمار، دِوشیرمه و مدرسه، نقش تعیین‌کننده‌ای در روند منزوی‌سازی ترکمانان ایفا کردند.افزون براین، سیاست تمرکزگرایی عثمانیان در مواجهه با ترکمانان کوچ‌نشین و نیمه کوچ نشین و نیز تحقیر این گروه ها از سوی نخبگان جامعه عثمانی، واگرایی ترکمانان صوفی از عثمانی‌ها و همگرایی آ‌ن‌ها به صفویان را تشدید می‌کرد.
اسپناقچى پاشازاده، محمد عارف، انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام، بهکوشش رسول جعفریان، قم، دلیل ما، 1379ش.
امامی خویی، محمدتقی، ترکان، اسلام، علوی گری- بکتاشی گری در آناتولی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1391ش.
انتخابی، نادر، دین، دولت و تجدّد در ترکیّه، تهران، هرمس، 1395ش.
اینالجیق، خلیل، امپراتوری عثمانی؛ عصر کلاسیک 1600م-1300م، ترجمه عبدالعلی اسپهبدی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1396ش.
آقسرایی، محمود بن محمد، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، بهکوشش عثمان توران، تهران، اساطیر، 1362ش.
بدلیسی، ادریس بن حسام الدین، هشت بهشت، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، نسخه شماره 8762، به کتابت محمد معصوم زنوزی در سنه 1084.
خواجه سعدالدّین افندی، تاج التّواریخ، ج 2، استانبول، طبع خانه عامر، 80-1279ﻫ .
دنی، ژ و دیگران، «تیمار»، دانشنامه جهان اسلام، ج 8، تهران، بنیاد دائره‌العارف اسلامی، 1383ش.
رفیق، احمد، «رافضیان و بکتاشیان در قرن دهمﻫ/16م»، ترجمه توفیق سبحانی، مجلّه معارف، شماره اول، دوره دهم، فروردین- تیر 1372.
ریاحی، محمد امین، زبان و ادبیّات فارسی در قلمرو عثمانی، تهران، انتشارات اطلاعات، 1390ش.
شاهمرادی، سید مسعود، و کیومرث عظیمی، «کارکردهای نظام تیمار و علل فروپاشی آن در امپراتوری عثمانی»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال دوازدهم، ش 45-46، بهار و تابستان، 1390.
صابان، سهیل، المعجم الموسوعی للمصطلحاتالعثمانیه التاریخیه، ریاض، مکتبة الملک فهدالوطنیة، 1421ﻫ.
صبحیالانطاکی، بسیم، علویوا الاناضول، بیروت، مؤسسة البلاغ، 2003م.
عاشق‌پاشازاده، احمد، تواریخ آل‌عثمان، استانبول، مطبعة عامره، 1332ﻫ .
عبادی، مهدی، «عوامل مؤثر بر گسترش مدارس در قلمرو عثمانی (دوره کلاسیک: قرون 10-8ق)»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، شماره یک، پاییز و زمستان 1389.
همو، نقش مدارس در سیاست مذهبی دولت عثمانی(دوره کلاسیک: قرون 10-8ق/ 16-14م)، رساله دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، 1391ش.
فریدون بک، منشآت السلاطین،بی جا، دارالسعاده: تقویم خانه عامره، 1274ﻫ .
منصوری، فیروز، مطالعاتی درباره تاریخ، زبان و فرهنگ آذربایجان، تهران، نشر هراز، 1387ش.
موسوی، سیدجمال، و طاهر بابایی، «مطالعه تطبیقی غلام‌داری در تشکیلات نظامی عثمانی و صفوی»، نیمسال‌نامه مطالعات تاریخ و تمدن ملل اسلامی، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان 1391.
یاشار اجاق، احمد، «تزریق همه خداگری به اسلام دگراندیش آناطولی: تأثیرات حروفیگری»، ترجمه اصغر دلبری پور، مجموعه مقالات فرهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (ویژه‌نامه علویان ترکیه (1))، آنکارا، رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران، بیتا.
Ágoston, Gábor, “Ottoman Warfare, 1453-1826”, European Warfare, 1453-1815, Ed. Jeremy Black London, Macmillan, 1999.
Arsalantaş, Yasin, Depicting The Other: Qizilbash Image in The 16th Century Ottoman Historiography, The Department of History İhsan Doğramacı, Bilkent University, Ankara, July 2013.
Aslıergul, F, The Ottoman Identity: Turkish, Muslim or Rum?, Middle Eastern Studies, Vol. 48, No. 4, July 2012.
İnalcık, Halil, “The Question of the Emergence of the Ottoman State”, International Journal of Turkish Studies, 2, 1980.
Kalelı, Lütfi, Şah Hatayi ve Pir Sultan, Alevi Yayınları, 2006.
Kamil Yılmaz, Hasan, Aziz Mahmud Hüdayi, TDV, islam ansiklopedisi, cilt: 04.
Karamustafa, Ahmet T., Origins of Anatolian Sufism. Sufism and Sufis in Ottoman Society: Sources, Doctrine, Rituals, Turuq, Architecture, Literature and Fine Arts, Modernism, 2005.
YILMAZ, Hasan Kamil, Aziz Mahmud Hüdâyî. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
Köprülü, Fuat, Anadoluda islamiyet. Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, 1922.
Lındner, Rudi Paul; Günay, Müfit, Ortaçağ Anadolu'sunda göçebeler ve Osmanlılar, İmge Kitabevi, 2000.
Lütfi Barkan, Ömer, “Osmanlı İmparatorluğunda bir Scan ve Kolonizasyon Metodu olarak Vakıflar ve Temlikler; İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, II, 1942.
Lütfi Barkan, Ömer, XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Mâlî Esasları, Kanunlar, I, İstanbul, Bürhaneddin matbaası, 1943.
Osmanlı Kanûnnâmeleri, Millî Tetebbûlar Mecmûası, Cilt.I, Sayı.I, İstanbul, 1331(1915).
Özcan, Abdülkadi, “Devşirme”, vol 9, Türkiye Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi (DİA), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları İşletmesi, İstanbul, 1994.
Teber, Ömer Faruk, XVI. Yüzyılda Kızılbaşlık Farklılaşması, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal: Büyük Selçukîler, Anadolu Selçukîlerî, Anadolu Beylikleri, İlhânîler, Karakoyunlu ve Akkoyunlularla Memlûklerdeki Devlet Teşkilâtına Bir Bakış, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtında Kapukulu Ocakları, Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı, Cilt 1, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1988.
Yildırım, Riza, Turkomans between two Empires: The Origins of the Qizilbash Identity in Anatolia, 1447-1514. Doktora Tezi, Ankara, Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
Zeki Pakalın, Mehmet, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, cilt 2, milli eğitim basımevi, İstanbul, 1971.
_||_Espenᾱḳchῑ pᾱshᾱzᾱdeh, Moḥammad Ᾱrif, Enḳelᾱb-aleslᾱm beinolkhavᾱs va al-avᾱm, mosaḥeḥ: Rasul Djafaryᾱn, Qom, dalῑle mᾱ, 1379 SH/2000 D.
Emᾱmῑ khuee, Moḥammad taḳῑ, torkᾱn, eslᾱm, Alavῑgarῑ – Baktashῑgarῑ dar Ᾱnᾱtulῑ, Tehrᾱn, pajuheshgᾱhe ulume ensᾱnῑ va motaleate farhangῑ, 1391 SH./ 2012A.D.
Entekhᾱbῑ, nᾱdir, az osmanῑgarῑ tᾱ turᾱnῑgarῑ, majalle negᾱhe no, shomᾱre 16, mehr – ᾱbᾱn1372sh./1993A.D.
Entekhᾱbῑ, nᾱdir, deen, dowlat va tadjadod dar turkῑye, Tehrᾱn, nashre hermes, 1395 SH./ 2016 A.D.
Enᾱldjῑḳ, Khalῑl, emperᾱturῑ osmanῑ; asre kelasic 1300m-1600m, tardjome Abdol-alῑ espahbodῑ, Tehran, daftare nashre farhange eslᾱmῑ, 1396 SH./ 2017A.D.
Ᾱḳsaraee, Maḥmood ibn Moḥammad, mosᾱmert elakhbar, va mosᾱyerat elakhyar, mosaḥeḥ Osmᾱn turᾱn, Tehran, asᾱteer, 1362 SH./1983A.D.
Khᾱdje Sa΄doldin Afandῑ, tadjoltavarῑkh, estanbul, tabkhaneye ᾱmer, 1279-80 AH. /4-1863A.D.
Refῑḳ, aḥmad, “rᾱfezeyan va baktᾱsheyan dar ḳarn dahom h/16m” tarhdjome va tozῑḥe tofῑgh sobḥᾱnῑ, majalle moaref shomare aval, dore dahom, farvardin – teer1372 SH./ 1993A.D.
Reyᾱḥῑ, moḥammad amῑn, zaban va adabeyate fᾱrsῑ dar Ḳalamro osmᾱnῑ, Tehran entesharate etelaat, 1390 SH./ 2011A.D.
Shᾱhmorᾱdῑ seyed masud, azῑmῑ keumers, “kᾱrkardhᾱye nezᾱme teemar va elale forupᾱshῑ aan dar emperatoriye osmᾱnῑ” faslnᾱmeh tarῑkh eslᾱm saal davazdahom shomᾱre aval va dovom shomᾱre mosalsal 45-46 bahᾱr va tabestan, 1390 SH./ 2011A.D.
Sᾱbᾱn, soheil, almodjam-almosuee lelmostalehat alothmaneye altᾱrῑkhῑye, maktabah almalek fahad alwataneye, reyᾱdh, 1421 AH. /2001A.D.
Sobhῑ alentᾱki, bᾱseem, alaviol anᾱdhul, Beirut, moᾱsesᾱt elbalagh, altabatel ula, 2003A.D.
Ebᾱdῑ, Mahdi, “avᾱmele moᾱser bar gostareshe madares dar ḳalamro osmᾱnῑ(dore kelᾱsῑc: ḳorune 8-10 A.H)” padhuheshnᾱmeh tᾱrῑkh tamadone eslᾱmi shomᾱre yek pᾱeez va zemestᾱn, 1389 SH./ 2010A.D.
Ebᾱdῑ, Mahdi, naḳshe madᾱres dar seyᾱsate mazhabῑ dowlate osmᾱnῑ (dore kelᾱsῑc: ḳorune 8-10 A.H /14-16 A.D), resᾱle doctorῑ tᾱrῑkh va tamadone melal eslᾱmῑ, dᾱneshkade elᾱheyᾱt va maᾱrefe eslamῑ daneshgᾱhe Tehrᾱn 1391SH./ 2012A.D
Fereydun bak, monsheᾱt alsalᾱtin, darolsaᾱde: taḳvimkhᾱne ᾱmere, 1274 A.H/ 1858 A.D
Lᾱmush, Leon, tᾱrikh turkeye, tardjome saeed nafisi, Tehran, chᾱpkhᾱne madjles 1316 SH./ 1937A.D
Mansurῑ, firuz, motᾱleatῑ darbare tᾱrῑkh, zabᾱn va farhang ᾱzarbᾱyejan, tehrᾱn, nashre harᾱz, 1387 SH./ 2008A.D
Yᾱshᾱr odjaḳ, ahmad, tazrῑḳ hame khodᾱgarῑ be eslᾱm degar andῑsh ᾱnᾱtulῑ: tasῑrᾱt ḥorufῑgarῑ, tardjome asghar delbarῑ pur, madjmue maḳalat farhangῑ sazmane farhang va ertebatat eslamῑ(vidhenameye alaviyan turkeye(1)) rᾱyzanie farhangῑe sefᾱrate djomhurie eslᾱmῑe irᾱn; Ankᾱrᾱ.
