تطور اصطلاح رعیت و قشربندی رعایا در تشکیلات اسلامی
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - ندارد
الکلمات المفتاحية: رعیت, رعایا, اتباع غیرنظامی, نظام ارباب-رعیتی, تشکیلات اسلامی,
ملخص المقالة :
چکیده اصطلاح رعیت در منابع اسلامی در سه حوزه معنایی استفاده شده است: قدیم‌ترین و فراگیرترین کاربرد واژه رعیت به معنای زیر دستان حاکم شناخته و رایج بوده است. این معنای اصطلاحی بر اساس معنای لغوی رعی به معنای چوپانی و چراندن دام‌ها، ناظر به سنتی کهن است که بر اساس آن تصویر حاکم به‌مثابه چوپان مردم وجود داشته است. رعیت در این معنا محمل بحث‌ها و آموزه‌های بسیاری در ادبیات اسلامی به‌ویژه در سیاست‌نامه‌ها، کتب آداب الملوک و نیز اسناد و نامههای دیوانی ده قرن اولیه اسلامی بوده است. از آن روی که رعایا حق دخالت در امور سیاسی و نظامی را نداشتند به‌تدریج کاربرد دوم رعیت به معنای اتباع غیر نظامی در ادبیات و تشکیلات اسلامی رواج یافت. در بسیاری از منابع دوره اسلامی به‌ویژه در سرزمین‌های مرکزی و شرقی اسلامی این واژه را بر طبقاتی از اتباع سلطان اطلاق می‌کردند که مجاز به حمل سلاح نبودند. همین معنا از رعیت به‌ویژه در تشکیلات صفویه و عثمانی رواج یافت و رعیت/رعیتی به‌عنوان اصطلاحی دیوانی در مقابل لشکر/لشکری و عسکر/عسکری به کار می‌رفت. معنای سوم رعیت در سرزمین‌های مرکزی و شرقی و به‌ویژه بعد از قرن دهم درباره اتباع تولیدکننده-مالیات دهنده غالبا کشاورز- کاربرد و رواج داشت. در بخش‌های بزرگی از جهان اسلام تولید کشاورزی بر مبنای نظام ارباب-رعیتی انجام می‌گرفت و رعیت عمده‌ترین نیروی فعال کار در این نظام بود. در این نوشتار ضمن توضیح و تبیین این سه حوزه معنایی، تطور تاریخی این اصطلاح در متون اسلامی مرتبط و نیز قشربندی رعایا در تشکیلات اسلامی مورد توجه قرار گرفته است.
کتابشناسی
آقسرایی، محمود‌بن محمد، تاریخ سلاجقه، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، چاپ عثمان توران، تهران 1363ش.
آل‌آقا، احمد‌بن محمد علی بهبهانی، مرات الاحوال جهان نما، سفرنامه آقا احمد‌بن محمد علی بهبهانی، قم، 1373ش.
ابن‌اثیر، الکامل، بیروت، دارصادر، 1965م.
ابن‌اعثم کوفی، فتوح، چاپ علی شیری، بیروت، 1411.
ابن‌خلدون، تاریخ، چاپ دار احیاء، بیروت، بی‌تا.
سیدابن‌طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، نجف، 1370/ 1950م.
ابن‌طقطقی، محمد‌بن علیبن طباطبا، الفخری فی آداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، چاپ آلوارت، گرایفشوالت، 1860م.
ابن‌عبری، تاریخ مختصر الدول، چاپ انطون صالحانی یسوعی، بیروت، 1958م.
ابن‌منظور، لسان العرب.
ابوحنیفه دینوری، اخبار الطوال، چاپ عبدالمنعم و جمال‌الدین شیال، قم، 1368ش.
ابوحیان توحیدی، الامتاع و الموانسة، بیروت، 1424؛ ابومحمد عبدالله‌بن مسلم.
ابن‌قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفا، چاپ علی شیری، قم، 1410/1990م.
ابن‌ابی‌الربیع، شهاب‌الدین احمد، سلوک المالک فی تدبیر الممالک، چاپ عارف احمد عبدالغنی، دمشق، 1966م.
قاضی ابویوسف، کتاب الخراج، قاهره، 1397ش.
احمد‌بن حنبل، مسند، بیروت، بی‌تا.
اسکندربیک ترکمان، تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ ایرج افشار، تهران، 1382ش.
اعتماد‌السلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران، 1367ش.
همو، چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، تهران، 1374ش.
افضل‌الدین کرمانی ابوحامد احمد، عقد العلی للموقف الاعلی، چاپ علی محمد عامری نائینی، تهران، 1356ش.
افوشته‌ای نطنزی، محمود‌بن هدایت‌الله، نقاوة الاثار فی ذکرالاخبار فی التاریخ الصفویة، چاپ احسان اشراقی، تهران، 1373ش.
بخاری، صحیح بخاری، استانبول، 1401/1981م.
بدائونی، عبدالقادر، منتخب التواریخ، چاپ توفیق سبحانی و احمد صاحب، تهران، 1379ش.
بغدادی، بهاء‌الدین محمد‌بن موید، التوسل الی الترسل، چاپ احمد بهمنیار، تهران، 1315ش.
بلاذری، انساب الاشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، 1417/1996م.
بیهقی، تاریخ بیهقی، اختصارات.
پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه پولاک، ایران و‌ایرانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، 1361ش.
تاریخ سسیتان، چاپ محمد تقی بهار، تهران، 1366ش.
تتوی، قاضی احمد، و آصف خان قزوینی، تاریخ الفی، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1382ش.
تحفه (در اخلاق و سیاست)، چاپ محمد تقی دانش پژوه، تهران، 1341ش.
جاحظ، عثمانیة، چاپ عبدالسلام محمد‌هارون، مصر بی‌تا.
جبرتی، عجائب الاثار، بیروت، بی‌تا.
جمشیدی، محمدحسین، «حکومت و رعایت، درآمدی بر فلسفه سیاسی حکومت در اسلام»، دانش سیاسی، س5، ش1، بهار و تابستان 1388ش.
حافظ ابرو، زبده التواریخ، چاپ سید کمال حاج سید جوادی، تهران، 1380ش.
حسینی فسائی، حسن، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسایی، تهران، 1382ش.
حسینی قزوینی، شرف‌الدین فضل‌الله، المعجم فی آثار ملوک العجم، چاپ احمد فتوحی نسب، تهران، 1383ش.
خاتون آبادی، عبدالحسین حسینی، وقایع السنین و العوام، چاپ محمد باقر بهبودی، تهران، 1352ش.
خسروبیگی، هوشنگ، سازمان اداری خوارزمشاهیان، تهران، 1388ش.
خواندمیر، حبیب السیر، تهران، 1380ش.
خورموجی، محمدجعفر، تاریخ قاجار، حقایق الاخبار ناصری، چاپ حسین خدیو جم، تهران، 1344ش.
دوغلات، میرزا محمد حیدر، تاریخ رشیدی، چاپ عباسقلی غفاری فرد، تهران، 1383ش.
دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه.
ذهبی، تاریخ الاسلام.
راوندی، محمد‌بن علیبن سلیمان، راحة الصدور و آیة السرور، چاپ اقبال، تهران، 1363ش.
رشیدالدین، فضل‌الله، تاریخ مبارک غازانی، چاپ کارل یان، هرتفورد، 1358/ 1940م.
همو، جامع التواریخ رشیدی، تاریخ آل سلجوق، چاپ محمد روشن، تهران، 1386ش.
روح الامینی، محمود، نمودهای فرهنگی و اجتماعی در ادبیات فارسی، تهران، 1377ش.
سپهر، عبدالحسین‌خان، مرآت الوقایع مظفری، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران، 1386ش.
سراج عفیف، شمس، تاریخ فیروز شاهی، چاپ ولایت حسین، تهران، 1385ش.
سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق، مطلع السعدین و مجمع بحرین، چاپ عبدالحسن نوایی، تهران، 1383ش.
سوداگر، محمد، نظام ارباب ـ رعیتی در ایران، موسسه تحقیقات اقتصادی و اجتماعی پازند، تهران، 1359ش.
سیهرندی، یحیی‌بن احمد، تاریخ مبارک شاهی، چاپ محمد هدایت حسین، تهران، 1383ش.
شبانکاره‌ای، محمد‌بن علیبن محمد، مجمع الانساب، چاپ میر‌هاشم محدث، تهران، 1381ش.
شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، چاپ سعید میرمحمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران، 1387ش.
شهیدثانی، چاپ رضا مختاری، قم 1409منیة المرید /1368ش.
غزالی، محمد‌بن محمد، نصیحة‌الملوک، چاپ جلال‌الدین همایی، تهران، 1361ش.
غفاری کاشانی، قاضی احمد، تاریخ نگارستان، چاپ مرتضی مدرس گیلانی، تهران، 1414هـ .
فراهیدی، خلیل‌بن احمد، العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، بیروت، 1409هـ .
فرشته، تاریخ فرشته، از آغاز تا بابر، چاپ محمد رضا نصیری، تهران، 1387ش.
فوربزـ لیث، فرانسیس، کیش و مات، خاطرات مباشر انگلیسی سردار اکرم، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، 1366ش.
فسوی، ابویوسف یعقوب‌بن سلیمان، المعرفة و التاریخ، چاپ اکرم ضیاء عمری، بیروت، 1401/1981م.
قاشانی، ابوالقاسم عبدالله‌بن محمد، تاریخ اولجایتو، چاپ مهین همبلی، تهران، 1384ش.
قربانی، زین‌العابدین، منشور مملکت‌داری در نامة امام علی (ع) به مالک اشتر، رشت، 1427/1368ش.
کتبی، محمود، تاریخ آل مظفر، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران، 1364ش.
کریستینسن، آرتور، وضع ملت و دولت و دربار در دورة شاهنشاهی ساسانیان، ترجمه مجتبی مینوی، تهران، 1374ش.
لمبتون، آن کی. اس،مالک و زارع در‌ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، 1362ش.
مبارک، ابوالفضل، اکبرنامه، تاریخ گورکانیان هند، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1385ش.
مجدالاسلام کرمانی، احمد، تاریخ انحطاط مجلس، چاپ محمود خلیل پور، اصفهان، 1356ش.
مجلسی، بحار.
محمدتقی نوری، اشرف التواریخ، چاپ سوسن اصیلی، تهران، 1386ش.
مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، چاپ منوچهر ستوده، تهران، 1364ش.
مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1374ش.
مستوفی بافقی، محمدمفید، جامع مفیدی، چاپ ایرج افشار، تهران، 1385ش.
مشیر لشکر نایینی، میرزاعلی‌نقی،مآثر الصدریة (درباره میرزا آقاخان اعتمادالدوله نوری)، دردفتر تاریخ، ج1، چاپ ایرج افشار، تهران، 1380ش.
ملک شاه‌سیستانی، حسین‌بن ملک غیاث الدین محمد‌بن شاه محمود، احیاء الملوک، تاریخ سیستان تاعصر صفوی، چاپ منوچهر ستوده، تهران، 1383ش.
منتجب‌الدین، جوینی، عتبةالکتبة، مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران، 1329ش.
موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه، چاپ سعید نفیسی، تهران، 1363ش.
مومنی، باقر، مسالة ارضی و جنگ طبقاتی در ایران، تهران، 1359ش.
نایینی، محمدجعفر‌بن محمد حسین، جامع جعفری، چاپ ایرج افشار، تهران، 1353ش.
نجم‌الدین رازی، مرصاد العباد، محمد امین ریاحی، تهران، 1352ش.
همو، مرموزات اسدی در مزمورات داودی، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1352ش.
نخجوانی، محمد‌بن هندوشاه، دستور الکاتب فی تعیین المراتب، چاپ عبدالکریم علی‌اوغلی علی‌زاده، مسکو، 1976م.
نرشخی، ابوبکر محمد‌بن جعفر، تاریخ بخارا، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1363ش.
نظام‌الملک طوسی، سیاست‌نامه،چاپ مرتضی مدرسی چهاردهی، تهران، 1344ش، از روی چاپ شفر، پاریس 1891م.
نواب، علی‌اکبر شیرازی، تذکره دلگشا، در دفتر تاریخ، چاپ ایرج افشار، دفتر اول، تهران، 1380ش.
نواب تهرانی، میرزامهدی، دستور القاب، چاپ سید علی آل داود، تهران، 1376ش.
نوایی، عبدالحسین، نادرشاه و بازماندگانش، تهران، 1368ش.
نهایة الارب فی اخبار الفرس و العرب، مؤلف ناشناخته، چاپ محمد تقی دانش پژوه، تهران، 1375ش.
واصفی، زین‌الدین محمود، بدایع الوقایع، چاپ الکساندر بلدروف، تهران، 1349ش.
واقدی، ابوعبدالله‌بن عمر، فتوح الشام، چاپ بیروت، دارالجیل، بی‌تا.
واله قزوینی، محمدیوسف، ایران در زمان شاه صفی و شاه‌عباس دوم، چاپ محمد رضا نصیری، تهران، 1382ش.
وحید قزوینی، میرزامحمدطاهر، تاریخ جهان آرای عباسی، چاپ سید سعید میر محمد صادق، تهران، 1383ش.
سعدالدین وراوینی، مرزبان‌نامه، چاپ محمد روشن، تهران، 1355ش.
وطواط، رشیدالدین، نامههای رشیدالدین وطواط، چاپ قاسم تویسرکانی، تهران، 1338ش.
همدانی، میرسیدعلی، ذخیرةالملوک، چاپ سیدمحمود انواری، تبریز، 1358ش.
Bosworth, C. E. “Ra'iyya, I, In the mediaeval Islamic world”, EI2, s.v.
Faroghi, Suraiya, “The Ottoman empire”, EI2.s.v.
Hobson-Jobson: A Glossary of Colloquial Anglo- Indian Words and Phrases, And of Kindred Terms, Etymological, Historical, Geographical and Discursive, ed. By Col. Henry Yule, A. C. Burnell, New Delhi, 1984.
Medieval Islamic Civilization, An Encyclopedia, ed. Josef W. Meri, New York- London, 2006, s.v. “Peasant”, (by: Tsugitaka Sato).
Oz, Mehmet, “Reaya”, TDVIA, s.v.
