تاریخ‌نگاری شیخ عباس قمی: تاملاتی نقادانه در باره نَفَسُ المَهْموم فی مُصیبَةِ سیّدنا الحُسَیْن المَظْلوم

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

علی اصغر حسین زاده ¹ ( دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران )
مهران اسماعیلی ² ( استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران )
عباس میرزائی ³ ( استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران )

تاريخ الإرسال : 22 السبت , رمضان, 1443 تاريخ التأكيد : 10 الثلاثاء , صفر, 1444 تاريخ الإصدار : 22 الأحد , صفر, 1444

الکلمات المفتاحية: شیخ عباس قمی, نفس‌المهموم, تاریخ‌نگاری حدیثی, مقتل‌نگاری,

ملخص المقالة :

نَفَسُ المَهْموم فی مُصیبَةِ سیّدنا الحُسَیْن المَظْلوم از مقتل‌هایی است که بیش از دیگر مقتل‌های نگاشته شده در دوره معاصر با اقبال و توجه جامعه شیعی روبه رو شده است. شیخ عباس قمی (د 1319ش) در نگارش این کتاب از روش محدثان بهره برده و کوشیده اثر خود را با تکیه بر منابعی که معتبر شمرده به رشته تحریر درآورد. نفس المهموم گام درخور توجهی در جهت پالایش مقتل، از افزوده‌های دوره قاجاری برداشته، اما به نظر می‌رسد این فرایند به تولید روایتی واحد و منسجم از رویداد عاشورا منتهی نشده‌است. مهم‌ترین کاستی‌های نَفَسُ المَهْموم این‌هاست: اتکا و ارجاع بیش از حد به برخی از مورخان و محدثان بدون نقادی روایت های ایشان، عدم شناسایی منبع نخست گزارش‌ها، فقدان فرایند راستی‌آزمایی گزارش‌ها، بی‌توجهی به تعارض میان گزارش‌ها، بهره نبردن از علوم دیگر از جمله تاریخ برای ترجیح گزارش‌های متفاوت و نبود انسجام در نتیجه‌گیری و انتخاب گزارش مرجح. در نتیجه خواننده به‌رغم فاصله‌گرفتن از تحریفات دوره‌های متأخر، خود را در میان گزارش های متعدد و متعارض، رها شده و سرگردان می‌یابد و رأی مشخصی از سوی محدث قمی دریافت نمی‌کند.

المصادر:

ابن اثیر، عزّالدین علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1979م.

ابن جوزی، عبدالرحمن‌بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، به کوشش محمد عبدالقادر و مصطفی عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیّة، 1412ق.

ابن حبان، محمد، الثقات، حیدراباد، موسسة الکتب الثقافیة، 1395ق.

ابن خیاط، خلیفة، تاریخ خلیفة، به کوشش سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

ابن سعد، محمد، ترجمة الامام الحسین و مقتله من القسم غیر المطبوع من کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، قم، موسسة ال البیت، 1415ق.

ابن شهرآشوب، محمد، مناقب ال ابی طالب، به کوشش هاشم رسولی، قم، انتشارات علامة، بی‌تا.

ابن صباغ، علی‌بن محمد، الفصول المهمة فی معرفة الائمّة، به کوشش سامی الغریری، قم، دار الحدیث، 1422ق.

ابن طاووس، علی‌بن موسی، اللهوف فی قتلی الطفوف، به کوشش فارس تبریزیان، تهران، دار الاسوة، چاپ چهارم، 1425ق.

ابن عدیم، عمربن احمد، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، به کوشش سهیل زکار، بیروت، موسسة البلاغ، 1408ق.

ابن کثیر، اسماعیل، البدایة و النّهایة، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق.

ابن نما حلی، محمد، مثیرالاحزان، نجف اشرف، المطبعة الحیدریة، 1369ق.

ابوالبرکات باعونی، شمس الدین محمد، جواهر المطالب فی مناقب الامام علی، به کوشش محمدباقر محمودی، قم، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، 1416ق.

ابوالفرج الاصفهانی، علی‌بن حسین، مقاتل الطالبیین، به کوشش السید احمد صقر، قم، اسماعیلیان، الطبعة الثّانیة، 1970م.

ابوعلی مسکویه، احمدبن محمد، تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، طهران، سروش، ۱۳۶۶ش.

ابومخنف، لوط، مقتل الحسین، به کوشش حسن غفاری، قم، حسن غفاری، چاپ دوم، 1364ش.

بانشی، رحمت الله، تاریخنگاری محدث قمی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1394ش.

بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

بیگ زاده، خلیل و حسنا امیری، «نقد سبکی و تطبیقی دو مقتل کتاب آه و نفس المهموم»، دومین سمینار پژوهشی هندسه معرفت دینی با موضوع حماسه و عرفان، 1395ش.

خوارزمی، موفق‌بن احمد، مقتل الحسین، به کوشش محمد السماوی، قم، انوار الهدی، 1418ق.

دینوری، احمدبن داود، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهرة، دار احیاء الکتب العربی، 1960م.

ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، موسسة الرّسالة، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.

سبط ابن جوزی، یوسف‌بن عبدالرحمن، تذکرة الخواص، طهران، مکتبة نینوا، بی تا.

سرپرست سادات، ابراهیم و دیگران، «جستاری تاریخی در اصالت مقبره حربن یزید ریاحی»، تاریخ اسلام، تابستان ۱۳۹۸ش.

شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، موسسة النشر الاسلامی، 1428ق.

صالحی حاجی آبادی، ابراهیم، طعنه رقیب یا خطای تاریخ (بازکاوی هویت مشهورین به شهادت در نینوا)، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۹۸ش.

صالحی حاجی آبادی، ابراهیم و دیگران، «جستاری تاریخی در اصالت مقبره حربن یزید ریاحی»، فصلنامه تاریخ اسلام، دانشگاه باقر العلوم، تابستان ۱۳۹۸ش.

طبرسی، فضل‌بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ سوم، بی‌تا.

همو، تاج الموالید فی موالید الائمّة و وفیاتهم، قم، مکتبة مرعشی النجفی، 1406ق.

طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.

طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، به کوشش حسن الموسوی الخِرسان، طهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.

عاملی، یوسف بن حاتم، الدر النظیم فی مناقب الائمة اللهامیم، قم، موسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.

عَینی، بدرالدین، عمدة القاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

فیض کاشانی، محمدحسن، الوافی، به کوشش ضیاءالدین حسینی، اصفهان، مکتبة الامام امیر المومنین، 1406ق.

قاضی نعمان، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، به کوشش محمد حسینی جلالی، قم، موسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.

قمی، عباس، نفس المهموم، به کوشش رضا استادی، بیروت، موسسۀ التاریخ العربی، بی‌تا.

کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش.

محلی، حمید ابن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، دمشق، دارالاسامة، 1405ق.

المرشد بالله، یحیی بن حسین، الامالی الخمیسیة، بیروت، عالم الکتب، چاپ سوم، 1403ق.

مزی، یوسف، تهذیب الکمال فی اسماء الرّجال، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرّسالة، چاپ چهارم، 1413ق.

مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، بیروت، دار صعب، بی‌تا.

مفید، محمدبن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، به کوشش موسسة ال البیت، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشّیخ المفید، 141۴ق.

مَقریزی، احمدبن علی، امتاع الاسماع بالنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.

نجاتی، محمد سعید، «نگاهی انتقادی به مهم‌ترین آثار مقتل نگاری معاصر»، فرهنگ زیارت، دوره 8، شماره33، دی ماه 1396ش.

نویری، احمد، نهایة الارب فی فنون الادب، قاهرة، وزارة الثقافة و الارشاد، بی‌تا.

Abū al-Barakāt al-Bāʿūnī, Muḥammad, jawāhir al-Maṭālib fi Manāqib al-Īmām ʿAlī, edited by Muḥammad Bāqir Maḥmudī, Qom, Majmaʿ Iḥyāʾ al-Thaqāfa al-Islāmīyya, 1416 AH.

Abū al-Faraj al-Isfahānī, Alī b. al-Ḥusayn, Maqātil al-Ṭālibīyīn, edited by Aḥmad Ṣaqar, Qom, Ismāʿīlīyān, 1970.

Abū Alī Mishkawayh, Tajārib al-Umam, edited by abū al-Qāsem Emāmī, Tehran, Suroush, 1366 SH.

Abū Mikhnaf, Lūṭ, Maqtal al-Ḥusayn, edited by Ḥasan Ghaffārī, 1364 SH.

Al-ʿAmelī, Yūsuf b. Ḥatim, al-Durr al-Naẓīm fī Manākīb al-Aʾimma al-Hāmīm, Qom, Muʾassasat al-Nashr al-Islāmī, n.d.

Al-ʿAynī, Badr al-Dīn, ʿUmdat al-Qārī, Beirut, Dār Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī, n.d.

al-Balādhurī, Aḥmad ibn Yaḥyā, Ansāb al-Ashrāf, edited by Suhail Zakkar & Riyaḍ Ziriklī, Beirut, Dār al-Fikr, n.d.

Al-Dhahabī, Muḥammad, Siyar aʿlām al-Nubalāʾ, Beirut, Muʾassasat al-Risālla, 1413 AH.

Al-Muḥallī, Ḥumayd b. Aḥmad, al-Ḥadāʾiq al-Wardīyya fī Manāqib al-Aʾimma al-Zaydīyyah, Damascus, Dār al-Usāma, 1405 AH.

Al-Murshid bi-llāh, Yaḥyā b. al-Ḥusayn, al-Amālī al-Khamīsīyyah, Beiruṭ, ʿĀlam al-Kuṭub, 1403 AH.

Bāneshī, Raḥmat-ullāh, Tārīkh-negārīy-e Muḥaddes-e Qomī (Qomī Historiography), Qom, Research institude of Hawzah & University, 1394 SH.

Beygzādeh, Khalīl & Amīrī, Ḥusnā, Naqd-e Sabkī wa Taṭbīkī du Maqtal Ketāb-e Āh wa Nafas al-Mahmūm, Second Seminar Geometry Religious knowledge, 1395 SH.

Dīnawarī, Aḥmad b. Dāwūd, al-Akhbār al-Ṭiwāl, edited by ʿAbd al-Muʾmin ʿĀmer, Cairo, Dār Iḥyaʾ al-Kutub al-ʿArabī, 1960.

Fayḍ Kāshānī, Mullā Muḥsin, al-Wafī, edited by ḍiyāʾ al-Dīn Ḥusaynī, Isfahān, Maktabat al-Imām Amīr al-Muʾminīn, 1406 AH.

Ibn al-ʿAdīm, ʿUmar b. Aḥmad, Bughyat al-Ṭalab fī Tārīkh Ḥalab, Edited by Suhail Zakkār, Beirut, Muʾassasat al-Balāgh, 1408 AH.

Ibn al-Athīr, ʿIzz al-Dīn Alī b. Muḥammad, al-Kāmil fi al-Tārīkh, Beirut, Dār Ṣāder, 1979.

Ibn Ḥibbān, Muḥammad, al-Thiqāt, Ḥyderābād, Muʾassasat al-Kutub al-Thaqāfīyya, 1395 AH.

Ibn Jawzī, ʿAbd al-Raḥmān, al-Muntaẓam, edited by Muḥammad Abd al-Qādir & Muṣṭafā ʿAbd al-Qādir, Beirut, Dār al-Kutub al-ʿIlmīyya, 1412 AH.

Ibn Kathīr, Īsmāʿīl, al-Bidāyah wa al-Nihāyah, edited by Alī shīrī, Beirut, Dār Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī, 1408 AH.

Ibn Khayyāṭ, Khalīfah, Tārīkh Khalīfa, edited by Suhail Zakkār, Beirut, Dār al-Fikr, 1414 AH.

Ibn Ṣabbāgh, ʿAlī b. Muḥammad, al-Fuṣūl al-Muhimmah fī Maʿrifat al-Aʾimmah, edited by Sāmī al-Gharīrī, Qom, Dār al-Ḥadīth, 1422 AH.

Ibn Saʿd, Muḥammad, Tarjumat al-Imām Ḥusayn wa maqtalih, edited by ʿAbd al-ʿAzīz Ṭabāṭabāʾī, Qom, Muʾassasat Āl al-Bayt, 1415 AH.

Ibn Shahr Āshūb, Muḥammad, Manākib Āl-e abī Ṭalib, Qom, ʿAllāmeh, n.d.

Ibn Ṭāwūs, Alī b. Mūsā, al-Luhūf fī Qatlā al-Ṭufūf, edited by Fāris Tabrīziān, Tehran, Dār al-Uswa, 1425 AH.

Kāḍī Nuʿmān, Sharḥ al-Akhbār, edited by Muḥammad Ḥusaynī Jalālī, Qom, muʾassasat al-Nashr al-Islāmī, n.d.

Khwārazmī, Muwaffak b. Aḥmad, Maqtal al-Ḥusayn, edited by Muḥammad al-Samāwī, Qom, Anwār al-Hudā, 1418 AH.

Kulaynī, Muḥammad b. Yaʿqūb, Usūl al-Kāfī, ediṭed by Alī-Akbar Ghaffārī, n.p., Dār al-Kuṭub al-Islāmīyya, 1363 SH.

Maqrīzī, Taqī al-Dīn, Imtāʿ al-Asmāʿ, edited by Muḥammad Abd al-Ḥamīd, Beirut, Dār al-Kutub al-ʿIlmīyya, 1420 AH.

Masʿūdī, Alī b. al-Ḥusayn, al-Ṭanbīh wal-Ishrāf, Beiruṭ, Dār Ṣaʿb, n.d.

Mizzī, Yūsuf, Ṭahdhīb al-Kamāl, ediṭed by Bashshār ʿAwwād Maʿrūf, Beiruṭ, Muʾassasaṭ al-Risālah, 1413 AH.

Mufīd, Muḥammad b. Muḥammad, al-Irshād fī Maʿrifaṭ Ḥujaj allah ʿalā al-ʿIbād, ediṭed by Muʾassasat Āl al-Bayt, Qom, World Conference of the Millennium of al-Shaykh al-Mufīd, 1414 AH.

Nejatī, Muhammad Saeid, Negāhī entegādī be muhemtarīn āthāre Maqtalnegārī-ye mu’āser, Farhang-e Zīyārat, No. 33, 2018.

Al-Nuwayrī, Shihāb al-Dīn Ahmad, Nihāyat al-arab fī funūn al-adab, Cairo, Ministry of Culture, n.d.

Qomī, Sheykh Abbās, edited by Rezā Ostādī, Beirut, Muʾassasat al-Tarīkh al-ʿArabī, n.d.

Ṣāleḥī Ḥājī-Ābādī, Ebrāhīm & others, “Historical Investigation of the Originality of Ḥorr Ibn Yazid al-Riyāḥi’s Grave”, Journal of History of Islam, No.76, July 2019.

Ṣāleḥī Ḥājī-Ābādī, Ebrāhīm, Ṭaʿne-ye Raghīb, Tehran, Negāh-e Muʿaṣer, 1398 SH.

Shūshtarī, Muḥammad-Tākī, Qāmūs al-Rijāl, Qom, Muʾassasat al-Nashr al-Islamī, 1428 AH.

Sibṭ ibn al-Jawzī, Tazkirat al-Khawāṣ, Tehran, Maktabat Ninawā, n.d.

Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr, Tārīkh al-Umam wa al-Mulūk, Beirut, Muʾassasat al-Aʿlamī, n.d.

Ṭabarsī, Faḍl b. Ḥasan, Iʿlām al-Warā bi Aʿlām al-Hudā, Tehran, Dār al-Kutub al-Islāmīyya, n.d.

Ṭabarsī, Faḍl b. Ḥasan, Tāj al-Mawālīd fī Mawālīd al-aʾimmah wa Wafayātihim, Qom, Marʿashī Najafī Library, 1406 AH.

Ṭūsī, Muḥammad b. Ḥasan, Tahdhīb al-Aḥkām, edited by ḥasan al-Mūsawī al-Khirsān, Tehran, Dār al-Kutub al- Islāmīyya, 1365 SH.

Unknown, Dalā'il al-Imāma attributed to Ibn Rustam al-Ṭabarī, edited by Department of Islamic Studies, Qom, Muʾassasat al-Biʿtha, 1413 Ah.