طرح‌های نظامی و راه سازی روسیه تزاری در ایران
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: ایران, خلیج فارس, توسعه‌طلبی نظامی روسیه, تاریخ راه سازی در ایران, جنگ جهانی اول,
ملخص المقالة :
در سده‌های اخیر، برقراری و حفظ مناسبات با روسیه، به عنوان قدرتی بزرگ در همسایگی ایران، جایگاهی ویژه در سیاست خارجی ایران داشته است. بررغم طبیعت چندوجهی روابط بین این دو کشور، توسعه‌طلبی، تهدیدات نظامی و مداخلات روسیه همواره یکی از موجبات نگرانی ایران بوده است. مقاله کنونی ترجمه و بررسی سندی سرّی درباره بخشی از طرح‌های نظامی روسیه در ایران است که در 1909م به دست عوامل اطلاعاتی بریتانیا افتاد. بررسی این طرح در بستر طرح های نظامیِ منسوب به روسیه، برای توسعه طلبی در قلمرو ایران و نیز به خطر انداختن منافع بریتانیا در هندوستان، افزون بر نشان دادن برنامه پیشروی روسیه به سوی خلیج فارس در1907، آشکار می سازد که در سرمایه گذاری سنت پترزبورگ در طرح‌های راه سازی در ایران، اهداف نظامی جایگاهی ویژه داشت؛ دیگر آن که با انعقاد توافقنامه 1907 روسیه- بریتانیا، نقشه جنگی مذکور که اساسا علیه منافع بریتانیا بود، در عمل در جنگ جهانی اول برضد ملیون ایران و قدرت های مرکزی به کار گرفته شد.
کتابشناسى
استرآبادی، میرزا مهدی خان، جهانگشای نادری، به کوشش سید ع. انوار، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1377ش.
اسنادی در باره هجوم انگلیس و روس به ایران، به کوشش م. ترکمان، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، تهران، 1370ش.
اسنادی از روابط ایران و روسیه، ترجمه ر. مسلمانیان قبادیانی و ب. مسلمانیان قبادیانی، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، تهران، 1378ش.
اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان، المآثر و الآثار، به کوشش ا. افشار، اساطیر، تهران، 1374ش.
تیموری، ا.، عصر بی خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، اقبال، تهران، 1332ش.
جمالزاده، م. ع.، گنج شایگان، کاوه، برلین، 1335ﻫ.
در تکاپوی تاج و تخت، اسناد ابوالفتح میرزا سالارالدوله، به کوشش رضا آذری، سازمان اسناد ملی ایران، تهران، 1378ش.
روستایی، م.، «سردار اکرم نظر علی خان طرهانی»، لرستانپژوهی، سال ۱- ش ۳ و ۴(۱۳۷۷).
ساروی، محمد فتح الله بن محمد تقی، تاریخ محمدی، بکوشش غ. ر. طباطبایی مجد، امیرکبیر، تهران، 1371ش.
شیرازی، میرزا فضل الله، تاریخ ذوالقرنین، به کوشش ن. افشارفر، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1380ش.
کاظم بیکی، م. ع.، «بریتانیا و خطوط آهن ایران و خاورمیانه 1337ﻫ /1918-1919م»، فصلنامه مطالعات تاریخی، 22(1387).
همو،دریای مازندران و قدرت‌های بزرگ: امپریالیزم بریتانیا (1335-1338ﻫ)، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، تهران، 1384ش.
همو، «کنسولگری بریتانیا در ایالات جنوبی دریای مازندران در دوران قاجاریه و کارکنان محلی آن»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، 2(1390).
همو، «مردم، علما و توسعه در عصر قاجاریه: راه گیلان»، فرهنگ، 60 (1385).
کتاب نارنجی، به کوشش ا. بشیری، نشر نور، تهران، 1364ش.
گزارش‌های سیاسی علاءالملک، بکوشش ا. صفائی، چ2، گروه انتشاراتی آباد، تهران، 1362ش.
لیتن، و.، ایران از نفوذ مسالمت آمیز تا تحت الحمایگی (1860-1919)، ترجمه م. میراحمدی، انتشارات معین، تهران، 1367ش.
Atkin, M., Russia and Iran, 1780-1828, University of Minnesota, Minneapolis, 1980.
Baker, V., Clouds in the East: Travels and Adventures on the Perso-Turkoman Frontier, London, 1876.
British Documents on Foreign Affairs, Part I, Series B, vol. 13, ed. D. Gillard, University Publications of America, 1985.
Cohen, A., Russian Imperialism: Development and Crisis, Praeger, Westprot CT, 1996.
Curzon, G. N., Persia and the Persian Question, London, 1892.
Daily Journal [London].
Duffy, Ch. Russia’s Military Way to the West: Origins and Nature of Russian Military Power, 1700-1800, Rout! Edge & Kegan Paul Ltd, London, 1985.
Eastwick, E. B., Journal of a Diplomat’s Three Years’ Residence in Persia, London, 1864.
Ermarth, F. W., “Russia’s Strategic Culture: Past, Present and … in Transition?” Paper prepared for Defense Threat Reduction Agency, U.S.A., 31 Oct. 2006, available at: www.fas.org/irp/agency/dod/dtra/russia.pdf.
Farrington, A. J. (ed.), British Intelligence and Policy on Persia (Iran), c. 1900-1949: India Office Political and Secret Files and Confidential Print, ed., Brill, Leiden, 1999.
Floor, W., “The Iranian Navy in the Gulf during the Eighteenth Century”, Iranian Studies, 20- No. 1 (1987).
Galbraith, J. S., “British Policy on Railways in Persia, 1870-1900”, Middle Eastern Studies, 25- No. 4 (1989).
Idem, “Britain and American Railway Promoters in Late Nineteenth Century Persia”, Albion: A Quarterly Journal Concerned with British Studies, 21- No. 2 (1989).
Gentleman's Magazine [London]
Hotz, A., “Persian Trade Routes”, Journal of the Society of Arts, 47 (1898:Nov. 18-1899: Nov. 10).
Hurewitz, J. C., Diplomacy in the Near and Middle East, A Documentary Record: 1535-1914, Vol. I, Princeton, 1956.
Iran Political Diaries 1381-1965, ed. by R. M. Burrell, Archives Editions, 1997.
Kagan, F. W., Military Reforms of Nicholas I: The Origins of the Modern Russian Army, Martin’s Press, New York, 1999.
Kazemzadeh, F., “Russia and Britain in Persia, 1864- 1911”, Harvard Slavic Studies, 4(1957).
Kowner, R. (ed.), The Impact of the Russo-Japanese War, RoutledgeCurzon, London, 2007.
Kuropatkin, Gen. A., The Russian Army and Russo-Japanese War, translated into English by Captain A. B. Lindsay, E. P. Dutton and Co., New York, 1909.
Lobanov-Rostovsky, A., “Russian Imperialism in Asia. Its Origin, Evolution and Character”, The Slavonic and East European Review, 8- No. 22 (1929).
Lockhart, L., Nadir Shah: A Critical Study Based Mainly Upon Contemporary Sources, London, 1938.
Idem, “The ‘Political Testament’ of Peter the Great”, The Slavonic and East European Review, 41 (1936).
Manchester Guardian [Manchester]
Mackinder, H. J., “The Geographical Pivot of History”, The Geographical Journal, 23(1904).
Marshall, A., The Russian General Staff and Asia, 1800–1917, Routledge, London, 2006.
Moberley, Gen. F. J., Operations in Persia, 1914-1919, Her Majesty’s Stationary Office, London, 1987.
Mojtahed-Zadeh, P., Small Players of the Great Game, RoutledgeCurzon, 2004.
Morning Post and Gazetteer [London]
Nazem, H., Russia and Great Britain in Iran (1900-1914), Tehran, 1975.
O’Brien, P. P. (ed.), The Anglo-Japanese Alliance, RoutledgeCurzon, London, 2004.
Observer [London]
Reese, R., (ed.), The Russian Imperial Army, 1796–1917, Aldershot, Ashgate, 2006.
Resis, A., “Russophobia and the ’Testament’ of Peter the Great, 1812-1980,” Slavic Review, 44: 4 (1985).
Shneidman, J. I., “The Proposed Invasion of India by Russia and France in 1801”, Journal of Indian History, 35(1957).
Spring, D. W., “The Trans-Persian Railway Project and Anglo-Russian Relations, 1909-14”, Slavonic and East European Review, 54-No. 1 (1976).
Steinberg, J. W., All the Tsar’s Men: Russia’s General Staff and the Fate of the Empire, 1898–1914, Woodrow Wilson Center Press, Washington, D.C., 2010.
Stone, D. R., A Military History of Russia, From Ivan the Terrible to the War in Chechnya, Praeger, Westprot CT, 2006.
Strong, J. W., “Russia’s Plan for an Invasion against India in 1801”, Canadian Slavonic Papers, 7(1965).
Subtelny, O., “"Peter I's Testament": A Reassessment,” Slavic Review, 33: 4 (1974).
Sutherland Edwards, H., Russian Projects against India, London, 1885.
Taylor, B. D., Politics and the Russian Army: Civil–Military Relations, 1689–2000, Cambridge University Press, Cambridge, 2003.
Times [London].
U.K.: National Archives, FO, Annual Series of Trade Reports, Cd. 2682.
___: India Office, L/MIL/17/15/26
Van der Oye, D. S., “Paul’s great game: Russia's plan to invade British India”, Central Asian Survey, 33:2(2014).
Van der Oye, D. S. and B.W. Manning (eds.), Reforming the Tsar's Army: Military Innovation in Imperial Russia from Peter the Great to the Revolution, Cambridge University Press and Woodrow Wilson Press, 2004.
Weekly Miscellany [London].
[1]. تاریخ دریافت: 6/11/1394، تاریخ پذیرش:20/3/1395. تاریخ این تحقیق در قالب طرح پژوهشى شماره ۴۲۰۴۰۱۳/۰۱/۰۴ با استفاده از اعتبارات پژوهشى دانشگاه تهران انجام شده است.
[3]. انگیزه ایوان مخوف برای لشکرکشی به خانات تاتار آمیزه‌ای از انتقام از استیلای دراز مدت تاتارها بر روس‌ها، جنگ صلیبی بر ضد اسلام و کشورگشایی بود، نک. Stone, 12
[6]. برای اطلاع از خلاصه مفاد این معاهده، نک: استرآبادی، 16-17؛ برای معرفی نامه اسماعیل بیگ و متن معاهده رک. مکتوب طهماسب دوم به پتر اول، 25 آگوست 1723 و قرارداد سفیر تهماسب دوم با روسیه، 12 سپتامبر 1273، هر دو در اسنادی از روابط ایران و روسیه، ش 25 و 26، 95- 107؛ برای بازتاب سفر اسماعیل بیگ و متن معاهده در مطبوعات وقت به ترتیب نک.
“[The Advices from] Petersburg, Oct. 22,” and “The Treaty Alliance concluded at Petersburg, Sept. the 12, 1723, O. S. between the Emperor of Muscovy, and the King of Persia, by his Embassador Ismael beg,” Daily Journal, in order Nov. 13; Dec. 26 and 29, 1723.
[7]. Russo-Ottoman Treaty for the Partition of Persia’s Northwest Provinces, 13/24 June 1724 in Hurewitz, vol. i, 42-45.
[8]. Treaty of Peace, Amity and Commerce: Persia and Russia, 21 Jan./1 Feb. 1732 in Hurewitz, 45-47.
[10]. “Copy of a Paper given to Mr. Finch at Petersburgh by Captain Elton, Relating to Opening a Trade through Russia to Persia”, Gentleman's Magazine, 12(1742), 24-25.
[12]. Lockhart, Nadir, 204-205, 187-290; Avery, “Nâdir Shâh”, and Graves, “Iranian Relations”, both in Cambridge History of Iran, vol. 7, in order 42 and 352; Floor, 53;
برای بازتاب عدم تداوم اقدامات نادر شاه در منابع فارسی، نک. شیرازی، 18.
[14]. ژنرال آلکسی کروپاتکین (وزیر جنگ روسیه در سال‌های 1898-1904م) در تشریح علل ناکامی و کاستی‌های ساختاری ارتش روسیه در جنگ با ژاپن، شرحی مفصل از تاریخ نظامی و توسعه ارضی روسیه را ذکر کرده که شرح جنگ‌های روسیه با ایران را نیز شامل می‌شود (جلد نخستین). موارد فوق از مجموع اظهارات کروپاتکین به خوبی مستفاد می‌شود. هم‌چنین گزارش کروپاتکین حاکی از آن است که ارتش روسیه بر رغم همه تلاش‌ها برای اصلاحات و روزآمد کردن آن در سده 19م، تا بدانجای گرفتار مشکلات روزمره بود که جنگ با ژاپن ناکارآمدی ساختاری ماشین جنگی آن کشور را به اثبات رساند رک. Kuropatkin ؛ برای آشنایی با ساختار ارتش در روسیه تزاری و نیز نتایج اصلاحات و مدرن سازی آن، رک.
Steinberg; also Van der Oye and B.W. Manning (eds.), Reforming; Kagan; Duffy.
[15]. Ermarth, 4 (available at www.fas.org/irp/agency/dod/dtra/russia.pdf);
از دیدگاه برخی از پژوهشگران توسعه‌طلبی نظامی و حتی کشورداری در روسیه تزاری ملهم از الگوی فاتحین مغول بود که در 1237- 1480م بر سرزمین اصلی روس‌ها حکم رانده بودند. پس از سقوط تزاریسم نیز این الگو در دستور کار شوروی قرار داشت، به عنوان نمونه نک.
Cohen, 29ff.
شاید ذکر این نکته به جا باشد که با وجود جایگاه نظامیان در شاکله نظام سیاسی و تصمیم‌گیری در روسیه تزاری، این کشور با مشکل کودتا مواجه نبوده است، برای بحثی جالب در این باره، رک. Taylor.
[17]. توجه به این نکته ضرورت دارد که موضوع تلاش روسیه برای دسترسی به مدیترانه در مقوله راهبرد آن کشور در قبال اروپا قرار می‌گیرد.
[18]. سر هالفورد مک کیندر (1861-1947م) در 1904م با ارائه نظریه منطقه محوری (Pivot Area) یا قلب اوراسیا- هارت لند (Heart-Land) –توجه استراتژیست‌ها را به اهمیت راهبردی سرزمین‌های بین اقیانوس منجمد شمالی تا کوه‌های هیمالیا در جنوب و از نواحی غرب سیبری، مغولستان و چین در شرق تا دره رود ولگا در غرب را جلب کرد. بنابراین نظریه منطقه گسترده مذکور به سبب دوری از آب‌های آزاد از دسترس قدرت‌های دریایی، از جمله بریتانیا، دور بود. این منطقه با گسترش خطوط آهن و توسعه اقتصادی در روسیه می‌توانست خاستگاه یک قدرت زمینی شود که تفوق خود را بر قدرت‌های دریایی به‌ویژه بریتانیا که در حال مواجهه تدریجی با رقابت قدرت‌های دریایی ایالات متحده آمریکا، آلمان و ژاپن بود، تحمیل کند، رک.
Mackinder, 431 ff.
[20]. در مورد عدم اعتبار وصیتنامه منسوب به پتر که از مجعولات عصر ناپلئون بود، به عنوان نمونه رک.
Subtelny, 663-678; also see Resis, 681-693.
[24]. Morning Post, April 8, 1801; Observer, Apr 26, 1801;
این اظهارات را دیگر نویسندگان بریتانیایی تکرار کرده‌اند، به عنوان نمونه رک.
Eastwick, vol. ii, p.36; Baker, 337; Edwards, 32 ff.; Curzon, vol. ii, 187-188.
[25]. برای بررسی نقادانه طرح منسوب به تزار پل اول، نک.
Van der Oye, “Paul’s great game”, 143-152; Strong, 114-126; Shneidman, 167-175.
[27]. این گونه اطلاعات مهم که در مقوله راهبردها محسوب می‌شد، به دلایل قابل فهم نمی‌توانست غیر سرّی بوده و در اختیار دیگران قرار گیرد؛ آگاهی‌های موجود در مورد مناسبات دو کشور پس از انعقاد عهدنامه ترکمنچای بر مداخلات و فشار سیاسی- نظامی فزاینده روسیه در حوزه دریای مازندران بر ایران دلالت دارد. یکی از پاسخ‌های عملی تهران به این تهدیدها خودداری از ایجاد و ارتقای راه‌های مواصلاتی ولایات ساحلی دریای مازندران با فلات ایران بود، نک: کاظم بیکی، «مردم، علما و توسعه در عصر قاجاریه»، 94-97؛ گفتنی است که تهران، افزون بر مواجهه با مداخلات عینی سنت پترزبورگ، از اخبار مربوط به مباحث نظری در محافل نظامی روسیه راجع به بهره‌گیری از دریای مازندران برای پیشروی در خاک ایران نیز چندان بی اطلاع نبود، به‌عنوان نمونه، رک. «گزارش کلنل زالاطاروف در مجمع سالیانه ارتش روسیه»، پیوست علاءالملک به وزارت امور خارجه، 9 جمادی الآخر 1306ﻫ در گزارش‌های سیاسی علاءالملک، 57 به بعد.
[29]. برای آشنایی با تشکیلات اطلاعات ارتش هندوستان، بخش ایران آن و طبقه‌بندی اسناد ذی ربط، رک.
British Intelligence and Policy on Persia (Iran), c. 1900-1949: India Office Political and Secret Files and Confidential Print.
[30]. ژنرال مالسون بر اساس توانایی‌هایی که در سازماندهی امور اطلاعاتی و شناختی که از منطقه داشت، پس از فروپاشی تزاریسم و در جریان مداخله بریتانیا و متحدانش در روسیه، به فرماندهی یک نیروی بریتانیایی منصوب گردید که از هندوستان و مسیر خراسان به ماوراء مازندران فرستاده شد. ژنرال مالسون مأموریت داشت که در آنجا بر ضد بلشویک‌ها و نیز نیروهای بومی استقلال طلب وارد عمل شود (1918م)، رک. کاظم بیکی، دریای مازندران،105 به بعد.
[31]. Churchill, Summary, May. 21. to June 15, 1907, encl. 2 in No. 1, in Spring-Rice to Sir Edward Grey, 21 June 1907, Iran Political Diaries, vol. 3, 319; “Serious Disorders In Persia,” Times, May 27, 1907;
هم‌چنین نک. روستایی، 73-75؛ حمایت نظر علیخان به عنوان یک قدرت محلی در لرستان از اقدامات سالارالدوله در سال‌های بعد هم ادامه داشت، رک. در تکاپوی تاج و تخت، فهرست اعلام.
[34]. برای فرآیند اعطای امتیاز و ساخت راه گیلان با مداخله دولت روسیه و واکنش اهالی گیلان به افتتاح این راه، رک. کاظم بیکی، «مردم، علما و توسعه در عصر قاجاریه»، 106 به بعد.
[36]. Picot, Summary, November 23 to December 23, 1896, encl. in Durand to Salisbury, 23 Dec. 1896, Iran Political Diaries, vol. 1, 340;
برای متن امتیاز نامه این راه‌ها، رک. تیموری، 355؛ لیتن، 102؛ جمالزاده، 101.
[37]. Memorandum of information received during the month of January 1904, regarding affairs on and beyond the North-West Frontier of India, in Iran Political Diaries, vol. 2, 296.
[38]. Spring-Rice to Grey, 28 Feb. 1907, in British Documents on Foreign Affairs, Part I, Series B, vol. 13, 439.
با وجود ناتمام بودن این راه، در همان زمان بهره برداری از آن آغاز شده بود که این با افزایش دادن بازرگانی ولایات غرب ایران با روسیه، موجب کاهش تجارت آن نواحی با عراق گشته بود، نک.
H. Gough, Report on the Trade of the Provinces of Kermanshah, Hamadan, Kurdistan and Malayer for the year ended March 20, 1906, p.1, in FO, Annual Series of Trade Reports, Cd. 2682, 1906.
[40]. برای همگرایی و اتحاد بریتانیا- ژاپن، رک. به عنوان نمونه به مجوعه مقالات در
O’Brien (ed.), The Anglo-Japanese Alliance
به‌ویژه مقالات شماره 3-5 با مشخصات زیر:
Neilson, 48-63; Inaba, 64-91; Chapman, 82-98; also see Otte, 91-108.
[41]. برای مشروح کارشکنی‌های بریتانیا و روسیه در راه احداث خط آهن در ایران تا 1911، رک.
Kazemzadeh, 355-373; Galbraith, 480-505; idem, 248-262.
[42]. کاظم بیکی، «بریتانیا و خطوط آهن ایران»، 12-18؛
Spring, 60-82; Nazem, 131-139;
برای دیدگاه لندن در مورد مسیرها و نوع مطلوب خطوط آهن در ایران و منطقه، رک. کاظم بیکی، همان، 19-39.
[43]. برای اسناد روسی مربوط به اعزام نیروی روسیه از طریق انزلی، کتاب نارنجی، 2/ 220 به بعد؛ برای اسناد ایرانی این رویداد، رک. اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، 90 به بعد.
[46]. Moberley, 132-133; “Acts of Rapine in Persia”, Times, Nov. 25, 1915 and “Hunting the Persian Rebels”, Times, Dec. 28, 1915.
[49]. Moberley, 132-133;“Hunting the Persian Rebels”, The Times, Dec. 28, 1915; “Russians in Hamadan”, Manchester Guardian, Dec. 18, 1915
[56]. قم به کاشان، 50 مایل در سه مرحله: راه هموار و خوب جز در نزدیکی قم که در هوای بارانی دشوار، و در نزدیکی کاشان که خاک سبک و شنی است. این راه در نزدیکی نطنز یک دره سنگی را طی می‌کند.
[58]. برای آشنایی با جایگاه و اهمیت سلطان آباد/ اراک امروز در راه ارتباطی قم- لرستان- خوزستان، رک.
Hotz, 343[ک].
[59]. در نخستین محور آذوقه اندک است؛ سرزمینی که راه دوم از آن می‌گذرد تا کمی بعد از خوانسار نسبتا حاصل‌خیز و پرجمعیت است. از آنجا تا اصفهان از اراضی سنگی و بایر عبور می‌کند.
[61]. ارتباط کناری بین کاشان و سلطان آباد وجود دارد: راه برای حمل و نقل محموله و آذوقه مناسب و نسبتاً خوب است.
[69]. در جاده چاپارخانه دار تهران- اصفهان وسایل نقلیه چرخدار نیز موجود است که دلیجان، درشکه، گاری، ارابه و غیره را شامل می‌شود.
[72]. در حال حاضر این مسیر یک راه مالرو مناسب است. از سرزمینی می‌گذرد که هیچ آذوقه‌ای به دست نمی‌آید جز گوسفند و بز که می‌توان از کوچ روها تهیه کرد. آب جویبارها خوب و فراوان و تعلیف به طور کلی خوب است.
[76]. این یک راه مالرو پوشیده از سنگ‌های لغزنده و بسیار دشوار می‌باشد که در آن گردنه گیلان مانعی بزرگ است. هیچ آذوقه‌ای وجود ندارد، اما آب کافی است.
[78]. با در نظر گرفتن طبیعت دشوار این منطقه و رفتار احتمالاً خصمانه ایلاتی‌ها، این اشغال کاری آسان نخواهد بود.
[81]. راه اصفهان به اهواز: از طریق جاده [احداثی کمپانی] لینچ 203 مایل و 18 مرحله است. یک راه مالرو نیز وجود دارد که در ماه‌های ژانویه، فوریه و مارچ به سبب برف غیر قابل عبور است. آذوقه گندم و جو به مقدار بسیار کم قابل تهیه است، هر چند گوسفند و بز فراوان است.
[83]. این اظهارات کاملاً صحیح نیست. در بوشهر آب شور است و کشتی‌های بخار مخازن خود را در شط العرب پر می‌کنند؛ اما در بندرعباس، آب مناسب برای آشامیدن می‌تواند از چاه‌های کم عمق در نی بند، 5/2 مایلی شرق شهر، تهیه شود.
[85]. Division of the Chief of the Staff, Intelligence Branch, Russian Military Designs in Persia, a Strategical Fragment, secret, Simla, 1909, India Office, L/MIL/17/15/26.
