نسبت دوره فاطمیان و تاریخ تمدن اسلامی: تأملی نظری
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: تاریخ تمدن اسلامی, ادوار تمدنی اسلام, دوره فاطمیان, تمدن فاطمیان,
ملخص المقالة :
دوره فاطمیان (297-567ه) در تاریخ تمدن اسلامی چه جایگاهی دارد؟ با آن‌که در تاریخ سیاسی و مذهبی اسلام این دوره کم‌وبیش دوره‌ای مهم محسوب می‌گردد، در مطالعات تمدن اسلامی جایگاه چندان روشن و برجسته‌ای برای آن در نظر گرفته نمی‌شود. در واقع، تمرکز بر دوره و سرزمینی خاص در مطالعات تمدنی و به صورت مشخص عراق عصر عباسی مانع از ترسیم جایگاه تمدنی مراکز دیگر هم‌عصر با آن یا تمدن‌واره‌های مهم ذیل تمدن اسلامی از جمله تمدن دوره فاطمیان شده‌است. ازاین روی شایسته است نسبت این دوره با تاریخ تمدن اسلامی بازخوانی و تبیین شود. برای انجام این مهم در این مطالعه از روش تبیین تاریخی با رویکرد نظری-مفهومیِ تکثرگرایی مراکز تمدنی استفاده شده‌است. با توجه به تطبیق روزگار فاطمیان با اهم الزامات یک دوره تمدنی به مانند استقرار دولتی قدرتمند به‌عنوان اداره کننده و حافظ امنیت جامعه، قلمرو سیاسی و تمدنی گسترده از مغرب تا شام، به‌انضمام حجاز و یمن با مرکزیت و محوریت مصر به‌عنوان بستر جغرافیایی مطلوب و نیز جامعه انسانی فعال و مولد ثروت مادی و معنوی می‌توان از دوره‌ای موسوم به تمدن اسلامی در دوره فاطمیان سخن گفت. همچنین به‌واسطه کوشش‌های حاکمان فاطمی در عرصه تمدن‌سازی و ارتقاء جایگاه مصر به‌عالی‌ترین جایگاه از نظر فرهنگی و تمدنی در دوره اسلامی حتی می‌توان از تمدن عصر فاطمی یا تمدن فاطمیان نیز یاد کرد.
آزاد، تکتم، با همکاری علیرضا آزاد، نقش تمدن اسلامی در رنسانس عقلی اروپا، تهران، سپیده باوران، 1389ش.
ابن‌مقفع، ساویرس، تاریخ بطارکة الکنیسة المصریة، المجلد الثانی، الجزء الثانی، بهکوشش یَسّی عبدالمسیح و دیگران، القاهرة، مطبعة المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیة بالقاهرة، 1948م.
ابن‌الاثیر، عز‌الدین أبو‌الحسن، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر- داربیروت، 1385ق /1965م.
ابن‌الجوزی، ابوالفرج، المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، الجزء السابع، حیدرآباد الدکن، مطبعة دائرة المعارف العثمانیة، 1358ق.
إدریس عمادالدین، تاریخ الخلفاء الفاطمیین فی‌المغرب القسم الخاص من عیون‌الأخبار، بهکوشش محمد الیعلاوی، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1985م.
بارتُلد، واسیلی ولادیمیر، فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه عباس به‌نژاد، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 1383ش.
بارتولد، و.و، خلیفه و سلطان، ترجمه سیروس ایزدی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1358ش.
باوفای دلیوند، ابراهیم، «تأثیر تمدن اسلامی در تحولات فکری اروپا در سده‌های میانه»، پژوهشنامه تاریخ، شماره 11، 1395ش.
البروای، راشد، حالة مصر الاقتصادیه فی عهد الفاطمیین، القاهره، مکتبة النهضة المصریة، 1948م/ 1368ق.
بروکلمان، کارل، تاریخ ملل و دول اسلامی، ترجمه هادی جزایری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1346ش.
پنجه، معصومعلی، گروش قبطیان به اسلام: زمینه‌ها، علل و پیامدها، تهران، رساله دکتری، دانشگاه تهران، 1388ش.
تورنو، راجرلو، «آفریقای شمالی تا قرن شانزدهم»، تاریخ اسلام کمبریج، ترجمه تیمور قادری، ج2، تهران، انتشارات مهتاب، 1387ش.
حتی، فیلیپ، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، آگه، 1380ش.
دفتری، فرهاد، تاریخ تشیع، ترجمه رحیم غلامی، تهران، انتشارات فرزان روز، 1398ش.
الرفاعی، انور، تاریخ هنر در سرزمینهای اسلامی، ترجمه عبدالرحیم قنوات، مشهد، جهاد دانشگاهی، 1377ش.
زکی، عبدالرحمن، القاهرة، مصر، دارالمستقبل، 1392/1943م.
زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، امیر کبیر، 1379ش.
السجلات المستنصریة، تقدیم و تحقیق عبدالمنعم ماجد، [قاهرة]، دارالفکرالعربی، 1954م.
سید، ایمن فواد، الدولة الفاطمیة فی مصر تفسیر جدید، القاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 2007م.
همو، «دراسة نقدیة لمصادر تاریخ الفاطمیین فی مصر»، دراسات عربیة وإسلامیة مهداة إلى محمود محمد شاکر، القاهرة، مکتبة الخانجی، 1403ه/1982م.
صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، تهران، سمت، 1390ش.
عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران، خوارزمی، 1380ش.
قاضی‌النعمان، تأویل الدعائم، تحقیق محمد حسن الاعظمی، القاهرة، دارالمعارف، [1982].
کاهن، کلود، تاریخ العرب والشعوب الإسلامیة منذ ظهور الإسلام حتى بدایة الأمبراطوریة العثمانیة، نقله إلى العربیة بدرالدین‌القاسم، بیروت، دارالحقیقة للطباعة والنشر، 1972م.
گرونبوُم، جی. ای. ون، «منابع تمدن اسلامی»،تاریخ اسلام کمبریج، ترجمه تیمور قادری، ج2، تهران، انتشارات مهتاب، 1387ش.
لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سید محمد تقی فخر داعی گیلانی، طهران، چاپخانه علمی، 1318ش.
ماجد، عبدالمنعم، نظم‌الفاطمیین و رسومهم فی مصر، [القاهره]، مکتبة الانجلو المصریه، 1953م.
همو، ظهور الخلافة الفاطمیین و سقوطها فی مصر، الإسکندریة، دارالمعارف بمصر، 1976م.
متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، 1377ش.
مقریزی، تقی‌الدین ابوالعباس احمد، اتعاظ الحنفاء باخبارالائمة الفاطمیین الخلفاء، بهکوشش جمال‌الدین الشیّال، القاهرة: المجلس الأعلی للشئون الاسلامیة، 1416/1996م.
همو، المواعظ والاعتبار فی ذکر الخطط والاثار، بهکوشش ایمن فواد سید، لندن، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 2002-2004م.
مؤنس، حسین، تاریخ المغرب و حَضَارَتُه، بیروت، العصر الحَدیث للنشر و التّوزیع، الطبعة الاولی، 1412ق /1992م.
میکل، آندره با همکاری هانری اوزان، اسلام و تمدن اسلامی، ترجمه علی فروغی، تهران، سمت، 1393ش.
الهمدانی، حسین بن فیض الله، فی نسب الخلفاء الفاطمیین، القاهره، مطبوعات الجامعة الامریکیة بالقاهرة، 1958م.
Arthur, Goldschmidt Jr. and Davidson, Lawrence, A Concise History of the Middle East, Philadelphia, Westview Press, 2010.
Brett, Michael, The rise of the Fatimids: the world of the Mediterranean and the Middle East in the fourth century of the Hijra, tenth century CE, Oxford, Leiden, E.J. Brill, 2001.
Canard, M, “Fāṭimids”, EI2, vol. ii.
Daftary, Farhad, The Isma'ilis: their History and Doctrines, second edition, Cambridge University Press, 2007.
Halm, Heinz, The Empire of Mahdi: the rise of the Fatimids, translated from the German Michael Bonner, Leiden, E.J. Brill, 1996.
https://qph.cf2.quoracdn.net/main-qimg-8874d8036396e66530d1800240b2c540-pjlq
https://www.worldhistory.org/img/r/p/750x750/11618.png.webp?v=1630535404
Ivanow, W., Ismaili tradition concerning the rise of the Fatimids, Calcutta, Oxford University, 1942.
Lev, Yaacovو “The Fāṭimids and Egypt 301-358/914-969”, Arabica, T. 35, Fasc. 2 (Jul., 1988), pp. 186-196.
Tignor, Robert L., Egypt a Short History, Princeton & Oxford, Princeton University Press, 2011.
_||_Azad, Toktam, In collaboration with Alireza Azad, Naqsh-i Tamaddun-i Islāmī Dar Rinusāns-i ʻAqlī-yi Urūpā, Tehran, Sipīdi Bāwarān, 1389.
Ibn Muqaffaʻ, Sāwīrus, Taʾrīkh-u Baṭārika al-Kinīsa al-Miṣrīya, Vol 2, Revised by Basi Abd al-Masih, Aziz Soryal Atiya and Svold Burmester, Cairo, Maṭbaʻat al-Maʻhad al-ʻIlmī al-Fransī lil Āt̲h̲ār al-Sharqīya bil Qāhira, 1948.
Ibn al-At̲h̲īr, ʻIzz al-Dīn Abū al-Ḥasan, al-Kāmil fī al-Taʾrīkh, Beirut, Dār al-Ṣādir, 1385/1965.
Ibn al-jawzī, Abū al-Faraj, al-Munṭaẓam fī al-Taʾrīkh-i al-Mulūk Wa al-Umam, Ḥiydar Ābād al-Dakan, Maṭbaʻat Dāʾirat al-Maʻārif al-ʻUt̲h̲manīya, 1358 AH.
Idrīs ʻImād al-Dīn, Taʾrīkh-u al-Khulafā al-Fāṭimīyīn fī al-Maġrib al-Qism al-Khāṣ Min ʻUyūn al-Akhbār, Research by Mohammad al-Yalavi, Dār al-Ġarb al-Islāmī, 1985 AH.
Bartold, Vasily Viladimer, Fahang Wa Tamaddun-i Islāmī, Translated by Abbas Behnezhad, Tehran, Shirkat-i chāp Wa Nashr Biyn al-Milal, 1383.
Bartold, Vasily Viladimer, Khalīfi Wa Sulṭān, Translated by Sirus Izadi, Tehran, Amīrkabīr, 1358.
Bavafay Delivand, Ebrahim, “Taʾṯhīr Tamaddun-i Islāmī Dar Taḥawwulāt Fikrī Urūpā Dar Sadihā-yi Mīyānī”, Pazhūhishnāmi-yi Tārīkh, No 11, 1359.
al-Baravi, Rashid, Ḥālat-u Miṣr al-Iqtiṣādīya fī Aʻhd-i al-Fāṭimīyīn, Cairo, Maktabat al-Nihḍat al-Miṣrīya, 1948/1368.
Brockelman, Carl, Tārīkh Milal Wa Duwal-i Islāmī, Translated by Hadi Jazaeri, Tehran, Bungāh Tarǧumi Wa Nashr-i Kitāb, 1346.
Panjeh, Masomali, Girawish-i Qibṭīyān bi Islām, Zamīni-hā,ʻIlal Wa Payāmadhā, Tehran, thesis, Dānishgāh-i Tihrān, 1388.
Turnu, Rajerlu, “Āfrīqā-yi Shumālī Tā Qarn-i Shānzdahum”, Tārīkh-i Islām Kambrīǧ, Translated by Teymur Ghaderi, Vol.2, Tehran, Intishārāt-i Mahtāb, 1387.
Hitti, Philip, Tārīkh-i ʻArab, Translated by Abolqasem Payandeh, Tehran, Āgah, 1380.
Daftari, Farhad, Tārīkh-i Tashayyuʻ, Translated by Rahim Ghulami, Tehran, Intishārāt-i Farzān Rūz, 1398.
al-Refai, Anvar, Tārīkh-i Hunar Dar Sarzamīnhā-yi Islāmī, Translated by Abdolrahim Ghanawat, Mashhad, ǧahād Dānishgāhī, 1377.
Zakki, Abdolrahman, al- Qāhira, Egypt, Dār al-Mustaqbal, 1392 /1943.
Zeydan, Jurji, Tārīkh-u Tamaddun-i Islām, Translated by Ali Javaher Kalam, Tehran, Amīrkabīr, 1379.
al-Sijillāt al-Mustanṣirīya, Research by Abdolmonem Majed, Cairo, Dār al-Fikr al-ʻArabī, 1954.
Sayyed Ayman Fuad, al-Dawlat-u al-Fāṭimīya fī Miṣr Tafsīr-u jadīd, Cairo, al-Hiyʾat al-Miṣrīya al-ʻĀmat lil Kitāb, 2007 AD.
Sayyed Ayman Fuad, “Dirāsat al-Naqdīya li Maṣādir Tārīkh al-Fāṭimīyyīn fī Miṣr”, Drāsāt al-ʻArabīya Wa al-Islāmīya Mahdaʾt ilā Mahmud Mohammad Shaker, Cairo, Maktabat al-Khānǧī, 1403/1982.
Saberi, Hossein, Tārīkh-i Firaq-i Islāmī, Tehran, Samt, 1390.
Enayat, Hamid, Andīshi-yi Sīyāsī Dar Islām-i Muʻāṣir,Translated by Bahaeddin Khoramshahi, Tehran, Khārazmī, 1380.
Qāḍī al-Nuʻmān, Taʾwīl al-Daʻāʾim, Research by Mohammad hasan al-azami, Cairo, Dār al-Maʻārif, 1982.
Cahen, Claude, Tārīkh-u al-ʻArab Wa al-Shuʻūb al-Islāmīya Munḏu ẓuhūr-i al-Islām Ḥattā Bidāyat-i al-Imbirāṭūrīya al-ʻUt̲h̲mānīya, Translated into Arabic by Badr al-Din al-Qasem, Beirut, Dār al-Ḥaqīqat lil Ṭibāʻat al-Nashr, 1972.
Grunbeaum, j.a.Van, “Manābiʻ-i Tamaddun-i Islāmī”, Tārīkh-i Islām Kambrīǧ, Translated by Teymur Ghaderi, Vol.2, Tehran, Intishārāt-i Mahtāb, 1387.
Le Bon, Gustave, Tamadun-i Islām Wa ʻArab, Translated by Seyyed Mohammad taqi Fakhr Dae Gilani, Tehran, čāpkhāni-yi ʻIlmī, 1318.
Majed, Abdolmonem, Naẓm-u al-Fāṭimīyyīn Wa Rusūmihum fī Miṣr, Cairo, Maktabat al-anǧilu al-Miṣrīya, 1953.
Majed, Abdolmonem, ẓuhūr al-Khilāfat al-Fāṭimīyyīn Wa Suqūṭhā fī Miṣr, Alexandria, Dār al-Maʻārif bi Miṣr, 1976 AD.
Metz, Adam, Tamadun-i Islāmī Dar Qarn-i chuhārum Hijrī, Translated by Alireza Zakavati Qaraguzlu, Tehran, Amīrkabīr, 1377.
Maghrīzī, Aḥmmad b. ʻAlī, al-Itʻāẓ al-Ḥunafā Bi Akhbār al-Aʾimat al-Fāṭimīyyīn al-Khulafā, Research by Jamalodin al-Shayyal, Cairo, al-Majlis al-Aʻlā lil Shuʾūn al-Islāmīya, 1416/1996 AD.
Maqrīzī, Aḥmmad b. ʻAlī, al-Mawāʻiẓ Wa al-Iʻtibār Wa al-Āṯhār, Research by Ayman Foad Sayyed, London, Muʾassisat al-Furghān lil Turāṯ al-Islāmī, 1416/1995.
Munes, Hossayn, Taʾrīkh al-Maghrib Wa Ḥaḍāratuhū, Beirut, al-ʻAṣr al-Ḥadīṯ lil Nashr Wa al-Tawzīʾ, al-Ṭabʻat al-Awlā, 1412/1992.
Miquel, Andre and Henry Laurens, Islām Wa Tamaddun-i Islāmī, Translated by Ali Forughi, Tehran, Samt, 1393.
al-Hamdanī, Ḥusayn b. Fayḍillāh, fī Nasab-i al-Khulafā-i al-Fāṭimīyyīn, Cairo, Maṭbūʻāt al-jāmiʻat al-Āmrīkīya bi al-Qāhira, 1958.
