کرامات اولیا در اندیشه اسلامی و نقد معتزله بر آن
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
امیرحسین حاتمی
1
(استادیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران)
الکلمات المفتاحية: کرامت, معجزه, معتزله, اندیشه اسلامی,
ملخص المقالة :
کرامات اولیا یکی از مهم‌ترین مسائل مورد بحث در مجادلات دینی- کلامی متکلمان و اندیشمندان مسلمان از قرون نخستین اسلامی تا کنون بوده است. کرامت، در مفهوم عام و وسیع کلمه به معنای امکان وقوع خوارق عادات به دست غیر نبی (ولیّ صاحب ولایت) است. از این منظر کرامت و معجزه (خرق عادت به دست نبی) در خارق العاده بودن مشترک اند، اما از نظر فاعل متمایز ند؛ فاعلِ یکی ولی و فاعل دیگری نبی است. اما آن‌چه درباره مفهوم کرامت، بیش از هرچیز دیگر، محل مناقشه بوده امکان وقوعی و وقوع خوارق عادات به دست شخصی غیر از نبی است. عموم ملل و نحل و مذاهب و فرق اسلامی چنین امکانی را تأیید و حتی گروهی نظیر متصوفه بر آن تأکید ورزیده اند. اما در این میان یک استثنای بزرگ وجود دارد: معتزله. به باور معتزلیان ازآنجا که کرامات تفاوت ماهوی با معجزات ندارند، می توانند نافی دلالت معجزات باشند، که به باور متکلمان دلیل تصدیق نبوت انبیایند. تحقیق پیش رو با تکیه بر تحلیل چند منبع متقدمِ مکتب معتزله به دنبال یافتن چرایی این موضع آنان در دو بخش امکان وقوعی و وقوع کرامات است. بر بنیاد یافته های پژوهش، ردّ و انکار امکان و وقوع کرامات از سوی معتزله، بیش از هر چیز ریشه در مبانی فکری و معرفتی آنان دارد؛ درواقع اندیشه آنان بر بنیادهایی استوار است که در چارچوب آنها نمی توان به آسانی به امکان وقوع کرامات اولیا باور پیدا کرد.
کتابشناسی
ابن المرتضی، أحمد بن یحیی، طبقات المعتزلة، تحقیق سوسنة دیفلد فلزر، بیروت، بی نا، 1407ﻫ/1987م.
ابن خلدون، عبد الرحمن، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1353ش.
ابن سینا، ابوعلی حسین، الاشارات و التنبیهات، ترجمه و شرح حسن ملکشاهی، تهران، سروش، 1363ش.
ابن عربی، محیی الدین، ترجمه رسائل ابن عربی، با تصحیح و تعلیقات نجیب مایل هروی، تهران، انتشارات مولی، 1367ش.
ابن قتیبة، ابومحمد، تأویل مختلف الحدیث، تحقیق محمد محیی الدین الاصفر، بیروت، المکتب الاسلامی، دوحة، مؤسسة الاشراق، 1419ﻫ/1999م.
ابوریده، عبدالهادی، ابراهیم بن سیار نظّام، قاهرة، مکتبة اللجنة التألیف، 1946م.
احمد جام نامقی، انس التائبین، به تصحیح و تحشیه علی فاضل، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1350ش.
اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیة، قاهرة، النهضة الاسلامیة، 1950م.
بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق (تاریخ مذاهب اسلامی)، ترجمه محمد جواد مشکور، تهران، انتشارات اشراقی، 1358ش.
جاحظ، ابوعثمان، رسائل، قاهرة، چاپ حسن سندوبی، 1933م.
جاحظ، أبی عثمان عمرو، الحیوان، الجزء الاول، تحقیق عبدالسلام هارون، مکتبة الجاحظ، 1384/1965م.
جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس من حضرات القدس، تصحیح و مقدمه مهدی توحیدی پور، تهران، کتابفروشی محمودی، بی تا.
جرجانی، السید الشریف علی بن محمد، التعریفات، تحقیق عبدالرحمن عمیرة، بیروت، عام الکتب، 1407ﻫ/1987م.
جوینی، امام الحرمین، کتاب الارشاد إلی قواطع الأدلة فی أصول الإعتقاد، تحقیق محمد یوسف موسی و علی عبد المنعم عبدالحمید، القاهرة، مکتبة الخانجی، 1369/1950م.
حّلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، تحقیق حسن حسن زاده الآملی، قم، المؤسسة النشر الاسلامی، 1407ﻫ .
همو، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، تحقیق محمد نجمی الزنجانی، قم، انتشارات الرضی و انتشارات بیدار، 1363ش.
خرمشاهی، بهاء الدین، حافظ نامه (شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی، و ابیات دشوار حافظ)، تهران، سروش، 1383ش.
رازی، فخرالدین أبی عبدالله محمد بن عمر، الإشارة فی علم الکلام، تحقیق هانی محمد حامد محمد، القاهرة، المکتبة الأزهریة للتراث و الجزیرة للنشرة و التوزیع، 1428ﻫ/2007م.
رازی، فخرالدین، البراهین در علم کلام، مقدمه و تصحیح سید محمدباقر سبزواری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1342ش.
رازی، نجم الدین ابوبکر، مرصاد العباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، تهران، علمی و فرهنگی، 1377ش.
زمخشری، جارالله أبی القاسم، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، الجزء الاول، تحقیق الشیخ عادل إحمد عبدالموجود و الشیخ محمد معوّض، الریاض، مکتبة العبیکان، 1418ﻫ/1998م.
سراج طوسی، ابونصر، اللمع فى التصّوف، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، تهران، اساطیر، 1382ش.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، نهایة الأقدام فی علم الکلام، حرّره و صحّحه ألفرید جیوم، القاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1430ﻫ/2009م.
شیخ الاسلامی، اسعد، تحقیقی در مسائل کلامی از نظر: متکلمان اشعری و معتزلی، امیرکبیر، تهران، 1363ش.
صبحی الصالح، علوم الحدیث و مصلطحه، بیروت، دارالعلم للملایین، 1984م.
طوسی، شیخ الطائفه محمد بن حسن، تمهید الأصول در علم کلام اسلامی، ترجمه عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1358ش.
عبدالجبار بن أحمد، شرح الاصول الخمسة، تعلیق الإمام أحمد بن الحسین بن أبی هاشم، تحقیق عبدالکریم عثمان، القاهرة، مکتبة وهبة، 1416ﻫ/1996م.
عبدالجبار، القاضی أبی الحسن، تنزیه القرآن عن المطاعن، بیروت، دار النهضة الحدیث، بی تا.
همو، المغنی فی أبواب التوحید و العدل، الجزء الخامس عشر، تحقیق محمود الخضری و محمود محمد قاسم، القاهرة، الدار المصریة للتألیف و الترجمة، 1385/1965م.
عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرة الاولیا، با مقدمه محمد قزوینی، تهران، پیمان، 1387ش.
غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم الدین، ترجمه مؤید الدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، علمی و فرهنگی، 1364ش.
غزالی، ابوحامد محمد، الإقتصاد فی الإعتقاد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1403ﻫ/1983م.
قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن، رساله قشیریه، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران، علمی و فرهنگی، 1374ش.
مستملى بخارى، اسماعیل، شرح التعرف، تصحیح محمد روشن، تهران، اساطیر، 1363ش.
مقدسی، مطهر بن طاهر، آفرینش و تاریخ، ترجمه و تعلیقات محمد رضا شیفیعی کدکنی، تهران، آگاه، 1381ش.
نخشبی، ضیاءالدین، سلک السلوک، تصحیح غلامعلی آریا، تهران، کتابفروشی زوار، 1369ش.
نسفی سمرقندی، نجم الدین عمر و تفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر، عقاید نسفیه و شرح آن، ترجمه و توضیح علی اصغر حلبی، تهران، انتشارات زوّار، 1393ش.
هجویرى، ابوالحسن على، کشف المحجوب، تصحیح و. ژوکوفسکى، تهران، طهورى، 1375ش.
_||_
References
ʿAbd al- Djabbār b. Aḥmad, Sharḥ al- Uṣūl al- Khamsa, Addition by Imām Aḥmad b. al- Ḥusayn b. Abī Hāshim, Revised by ʿAbd al- Karīm ʿUthmān, Cairo, Maktaba Wahaba, 1416 AH/ 1996 AD.
ʿAbd al- Djabbār, al- Ḳāḍī Abī al- Ḥasan, Tanziyya al- Ḳurʾān ʿAn al- Maṭāʿin, Beirut, Dār al- Nihḍat al- Ḥadīth, (Und.).
Ibid, al- Mughnī Fī Abwāb al- Tawḥīd wa al- ʿAdl, Chapter 15, Revised by Maḥmūd al- Khiḍrī & Maḥmūd Muḥammad Ḳāsim, Cairo, al- Dār al- Miṣriyya lil- Taʾlīf wa al- Tardjuma, 1385 AH/ 1965 AD.
Abū Rīdah, ʿAbd al- Hādī, Ibrāhīm b. Sayyār Niẓẓām, Cairo, Maktaba al- Djannat al- Taʾlīf, 1946/ 1325.
Aḥmad Djām Nāmaḳī, Uns al- Tāʾbīn, Revised by Ali Fazel, Tehran, Bunyād- i Farhang- Iran, 1350/ 1971.
Ashʿarī, Abū al- Ḥasan, Maḳālāt al- Islāmiyya, Cairo, al- Nahḍat al- Islāmiyya, 1950/ 1329.
ʿAṭṭār Nayshābūrī, Farīd al- Dīn, Tadhkira- i Awliyāʾ, Revised by Mohammad Qazvini, Tehran, Piymān, 1387/ 2008.
Baghdādī, ʿAbd al- Ḳāhir, al- Firaḳ Bayn al- Firaḳ (Tārīkh- i Madhāhib- i Islāmī), Trans. Mohammad Javad Mashkour, Tehran, Intishārat- i Ishrāḳī,1358/ 1979.
Djāmī, ʿAbd al- Raḥman, Nafaḥāt al- Uns Min Ḥaḍarāt al- Ḳuds, Revised by Mehdi Tohidi Pour, Tehran, Kitāb- Furūshī- yi Maḥmūdī, (Und.).
Djāḥiẓ, Abū ʿUthmān, Rasāʾil, Cairo, Ḥasan Sandūbī, 1933/ 1312.
Djāḥiẓ, Abī ʿUthmān ʿAmr,al- Ḥayawān, 1st ed., Revised by ʿAbd al- Salām Hārūn, (Und.), Maktaba al- Djāḥiẓ, 1384 Ah/ 1965 AD.
Djurdjānī, al- Sayyid al- Sharīf ʿAlī b. Muḥammad, al- Taʿrīfāṭ, Revised by ʿAbd al- Raḥman ʿUmayra, Beirut, ʿĀm al- Kutub, 1407 AH/ 1987 AD.
Djuwaynī, Imām al- Ḥaramayn, Kitāb al- Irshād IlāḲawāṭiʿ al- Adilla Fī Uṣūl al-Iʿtiḳād, Revised by Muḥammad Yūsuf Mūsā & ʿAlī ʿAbd al- Munʿim ʿAbd al- Ḥamīd, Cairo, Maktaba al- Khāndjī, 1369 AH/ 1950 AD.
Ghazālī, Abū Ḥāmid Muḥammad, Iḥyāʾʿulūm al-Dīn, Trans. Muʾayyad al- Dīn Muḥammad Khwārazmī, Revised by Hossein Khadiv Jam, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1364/ 1985.
Ibid, al- Iḳtiṣād Fī al- Iʿtiḳād, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1403 AH/ 1983 AD.
Ḥillī, Ḥasan b. Yūsuf, Kashf al- Murād Fī Sharḥ Tadjrīd al- Iʿtiḳād, Revised by Hasan Hasan Zadeh Amoli, Qom, Mawʾssisa al- Nashr al- Islāmī, 1407 AH/ 1987 AD.
Ibid, Anwār al- Malakūt Fī Sharḥ al- Yāḳūt, Revised by Muḥammad Nadjm al- Zandjānī, Qom, Intishārāt- al- Raḍī wa Intishārāt- i Bīdār, 1363/ 1984.
Hudjwīrī, Abū al- Ḥasan ʿAlī, Kashf al- Maḥdjūb, Revised by Zhukovski, Tehran, Ṭahūrī, 1375/ 1996.
Ibn ʿArabī, Muḥyi al- Dīn, Tardjuma- yi Rasāʾil- i Ibn ʿArabī, Revised by Najib Mayel Haravi, Tehran, Intishārāt- i Mūlā, 1367/ 1988.
Ibn Khaldūn, ʿAbd al- Raḥmān,al- Muḳaddama, Trans. Mohammad-Parvin-Gonabadi, Tehran, Bungāh- i Tardjuma wa Nashr- i Kitāb, 1353/ 1974.
Ibn ḳutayba, Abū Muḥammad,Taʾwīl Mukhtalif al- Ḥadīth, Muḥammad Muhyī al- Dīn al- Aṣfar, Beirut, al- Maktab al- Islāmī wa Doha, Mawʾssisa al- Ishrāḳ, 1419 AH/ 1999 AD.
Ibn Murtaḍā, Aḥmad b. Yaḥyā, Ṭabaḳāt al- Muʿtazilā, Revised by Susanna Diwald-Wiltzer, Beirut, (Und.), 1407 AH/ 1987 AD.
Ibn Sīnā, Abū ʿAlī Husayn, al- Ishārāt wa al- Tanbīhāt, Trans. Hasan Malakshahi, Tehran, Surūsh, 1363/ 1984.
Khoramshahi, Bahaedin, Ḥāfiẓ- Nāma (Sharḥ- i Alfāẓ, Aʿlām, Mafāhīm- i Kilīdī wa Abyāt- i Dushwār- i Ḥāfiẓ), Tehran, Surūsh, 1383/ 2004.
Ḳushayrī, Abū ʾl- Ḳāsim ʿAbd al- Karīm b. Hawāzin, Risāla- yi Ḳushayriyya, Revised by Badiozzaman Forouzanfar, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1374/ 1995.
al- Rāzī, Fakhr al- Dīn Abī ʿAbdallāh Muḥammad b. ʿUmar, al- Ishāra Fī ʿIlm al- Kalām, Revised by Hānī Muḥammad Ḥāmid Muḥammad, Cairo, al- Maktaba al- Azhariyya li- Turāth wa al- Djazīra lil- Nashr wa al- Tawzīʿ, 1428 AH/ 2007 AD.
Rāzī, Fakhr al- Dīn, al- Burāhīn Dar ʿIlm- i Kalām, Revised by Seyyed Mohammad Bagher Sabzevari, Tehran, University of Tehran Press, 1342/ 1963.
Rāzī, Nadjm al- Dīn Abūbakr, Mirṣād al- ʿIbād, Revised by Mohammad Amin Rihahi, Tehran, ʿIlmī Wa Farhangī, 1377/ 1988.
al- Shahristānī, Muḥammad b. ʿAbd al- Karīm, Nahayat al- Iḳdām Fī ʿIlm al- Kalām, Revised by Farīd Djayūm, Cairo, Maktaba al- Thaḳāfa al- Dīniyya, 1430 AH/ 2009 AD.
Shaykh al- Islāmī, Asʿad, Tahḳīḳī Dar Masaʾil- i Kalāmī az Naḍar-i Muikallimān- i Ashʿarī wa Muʿtazilī, Amīrkabīr, Tehran, 1363/ 1984.
Sirādj Ṭūsī, Abū Naṣr, al- Lamʿ Fī al- Taṣawwūf, Revised by Reynold A. Nicholson, Tehran, Asāṭīr, 1382/ 2003.
Ṣubḥī al- Ṣāliḥ, ʿUlūm al- Ḥadīth wa Muṣṭalaḥa, Beirut, Dār al- ʿIlm lil Mallāīyn, 1984/ 1363.
Maḳdisī, Mutahhar b. Ṭāhir, Āfarīnish wa Tārīkh, Trans. Mohammad-Reza Shafiei Kadkani, Tehran, Āgāh, 1381/ 2002.
Mustamlī Bukhārī, Ismāʿīl, Sharḥ al- Taʿrīf, Revised by Mohammad Rowshan, Tehran, Asāṭīr, 1363/ 1984.
Nakhshabī, Ḍiyāʾ al- Dīn, Silk al- Sulūk, Revised by Gholam-Ali Arya, Tehran, Kitāb Furūshī- yi Zawwār, 1369/ 1990.
Nasafī Samarḳandī, Nadjm al- Dīn ʿUmar & Taftāzānī, Saʿd al- Dīn Masʿūd b. ʿUmar, ʿAḳāyid- i Nasafiyya wa Sharḥ- i Ān, Trans. Ali- Asghar Halabi, Tehran, Intishārāt- i Zawwār, 1393/ 2014.
Ṭūsī, Shaykh al- Ṭāʾifa Muḥammad b. Ḥasan, Tamhīd al-Uṣūl Dar ʿIlm- i Kalām Islāmī, Trans. Abdolhasan Meshkatadini, Tehran, Andjuman- i Ḥikmat wa Falsafa- yi Iran, 1358/ 1979.
Zamakhsharī, Djar Allāh Abī ʾl- Ḳāsim, al- Kashshaf ʿan Ḥaḳāyiḳ Ghawāmiḍ al- Tanzīl, 1st ed., Revised by al-Shaykh ʿĀdil Aḥmad ʿAbd al- Mawdjūd wa al- Shaykh Muḥammad Muʿawwiḍ, Riyadh, Maktaba al- ʿUbīkān, 1418 AH/ 1998 AD.
