روابط علمی زیدیه و امامیه از غیبت صغری تا قرن ششم هجری

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

گیتی محمدبیگی ¹ (دانشجوی دکترای تاریخ اسلام، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.)
علی رضا ابطحی ² (استادیار گروه تاریخ ، واحد نجف آباد ،دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران)
محمد علی چلونگر ³ (استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان)

تاريخ الإرسال : 08 السبت , محرم, 1441 تاريخ التأكيد : 26 السبت , ربيع الأول, 1441 تاريخ الإصدار : 26 الخميس , جمادى الثانية, 1441

الکلمات المفتاحية: امامیه, زیدیه, عصر غیبت, واگرایی, همگرایی,

ملخص المقالة :

ﻧﻘﺶ آﻓﺮینی سیاسی و ﻓﻜﺮی امامیه و زﻳﺪﻳﻪ، دو فرقه اﺛﺮﮔﺬار شیعی، در برخی زﻣﺎنﻫﺎ ﺑﺎرز و اﻧﻜﺎرﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ. از اﻳﻦ رو، ﺿﺮوری اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ واﻛﺎوی ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﻳﻦ دو فرقه ممتاز شیعی، ﺿﻤﻦ ﺑﺮرسی ﺑﺮﻫﻪای از تاریخ فکری امامیه، ﺑﻪ ﻧﻘﺎط واﮔﺮایی آنها در آﻣﻮزهﻫﺎی ﻛﻼمی و دادوستد میراث حدیثی آنان دﺳﺖ یابیم. این ﻣﻘﺎﻟﻪ، در پی ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ‌ها اﺳﺖ ﻛﻪ این دو فرقه مهم شیعه، در ﻣﺤﺪوده زﻣﺎنی غیبت ﺻﻐﺮی ﺗﺎ پایان قرن ششم ﻫ در ﭼﻪ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎیی روابط علمی داشته‌اند؟ هم‌چنین فعالان این عرصه چه کسانی بوده‌اند؟ روابط اﻳﻦ دو ﻓﺮﻗﻪ در این سده‌ها ﺑﻪ دلیل ﭘﺎره‌ای از اﺷﺘﺮاﻛﺎت اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در عین ﺣﺎل، ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺧﺘﻼف در برخی از اﺻﻮل ﻣﺬﻫبی، ﺗﻤﺎﻳﺰات ﻓﺮﻗﻪای ﺧﻮﻳﺶ را نیز دﻧﺒﺎل میﻛﺮدﻧﺪ. ﺑﺮای ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ‌ها و اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻓﺮضیه‌ها رواﺑﻂ علمی اﻣﺎمیه و زﻳﺪﻳﻪ در ایران، به‌ویژه ری، در اﻳﻦ ﺑﺎزه زﻣﺎنی با استفاده از روش تاریخی و شیوه توصیفی- تحلیلی با تکیه بر منابع ﺑﺮرسی می‌گردد.

المصادر:

اﺑﻦ ﺟﻮزی، ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦعلی، اﻟﻤﻨﺘﻈﻢ، تحقیق ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻋﻄﺎ و مصطفی ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر‌ﻋﻄﺎ، بیروت، داراﻟﻜﺘﺐ العلمیه، 1412ﻫ.

اﺑﻦ ﺣﺠﺮ، اﺣﻤﺪﺑﻦعلی، تهذیب التهذیب، دار صادر، بیروت، ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻻعلمی، 1325ﻫ.

ابن داوود حلی، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، موسسه انتشارات و چاپ، ۱۳۴۲ش.

ابن‏ مرتضى، امام احمد بن یحیى، البحر الزخار، صنعا، دارالحکمة الیمانیة، 1409ﻫ.

ابن ‌شهرآشوب مازندرانی، محمدبن علی، معالم ‌العلماء، نجف اشرف، منشورات المطبعه الحیدریه، 1380ش.

ابن ­ندیم، محمد اسحاق، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، اساطیر، 1381ش.

الهامی، داود، سیری در تاریخ تشیع، قم، مکتب اسلام، 1375ش.

اﺷﻌﺮی قمی، ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ابی ﺧﻠﻒ، اﻟﻤﻘﺎﻻت و اﻟﻔﺮق، تصحیح و تعلیق ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻣﺸﻜﻮر، تهران، ﻣﺮﻛﺰ اﻧﺘﺸﺎرت علمی و ﻓﺮهنگی، 1361ش.

امین، محسن، أعیان الشیعه (دایرة المعارف شیعه)، محقق حسن امین ترجمه کمال موسوی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1345ش.

انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، 3 جلد، تهران، 1831ش.

انصاری قمی، حسن، «زیدیه و منابع مکتوب امامیه»، مجله علوم حدیث، تابستان، 1380ش.

همو، «ابوالقاسم بستی و کتاب المراتب»، کتاب ماه دین، سال چهارم، 1379ش.

بستی، اﺳﻤﺎعیلﺑﻦاﺣﻤﺪ، اﻟﺒﺤﺚ ﻋﻦ ادﻟﺔ التکفیر و التفسیق، تحقیق زابینه اشمیتکه و مادلونگ، ﺗﻬﺮان، ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎهی، 1382ش.

ﺑﻐﺪادی، ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎﻫﺮﺑﻦﻃﺎﻫﺮ، اﻟﻔﺮق بین اﻟﻔﺮق(تاریخ مذاهب اسلام)، ترجمه محمد جوتد مشکور، تهران، اشراقی، 1388ش.

توحیدی نیا، روح الله و  نعمت الله صفری فروشانی، «بررسی تحلیلی تاریخ نگاری روایی امامیه تا نیمه قرن پنجم ﻫ»، تاریخ اسلام، شماره 4، 1394ش.

جمعی از نویسندگان، دایرةالمعارف تشیع، چاپ دوم، تهران، کتابفروشی اسلامی، 1369ش.

جعفری، سید حسن محمد، تشیع در مسیر تاریخ، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1364ش.

حلی، حسن، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۱ش.

خطیب، اﺣﻤﺪﺑﻦعلی، ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد، تحقیق مصطفی ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻋﻄﺎ، بیروت، داراﻟﻜﺘﺐ العلمیه، 1417ﻫ.

ذهبی، محمدبناحمد، سیر الاعلام النبلاء، تحقیق شعیب الارنووط، بیروت، مؤسسه الرساله، 1413ﻫ.

ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، بیروت، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1392ش.

رحمتی، محمدکاظم، «روابط زیدیه و امامیه با تکیه بر کتاب المحیط باصول الامامة»، سایت تخصصی تاریخ ایران و اسلام،۸ بهمن، 1386ش.

شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ﻫ.

شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم، توضیح الملل (ترجمه کتاب الملل و النحل)، ترجمه مصطفی خالقداد هاشمی،  سیدمحمدرضا جلالی نائینی، تهران، اقبال، 1358ش.

صدوق، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی اکبر اقبالی، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، قم.

همو، ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ و ﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﻪ، تحقیق علی اﻛﺒﺮ ﻏﻔﺎری، قم، ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻧﺸﺮاﺳﻼمی، 1405ﻫ.

صفری فروشانی، نعمت الله و روح الله توحیدی، «تعاملات فکری- فرهنگی زیدیه و امامیه در عصر صادقین(ع)»، تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 2، 19-48، 1393ش.

همو و زهرا بختیاری، «تعامل امام رضا(ع) با زیدیه»، تاریخ اسلام، شماره 50، 1391ش.

طوسی، ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺣﺴﻦ، الاستبصار، تحقیق سید حسن خراسانی، چاپ چهارم، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1363ش.

همو، ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺣﻜﺎم، تحقیق سید ﺧﺮﺳﺎن، تهران، داراﻟﻜﺘﺐ اﻻﺳﻼمیه، 1364ش.

همو، اختیار ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﺮﺟﺎل، تحقیق ﻣﻬﺪی رﺟﺎیی، قم، ﻣﺆﺳﺴﻪ الابیت، 1404ﻫ.

همو، رجال الطوسى، تحقیق جواد قیّومى اصفهانى، قم، مؤسسة النشر الإسلامى، 1415ﻫ.

همو، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، قم، مکتبة المحقق الطباطبایی،‌ 1420ﻫ.

همو، ﻓﻬﺮﺳﺖ، تحقیق ﺟﻮاد قیومی، قم، ﻧﺸﺮ اﻟﻔﻘﺎﻫﻪ، 1417ﻫ.

عمرجی، احمد شوقی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، قاهرة، مکتبه مدبولی، 1420ﻫ.

غلام‌علی، مهدی، «بن‌مایه‌های غیبت امام عصر(عج) در روایات»، علوم حدیث، شماره53، 1388ش.

غلامی، فتاح، تعاملات زیدیه و امامیه و نقش آن در پیشبرد کلام شیعی، فارس نیوز، 1385ش.

ﻏﻀﺎﺋﺮی، ﺣسین بن عبدالله، ﺗﻜﻤﻠﺔ  رﺳﺎﻟﺔ ابیﻏﺎﻟﺐ، ﻣﻄﺒﻌﻪ رﺑﺎنی، 1399ﻫ.

فرجامی، اعظم، زیدیه و حدیث امامیه، قم، دارالحدیث، 1394ش.

کلینی، محمدبن یعقوب، الاصول فی الکافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، قم، کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1369ش.

کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ﻫ.

مادلونگ، ویلفرد، امام قاسم بن ابراهیم و اعتقادات زیدیه، برلین، 1965م.

محلی، حمید بن اﺣﻤﺪ، اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻮردﻳﻪ، تحقیق ﻣﺮتضی اﻟﻤﺤﻄﻮری، ﺻﻨﻌﺎ، ﻣﻜﺘﺒﻪ ﺑﺪر، 1423ﻫ.

مدرسی طباطبائی، سیدحسین، مقدمه­ای بر فقه شیعه، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1368ش.

مطهری، مرتضی، شش مقاله، انتشارات صدرا، هفدهم، قم، 1838ش.

نجاشی، اﺣﻤﺪﺑﻦعلی، رﺟﺎل اﻟﻨﺠﺎشی، تحقیق شبیری زﻧﺠانی، قم، ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻟﻨﺸﺮ اﻻﺳﻼمی، 1374ش.

نعمانی، محمد، الغیبة، تهران، دارالکتبالاسلامیه، 1387ش.

ﻧﻮبختی، ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮسی، ﻓﺮق الشیعه، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، علمی و فرهنگی، 1362ش.

ﻫﺎرونی، یححی ﺑﻦ حسین، اﻻﻓﺎده، تحقیق ﻣﺤﻤﺪﻛﺎﻇﻢ رحمتی، تهران، میراث ﻣﻜﺘﻮب، 1387ش.