دهخدای صوراسرافیل: طرحی ناتمام از سوسیال‌دموکراسی

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

هاشم آقاجری ¹ , مهدی زمانی ²

1 - دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2 - دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 28 الإثنين , جمادى الثانية, 1443 تاريخ التأكيد : 09 الثلاثاء , شوال, 1443 تاريخ الإصدار : 21 الإثنين , ذو القعدة, 1443

الکلمات المفتاحية: علی‌اکبر دهخدا, نظام مشروطه, سوسیال‌دموکراسی ایرانی, اسلام و سوسیالیزم,

ملخص المقالة :

علی‌اکبر دهخدا در تعیین و تبیین جهت‌گیری سیاسی و اجتماعی نظام تازه تأسیس مشروطه خوانشی ویژه متأثر از ایدئولوژی سوسیال‌دموکراسی بیان داشته است. فهم دهخدا از ایدئولوژی سوسیال‌دموکراسی چه بود و چگونه آن را با دین اسلام و سنت‌های ایرانی تلفیق کرد؟ بنابر نگاشته های دهخدا در صوراسرافیل می توان گفت که در منظومه فکری دهخدا، دموکراسی در شکل حکومت ملی، بر بینشی دمکراتیک و اجتماعی استوار است. او بر مؤلفه‌هایی نظیر حاکمیت و حکومت مردم، استقلال، آزادی و تساوی حقوقی افراد تأکید دارد و تحقق این امور را شرط لازم برای گذار به دوره ترقی فرض می‌کند. افزون بر این، از سوسیالیسم به‌عنوان هدف و افق نهایی این نظام سیاسی یاد شده‌است که به‌تدریج و از طریق اصلاح وضع موجود قابل تحقق خواهد بود. دهخدا با تأسی به امر خاتمیت و دریافت تازه از دین در شکل جهان‌بینی توحیدی، سوسیالیسم را با بینش توحیدی ترکیب کرده و آن را مبنای نظری و فلسفی خوانش خود قرار داده‌است. به نظر می‌رسد، خوانش وی مبتنی بر تلفیق این سه وجه است. اگر چه شواهد نشان می‌دهد، این تلفیق، نتوانسته‌است ارتباط طبیعی و ارگانیکی را بین این وجوه برقرار سازد و گفتمان تازه‌ای را پایه ریزی کند، اما می‌توان از این تلاش به‌عنوان نقطه آغاز اندیشه ایجاد گفتمان سوسیال‌دموکراسی ملی و مذهبی در ایران یاد کرد.

المصادر:

قرآن.

نهج‌البلاغه.

آدمیت، فریدون، فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، چاپ دوم، تهران، انتشارات پیام، ۲۵۳۵شاهنشاهی.

همو، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج 1، چاپ دوم، سوئد، کانون کتاب ایران، ۱۹۸۵م.

اتحادیه، منصوره، پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت، چ یکم، تهران، کتاب سیامک، ۱۳۸۱ش.

براون، ادوارد، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه مهری قزوینی، تهران، انتشارات کویر، ۱۳۷۶ش.

درودیان، ولی الله، دهخدای شاعر، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۴ش.

دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی. ج 3، تهران، انتشارات عطار- فردوسی، ۱۳۶۱ش.

دهخدا، علی اکبر، دیوان، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، تیراژه، ۱۳۶۲ش.

همو، مقالات دهخدا، ج 1، چاپ دوم، به­کوشش سید محمد دبیر سیاقی، تهران، تیراژه، ۱۳۶۲ش.

همو، مقالات دهخدا، ج 2، به کوشش سید محمد دبیر سیاقی، تهران، اخوان خراسانی، ۱۳۹۷ش.

همو، نامه‌های سیاسی دهخدا، به­کوشش ایرج افشار، چاپ اول، تهران، چاپخانه بهمن (روزبهان)، ۱۳۵۸ش.

سلیمانی، بلقیس، همنوا با مرغ سحر (زندگی و شعر دهخدا)، تهران، نشر ثالث، ۱۳۸۸ش.

سیف، احمد، در انکار خودکامگی: چند مقاله درباره دهخدا، چاپ اول، تهران، نشر رسانش، ۱۳۸۲ش.

شاکری، خسرو، پیشینه‌های اقتصادی-اجتماعی جنبش مشروطیت، چاپ اول، تهران، اختران، ۱۳۸۴ش.

همو، اسناد تاریخی جنبش کارگری سوسیال‌دموکراسی و کمونیستی، ج ۱، چاپ دوم، «سندی درباره حزب سوسیال‌دموکرات ایران (اجتماعیون عامیون)»، بی تا.

صور اسرافیل(دوره کامل)، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۱ش.

طالب اوف، عبدالرحیم،مسالک المحسنین، به­کوشش محمد رمضانی، شاه آباد: چاپخانه خاور، بی­تا.

کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۹۰ش.

کولاکوفسکی، لشک، جریان‌های اصلی در مارکسیسم. ترجمه عباس میلانی، ج 2، تهران، آگاه، ۱۳۸۵ش.

ملک‌زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۱ش.

ناظم الاسلام کرمانی، محمد بن علی، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی، بخش اول، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۷ش.

ناظم الاسلام، کرمانی محمد بن علی، تاریخ بیداری ایرانیان، به­کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی، بخش دوم، تهران، نشر پیکان، ۱۳۷۷ش.

هالوی، الی، تاریخ سوسیالیزم اروپایی، ترجمه جمشید نبوی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۸ش.

یزدانی، سهراب، صوراسرافیل: نامه آزادی، تهران، نشر نی، ۱۳۸۶ش.

همو، اجتماعیون عامیون، تهران، نشر نی، ۱۳۹۱ش.

روزنامه‌ها:

اطلاعات ماهیانه. (۱۳۲۷). «حکیم الملک»، س اول، ش اول، ص ۱۲.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). سرمقاله، ش ۱ الف، ۲-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). «دو کلمه خیانت»، ع.ا. دهخدا، ش ۱ب، ۳-۲.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). سرمقاله، ع.ا. دهخدا، ش ۲، ۲-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). سرمقاله، ع.ا. دهخدا، ش ۳، ۲-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). «افسانه خواب ربا- یا داستان بی اصل»، ش  ۵الف، ۴-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). «چرند و پرند»، دخو، ش ۵ب، ۸-۷.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). «دفاع»، ش ۶، ۵-۲.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). سرمقاله، ش ۹، ۳-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). سرمقاله، ش۱۲، ۳-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). «اخطار»، ش ۱۳، ۳-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). «یریدون ان یطفئوا نور الله بافواههم و یابی الله الا ان یتم نوره»، ش ۱۴، ۵-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). سرمقاله، ش ۱۵، ۴-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). «مسلمین و شرک»، ش ۱۶، ۴-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). سرمقاله، ش ۱۷، ۳-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). «بقیه از نمره قبل»، ش ۱۸، ۳-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). «بقیه از نمره قبل»، ش ۱۹، ۳-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۵ق). «بقیه از نمره نوزده»، ع.ا.د، ش ۲۱، ۲-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۶ق). «بقیه از نمره قبل»، ش ۲۴، ۳-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۶ق). «بقیه از نمره قبل»، ش ۲۵، ۳-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۶ق). «بقیه از نمره قبل»، ش ۲۶، ۳-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۶ق). «بقیه از نمره قبل»، ش ۲۷، ۳-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۶ق). «بقیه از شماره ۲۷»، ش ۲۹، ۳-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۶ق). «بلای ناگهانی»، ش ۳۱، ۳-۱.

صوراسرافیل (۱۳۲۶ق). «ملت و دربار»، ش ۳۲، ۳-۱.

صوراسرافیل (ایوردون)، (۱۳۲۷ق). «طبیعت سلطنت چیست»، ش ۱، ۵-۲.

صوراسرافیل (ایوردون)، (۱۳۲۷ق). سرمقاله، ش ۲، ۳-۱.

Qurʾān

Nahj ul-Balāgha

Adamiyat, Fereydun, Fikr- i Democracy- yi Ijtimāʿī dar Nahḍat- i Mashrūtiyyat- i Iran, 2nd ed., Tehran, Intishārāt- i Payām, 2535 Shāhanshāhī.

Browne, Edward, The Persian revolution of 1905-1909, Trans. Mehri Ghazvini, 1st ed., Tehran, Intishārāt- i Kawīr, 1376/ 1997.

Idem, Ideology- yi Nahḍat- i Mashrutiyyat- i Iran, Vol.1, 2nd ed., Sweden: Kānūn- i Kitāb- i Iran, 1985.

Dehkhoda, Ali-Akbar, Dīwān, Revised by Mohammad Dabirsiaghi, Tehran, Tīrāzhih, 1362/ 1983.

Idem, Maqālāt- i Dehkhoda, Vol.1, 2nd ed., Revised by Seyyed Mohammad Dabirsiaghi, Tehran, Tīrāzhih, 1362/ 1983.

Idem, Maqālāt- i Dehkhoda, Vol.2, Revised by Seyyed Mohammad Dabirsiaghi, Tehran, Akhawān- i Khurāsānī, 1397/ 2018.

Idem, Nāma- hā- yi Siyāsī- yi Dehkhoda, Revised by Iraj Afshar, 1st ed., Tehran, Ĉāpkhāna- yi Bahman (Rūzbahān), 1358/ 1979.

Dolatabadi, Yahya, Ḥayāt- i Yaḥyā, 3rd ed., Tehran, Intishārāt- i ʿAttār- Firdawsi, 1361/ 1982.

Doroodian, Valiyolla, Dihkhudā- yi Shāʿir, Tehran, Amīrkabīr, 1384/ 2005.

Ettehadieh, Mansoureh, Piydāyish wa Taḥawwul- i Aḥzāb- i Siyāsī- yi Mashrutiyyat, Vol. 1, Tehran, Kitāb- i Siamak, 1381/ 2002.

Halevy, Elie , Histore du Socialisme Europeen, Trans. Jamshid Nabavi, Tehran, University of Tehran Press, 1358/ 1979.

Kasravi, Ahmad, Tārīkh- i Mashrūṭa- yi Iran, 24th ed., Tehran, Intishārāt- i Amīrkabīr, 1390/ 2011.

Kolakowski, Leszek, Main Currents of Marxism, Trans. Abbas Milani, Vol. 2, 2nd ed., Tehran, Intishārāt- i Āgāh, 1385/ 2006.

Malekzadeh, Mehdi, Tārīkh- i Inqilāb- i Mashrūṭiyyat- i Iran, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī, 1371/ 1992.

Nāẓim al- Islām Kirmānī, Muḥammad b. ʿAlī, Tārīkh- i Bīdārī- yi Iraniyyān, Revised by Ali- Akbar Saiedi Sirjani, Vol.1, 8th ed., Intishārāt- i Amīrkabīr, 1387/ 2008.

Idem, Tārīkh- i Bīdārī- yi Iraniyyān, Revised by Ali- Akbar Saiedi Sirjani, Vol. 2, 5th ed., Nashr- i Piykān, 1377/ 1998.

Seyf, Ahmad, Dar Inkār- i Khūd- Kāmigī: Ĉand Maqāla Darbāra- yi Ali-Akbar Dehkhoda, 1st ed., Tehran, Nashr- i Rasānish, 1382/ 2003.

Shakeri, Khosrow, Pīshīna- hā- yi Iqtiṣādī- Ijtimāʿī- yi Junbish- i Mashrutiyyat, 1st ed., Tehran, Akhtarān, 1384/ 2005.

Idem, Asnād- i Tārīkhī- yi Junbish- i Kārigarī- yi Social Democracy wa Communism, Vol. 1, 2nd ed., “Sanadī Darbāra- yi Ḥizb- i Social democrat- i Iran( Ijtimāʿiyyūn ʿĀmiyyūn)”, (Und.), pp. 40-41.

Soleimani, Belgheis, Hamnawā bā Murgh- i Sahar (Zindigī wa Shiʿr- i Dehkhoda), Tehran, Nashr- i Thālith, 1388/ 2009.

Ṣūr- i Isrāfīl (Dawra- yi Kāmil), Tehran, Nashr- i Tārīkh- i Iran, 1361/ 1982.

Talibov, AbdulRahim, Maṣālik al- Muḥsinīn, Revised by Mohammad Ramezani, Shahabad: Ĉāpkhāna- yi Khāwar, ( Und.).

yazdan, sohrab, Ijtimāʿiyyūn ʿĀmiyyūn, 1st ed., Tehran, Nashr- i Niy, 1391/ 2012.

Idem, Ṣūr- i Isrāfīl, Nāma- yi Āzādī, Tehran, Nashr- i Niy, 1386/ 2007.

Journals

Iṭṭilāʿāt- i Mahiyyāna, “Ḥakīm al- Mulk”, Vol.1, No.1, p.12, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Sar- Maqāla (Editorial)”, No.1(الف), pp.1-2, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Dū Kalama Khiyānat”, Ali- Akbar Dehkhoda, No. 1(ب), pp.2-3, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Sar- Maqāla (Editorial)”, A.A. Dehkhoda, No.2, pp. 1-2, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Sar- Maqāla (Editorial)”, Dehkhoda, No.3, pp.1-2, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Afsāna- yi Khwāb Rubā- Yā Dāstān- i Bī Aṣl”, No.5 (الف), pp. 1-4, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Ĉarand wa Parand”, Dehkū (Dehkhoda), No.5 (ب), pp.7-8, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Difāʿ”, No. 6, pp.2-5, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Sar- Maqāla (Editorial)”, No.9, pp.1-3, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Sar- Maqāla (Editorial)”, No.12, pp.1-3, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Ikhṭār”,  No.13, pp.1-3, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Yurīdūn An Yuṭfiʾawā Nūr Allāh Bāfwāhihim wa Yābī Allāh Illā An Yutimmu Nūra”, No.14, pp.1-5, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Sar- Maqāla (Editorial)”, No.15, pp.1-4, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Muslimīn wa Shirk”, No.16, pp. 1-4, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Sar- Maqāla (Editorial)”, No.17, pp.1-3, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Continue From Previous Number”,  No.18, pp.1-3, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Continue From Previous Number”,  No.19, pp.1-3, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Continue From Number 19”,  A.A.D, No.21, pp.1-2, 1325 AH/ 1907.

Ṣur- i Isrāfīl, “Continue From Previous Number”,  No.24, pp.1-3, 1326 AH/ 1908.

Ṣur- i Isrāfīl, “Continue From Previous Number”,  No.25, pp.1-3, 1326 AH/ 1908.

Ṣur- i Isrāfīl, “Continue From Previous Number”,  No.26, pp.1-3, 1326 AH/ 1908.

Ṣur- i Isrāfīl, “Continue From Previous Number”,  No.27, pp.1-3, 1326 AH/ 1908.

Ṣur- i Isrāfīl, “Continue From Number 27”,  A.A.D, No.29, pp.1-3, 1326 AH/ 1908.

Ṣur- i Isrāfīl, “Balāy- i Nāgahānī”, No.31, pp. 1-3, 1326 AH/ 1908.

Ṣur- i Isrāfīl, “Millat wa Darbār”, No.32, pp. 1-3, 1326 AH/ 1908.

Ṣur- i Isrāfīl (Yverdon), “Ṭabīʿat- i Salṭanat Ĉīst”, No.1, pp. 2-5, 1327 AH/ 1909.

Ṣur- i Isrāfīl(Yverdon), “Sar- Maqāla (Editorial)”, No.2, pp.1-3, 1327 AH/ 1909.