یورش تیمور به شام (803ﻫ): زمینه‌ها و علت‌ها
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامیشهربانو نظریان 1 , معصومعلی پنچه 2 , هادی عالم زاده 3
1 - دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استاد بازنشسته گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: تیمور و ممالیک, یورش تیمور به شام, برقوق و تیمور, فرج و تیمور,
ملخص المقالة :
تِیْمور گورْکانی (ﺣﻜ. 771-807ﻫ) در سومین مرحله از یورش های خود، یورش هفت ساله، در 803ﻫ به شام لشکر کشید. در این مقاله زمینه ها و علل لشکرکشی تیمور به شام بررسی شده، مسئله ای که به جنبه‌های گوناگون آن در پژوهش های پیشین توجهی نشده است. در سیاست های توسعه طلبانه و دین مدارانه تیمور یورش به سرزمین های شام و مصر در اولویت نبود. او بارها کوشید با نامه نگاری و دیپلماسی نظر ممالیک را به ایجاد روابط مسالمت آمیز جلب کند؛ واکنش ممالیک به پیشنهادهای تیمور، دور از تدبیر و آداب دیپلماتیک بود. راهبرد کلان ممالیک در مواجهه با تیمور، نه صلح و نه جنگ بود، در حالی که تیمور در پی برقراری رابطه سیاسی و اقتصادی و حداکثر پذیرش دست نشاندگی از سوی ممالیک بود. ممالیک نه تنها به مکاتبات تیمور روی خوش نشان نداند، بلکه ایلچیان او را کشتند و بارها به درخواست تیمور برای آزادی یکی از سرداران اش وقعی ننهادند. در این شرایط بود که تیمور به شام حمله کرد و در شهرهای آن به ویژه دو شهر اصلی آن‌جا، حلب و دمشق، دست به کشتار و ویرانی زد.
ابن تغری بردی، ابوالمحاسن (1413). النجوم الزاهرة فى ملوک مصر والقاهرة. بهکوشش محمد حسین شمسالدین، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن حجر عسقلانی، شهابالدین (1994). إنباء الغمر بأنباء العمر. بهکوشش حسن حبشی، قاهره: لجنة احیاء التراث الاسلامی.
ابن شحنه، محبالدین ابوالولید محمد بن محمد (1417). روض المناظر فی اخبار الاوائل و الاواخر، بهکوشش سید محمد مهنّی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن صصری، محمد بن محمد بن احمد (1435). الدرة المضیئة فی الدولة الظاهریة. بهکوشش عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دارسعدالدین و دارکنان.
ابن عربشاه، شهابالدین ابوالعباس احمد (2536). زندگانى شگفت‌آور تیمور. ترجمه محمدعلى نجاتى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ش.
ابن فرات، ناصرالدین محمد بن عبدالرحیم مصری (۱۹۳۶). تاریخ ابن الفرات. ج9، بهکوشش قسطنطین زریق، بیروت: الجامعة الامریکیة فی بیروت.
ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد (1977). تاریخ ابن قاضی شهبه. بهکوشش عدنان درویش، دمشق: المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیة.
باسورث، کلیفورد ادموند (1381). سلسلههای اسلامی جدید. ترجمه فریدون بدرهای، تهران: انتشارات باز
برادبریج، آن. اف. (1399). پادشاهی و ایدئولوژی در دنیای اسلامی-مغولی(چالش مشروعیت سیاسی-مذهبی میان فرمانرویان ایران با ممالیک مصر: از ایلخانان تا تیمور). ترجمه جواد عباسی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
حافظ ابرو، عبدالله ابن لطف الله (1380). زبدة التواریخ، بهکوشش سید کمال حاج سید جوادى، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
رفیعی، امیر تیمور (1390) . ظهور تیمور و فتح سراسری ایران. قم: ابتکار دانش.
سمرقندی، کمالالدین عبدالرزاق (1383). مطلع سعدین و مجمع بحرین. بهکوشش عبدالحسین نوایى، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
شامى، نظامالدین (1363). ظفرنامه تاریخ فتوحات امیر تیمور گورکانى. بهکوشش پناهى سمنانى، تهران: سازمان نشر کتاب انتشارات بامداد.
شبارو، عصام محمد (1380). دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام. ترجمه شهلا بختیاری، قم: پزوهشکده [پژوهشگاه] حوزه و دانشگاه.
شریده، ایمن ابراهیم (1384). روابط سیاسی ایران عهد تیموریان با مصر و شامات عهد ممالیک. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
عباس، احسان (1993). مصر و بلادالشام فی العهد الممالیک، بیروت: دارصادر
قاسم، قاسم عبده (1396). تاریخ سیاسی و اجتماعی دوره پادشاهان مملوکی. ترجمه بهزاد مفاخری، تهران: سروش.
القاضی، الاء جادالله نبهان الشاهین (2016). حملة تیمورلنک علی بلاد الشام 803ﻫ/ 1401م. پایاننامه کارشناسی ارشد. جامعة بیرزیت.
قلقشندی، احمد بن علی (1987). صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء. بهکوشش محمد حسین شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة
گروسه، رنه، امپراطوری صحرانوردان (1379). ترجمه عبدالحسین میکده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مستوفی، حمداللّه (1381). نزهة القلوب. بهکوشش سیدمحمد دبیرسیاقی، قزوین: حدیث امروز.
مقریزی، تقیالدین احمد بن علی (1970-1971) السلوک لمعرفة دول الملوک، به کوشش محمد مصطفی زیاده، قاهره: دارالکتب و الوثا‌ئق القومیة.
منز، بئاتریس (1384). «برآمدن تیمور». تیموریان، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
میرجعفری، حسین (1381). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان. اصفهان و تهران: دانشگاه اصفهان و سمت.
نوایی، عبدالحسین (1356). اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ویه، گاستون (1378). «برقوق». دانشنامه جهان اسلام، ج 3، زیرنظر غلامعلی حدادعادل، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
یزدى، شرفالدین على (1387). ظفرنامه. بهکوشش سید سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایى، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى.
Bernardini, Michele (2019). Niẓām al-Dīn Shāmī’s Description of the Syrian Campaign of Tīmūr. Mamluk Cairo, a Crossroads for Embassies: Studies on Diplomacy and Diplomatics, edited by Frédéric Bauden, Malika Dekkiche, Liden: Brill.
Fischel, Walter J. (1956). A New Latin Source on Tamerlane's Conquest of Damascus (1400/1401): (B. de Mignanelli's “VitaTamerlani” 1416). Oriens, 9(2), 201-232.
Manz, Beatrice Forbes (1988). “Tamerlane and the symbolism of sovereignty”. Iranian Studies, 21(1-2), 105-122.
_||_
Ibn Taġrī Bardī, abū al-Maḥāsin (1413). al-Nujūm al-Zāhira fī Mulūk-i Miṣr Wa al-Qāhira. bi Kūshish-i Mohammad hossein Shams al-din, Birut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīya.
Ibn Ḥajar ʻAsqalānī, Shahāb al-Dīn (1994). ʾInbāʾ-u al-Ġumr-i Bi ʾAnbāʾ-i al-ʻUmr-i. bi Kūshish-i Hasan Habashi, Cairo: Lajnat Iḥyāʾ-i al-Turāth al-Islāmī.
Ibn Shaḥna, Muḥib al-Dīn abū al-Walīd Muḥammad b. Muḥammad (1417). Rawḍ-u al-Manāẓir fī Akhbār-i al-Awāʾil Wa al-awākhir. bi Kūshish-i Seyyed Mohammad Mohanna, Birut: Dār al-Kutub.
Ibn Ṣaṣrā, Muḥammad b. Aḥamad (1435). al-Durrat-u al-Maḍīʾat fī al-Dawlat al-ẓāhirīyat. bi Kūshish-i Ahmad Abdulghani, Damascus: Dār Saʻd al-Dīn Wa Dār Kinān.
Ibn ʻArabshāh, Shahāb al-Dīn abū al-ʻAbbās Aḥmad (2536). Zindigānīy-i Shigiftāwar-i Tiymūr. Tarjumi-yi Mohammadali Nijati, Tehran: Bungāh-i Tarjumi Wa Nashr-i Kitāb.
Ibn Furāt, Nāṣir al-Dīn Muḥammad b. ʻAbd al-Raḥīm Miṣrī (1936). Taʾrīkh-u Ibn Furāt. J.9, bi Kūshish-i Ghustantin Zuraygh, Birut: al-Jāmiʻat al-Amirīkīyat fī Biyrūt.
Ibn Qāḍī Shuhba, abūbakr b.Aḥmad (1977). Taʾrīkh-u Ibn Qāḍī Shuhba. bi Kūshish-i ʻAdnān Darwīsh, Damascus:al-Maʻhad al-ʻIlmī al-Firansī Lil Dirāsāt al-ʻArbīyat.
Bosworth, Clifford Edmund (1381). Silsilihāy-i Islāmī Jadīd. Tarjumi-yi Fereydoun Badrei, Tehran: Intishārāt Bāz.
Broadbridge, Ān. Ef (1399). Pādishāhī Wa Īdiʾuluz̲h̲ī Dar Dunyāy-i Islāmī- Muġulī (čālish Mashrūʻīyat Sīyāsī- Madhhabī Mīyān-i Farmānrawāyān Īrān Bā Mamālīk Miṣr: Az Īlkhānīyān Tā Tiymūr). Tarjumi-yi Jawad Abbasi, Trhran: Pazhūhishkade Tārīkh Islām.
Ḥāfiẓ Abrū, ʻAbdullāh b. Luṭfullāh (1380). Zubdat al- Tawārīkh. bi Kūshish-i Seyyed Kamal haj Seyyed Jawadi, Tehran: Sāzmān čāp Wa Intishārāt Wizārat Farhang Wa Irshād Islāmī,
Rafīʻī, Amīr Tiymūr (1390). ḍuhūr Tiymūr Wa Fatḥ Sarāsarī Īrān. Qom:Ibtikār Dānish.
Samarqandī, Kamāl al-Dīn ʻAbdulrazāq (1383). Maṭlaʻ-u Saʻdiyn Wa Mjmaʻ-u Baḥriyn. bi Kūshish-i Abdolhossein Navaei,Tehran: Pazhūhishgāh ʻUlūm Insānī wa Muṭāliʻāt Farahangī.
Shāmī, Niḍām al-Dīn (1363). ḍafarnāmih Tārīkh Futūḥāt Amīr Tiymūr Gūrkānī. bi Kūshish-i Panahi Simnani, Tehran: Sāzmān Nashr Kitāb Intishārāt Bāmdād.
Shabaru, Usam mohammad (1380). Duwlat Mamālīk Wa Naqsh Sīyāsī Wa Tamadunī Ānān Dar Tārīkh-i Islām. Tarjumiy-i Shahla Bakhtiyari, Qom: Pazhūhishkadiy-i Ḥuwzih Wa Dānishgāh.
Sharidah, Iman Ibrahim (1384). Rawābiṭ-i Sīyāsīy-i Īrān-i ʻAhd Tiymūrīyān Bā Miṣr Wa Shāmāt ʻAhd-i Mamālīk. Tehran: Markaz-i Asnād Wa Tārīkh-i Dīplumāsī Wizārat Umūr Khārijih.
Abbas, Ihsan (1993). Miṣr Wa Bilād al-Shām fī al- ʻAhd-i Mamālīk. Bierut: Dār al- Ṣādir.
Ghasim, Ghasim Abduh (1396). Tārīkh-i Sīyāsī Wa Ijtimāʻīy-i Duwriy-i Pādishāhan Mamlūkī. Tarjumiy-i Behzad Mafakheri, Tehran: Surūsh.
al-Ghazi, Jadullah Nabhan al-Shahin (2016). Ḥamlat-u Tiymūrlang ʻAlā Bilād al-Shām 803/1401. Masters Thesis: Birzeit University.
Qalqashandī, Aḥmad b. ʻAī (1987). Ṣubḥ-u al-Aʻshā fī Ṣanāʻat-u al-ʾInshāʾ. bi Kūshish-i Mohammad Shams al-din, Bierut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyat.
Grouusset, Rene, Impirāṭūrīy-i Ṣaḥrānawardān (1379). Tarjumiy-i Abdulhosein Maykadeh, Tehran: Intishārāt-i ʻIlmī Wa Farhangī.
Mustuwfī, Ḥamdullāh (1381). Nuzhat al-Qulūb. bi Kūshish-i Seyyed Mohammad Dabir Ghiyasi, Qazvin:Ḥadith Imrūz.
Maqrīzī, Taqī al-Dīn Aḥmad b. ʻAī (1971-1970). al-Sulūk Li Maʻrifat-i al-Mulūk. bi Kūshish-i Mohammad mostafa Ziyadah, Cairo: Dār al-Kutub Wa al-Wathāʾiq al-Qumīyat.
Menz, Beatice (1384), “Barāmadan-i Tiymūr”. Tiymūrīyān, Tarjumiy-i Yaqub Azhand, Tehran: Muwlā.
Mīrjaʻfarī, Hossein (1381), Tārīkh-i Taḥawwulāt-i Sīyāsī, Ijtimāʻī. Iqtiṣādī Wa Farhangī Īrān Dar Duwriy-i Tiymūrīyān Wa Turkmānān. Isfahan Wa Tehran: Dānishgāh Iṣfahān Wa Samt.
Navaie, Abdulhossein (1365). Asnād Wa Mukātibāt-i Tārīkhīy-i Īrān az Tiymūr Tā Shāh Ismāʻīl. Tehran: Bungāh-i Tarjumi Wa Nashr-i Kitāb,
Wiet, Gaston (1378). “Barqūq”. Dānishnāmiy-i Jahān-i Islām, J3, Under the supervision Ghulām ʻAlī Ḥaddād ʻAdil, Tehrān: Bunyād Dāʼirat al-Maʻārif Islāmī.
Yazdī, Sharaf al-Dīn ʻAlī (1387). ẓafarnāmih. bi Kūshish-i Seyyed Saeed Mir Sadeq Wa Abdolhossein Navaei, Tehran: Kitābkhānih, Mūzih Wa Markaz-i Asnād-i Majlis-i Shūrāy-i Islāmī.
