عوامل اجتماعی ـ فرهنگی در شکل‌گیری محله در شهر ایرانی ـ اسلامی و کارکردهای آن
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
عباس بحری مقدم
1
(نویسنده مسئول)
شهرام یوسفیفر
2
(ندارد)
الکلمات المفتاحية: محله, برزن, شهر ایرانی ـ اسلامی, عوامل شکل‌گیری محله, کارکردهای محله,
ملخص المقالة :
محله به‌عنوان سکونت‌گاهی اجتماعی محل استقرار شهرنشینان بوده است. این واحد اجتماعی که رکن جامعه ایرانی ـ اسلامی و برآیند ترکیب این دو جامعه محسوب می شد، ساختار کالبدی شهرهای ایران باستان را در قالبی متفاوت در ایران اسلامی به نمایش گذاشت. عوامل متعدد سیاسی ـ اداری، اقتصادی و اجتماعی ـ فرهنگی موجب شکل گیری فضای کالبدی محله در شهر شده که از این میان، عوامل اجتماعی و فرهنگی به‌واسطه ارتباط مستقیم با خصایص اجتماعی و خصلت فرهنگ پروری محله از اهمیت خاصی برخوردارند. به دنبال پیدایش محله در ساختار کالبدی شهر ایرانی‌ـ اسلامی، کارکردهایی نیز بر آن مترتب می شد که بر این اساس می توان این کارکردها را در راستای دو عامل مذکور برای محله تبیین کرد. مطالعه و بررسی تاریخی عوامل شکل گیری محله و کارکردهای آن می تواند در تحلیل مناسبات شهری جامعه ایران در دوره اسلامی بسیار مفید واقع شود. مقاله پیش رو ضمن بررسی گذرای روند پیدایش محله در شهر ایرانی ـ اسلامی و مقایسه آن با برزن ایران باستان، از میان عوامل شکل گیری محله و کارکردهای حاصل از آن، عوامل و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی محله را بررسی و مطالعه کرده است.
ابن منظور، جمال‌الدین، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1990م.
ابن هشام، السیرةالنبویه، بیروت، دارالمعرفة، بیتا.
ابناثیر، عزالدین علی، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر ـ دار بیروت، 1965م.
ابنسعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1990م.
ابنفندق، علی بن زید، تاریخ بیهق، بیجا، بینا، 1361ش.
ازرقی، ابوالولید محمد بن عبدالله، اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، بیروت، دارالاندلس، 1416هـ.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، المسالک و الممالک، بیروت، دار صادر، 2004م.
اصفهانی، ابوالفرج، الاغانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415هـ .
اکبرزاده، داریوش، کتیبه بیستون، تهران، نقش هستی، 1384ش.
اوستا، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران، مروارید، 1385ش.
آصف، محمدهاشم، رستم التواریخ، تهران، دنیای کتاب، 1382ش.
آیتی، عبدالمحمد، تحریر تاریخ وصاف، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.
براقی، حسین، تاریخ الکوفه، بیروت، دار الاضواء، 1407هـ .
بغدادی، صفیالدین، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع، بیروت، دارالجیل، 1412هـ .
بلاذری، ابوالحسن احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1988م.
پروشانی، ایرج، «برزن»، دانشنامه جهان اسلام، ج3، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، 1378ش.
پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ، اسلام در ایران، ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام، 1363ش.
پورداود، ابراهیم، فرهنگ ایران باستان، بخش نخست، تهران، دنیای کتاب، 1390ش.
ترکمان، اسکندربیگ، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران، امیرکبیر، 1382ش.
جعفری، جعفر بن محمد، تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش.
جملی کارری، فرانچسکو، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز، اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی، 1348ش.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله، تاریخ نیشابور، تهران، نشر آگه، 1375ش.
حبیبی، محسن، از شار تا شهر، تهران، دانشگاه تهران، 1387ش.
حکیم، بسیم سلیم، شهرهای عربی ـ اسلامی، ترجمه محمدحسین ملک احمدی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381ش.
حموی، شهابالدین یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، 1977م.
خلف تبریزی، محمد حسین، برهان قاطع، به اهتمام دکتر محمد معین، تهران، امیرکبیر، 1357ش.
دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، تهران، موسسه لغتنامه دهخدا، 1377ش.
دیاکونوف، ا.م، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345ش.
رودکی، ابوعبدالله جعفر بن محمد، دیوان رودکی، تصحیح سعید نفیسی، تهران، نگاه، 1385ش.
سامی، علی، «مهمترین و بزرگترین نبشته از دوران شاهنشاهی ساسانی»، بررسیهای تاریخی، ش 20و21، خرداد تا شهریور 1348ش.
سرفراز، علیاکبر، باستانشناسی و هنر دوران تاریخی ماد، هخامنشی، اشکانی، ساسانی، تهران، مارلیک، 1389ش.
سعدی، مصلح بن عبدالله، بوستان سعدی، تصحیح محمد علی فروغی، تهران، اسوه، 1391ش.
سلطانزاده، حسین، «واحدها و محلههای مسکونی در شهرهای ایران»، شهرهای ایران، به کوشش محمد یوسف کیانی، ج3، تهران، جهاد دانشگاهی، 1360ش، صص 419-350.
همو، تاریخ مختصر شهر و شهرنشینی در ایران، تهران، چهارطاق، 1390ش.
سمعانی، ابوسعید عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد، مجلس دائرةالمعارف العثمانیة، 1962م.
سیدسجادی، منصور، مرو، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور،1383ش.
شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس، 1372ش.
علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیجا، 1413هـ .
فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1988م.
فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1387ش.
فروتن، منوچهر، «تحلیلی از فضاهای شهری از تبریز ایلخانی تا اصفهان صفوی»، هویت شهر، ش4، بهار و تابستان 1388ش.
فیاض، علیاکبر، تاریخ اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1379ش.
قاسمی، اکبر، «دیهگانان»، تاریخپژوهی، ش 22و23، بهار و تابستان 1384ش.
قبادیانی، ناصرخسرو، سفرنامه ناصرخسرو، تهران، زوار، 1381ش.
کاتب، احمد بن حسین، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، فرهنگ ایران زمین، 2537.
کاهن، کلود، «قبایل، شهرها و سازمانبندی اجتماعی»، ترجمه حسن انوشه، تاریخ ایران کمبریج، گردآوری ر. ن. فرای، ج4، تهران، امیرکبیر، 1381ش.
کروسینسکی، ی. ت. و دیگران، ده سفرنامه، ترجمه مهراب امیری، تهران، وحید، 1369ش.
کریستنسن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، صدای معاصر، 1378ش.
ماسینیون، لویی، جغرافیای تاریخی کوفه، ترجمه عبدالرحیم قنوات، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، 1388ش.
مستوفی بافقی، محمدمفید، جامع مفیدی، تهران، اساطیر، 1385ش.
مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، بهنود، 1389ش.
مقریزی، تقیالدین احمد بن علی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ش.
مکنزی، د. ن، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373ش.
واصفی، زینالدین محمود، بدایع الوقایع، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش.
وندیداد (مجموعه قوانین زرتشت)، جیمس دارمستتر، ترجمه موسی جوان، تهران، دنیای کتاب، 1388ش.
هوار، کلمان، ایران و تمدن ایرانی، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، 1375ش.
یعقوبی، احمد بن ابییعقوب، البلدان، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422هـ .
یوسفیفر، شهرام، «تأملاتی در مقوله شکل شهر و مناسبات شهرنشینی در سدههای میانه تاریخ ایران»، فرهنگ، ش 56، زمستان 1384ش.
