سرانجام سلطان جلال‎الدین خوارزمشاه

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

یزدان فرخی ¹

1 - استادیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور

تاريخ الإرسال : 11 الأربعاء , محرم, 1438 تاريخ التأكيد : 16 الأربعاء , جمادى الثانية, 1438 تاريخ الإصدار : 01 الأربعاء , ذو الحجة, 1438

الکلمات المفتاحية: جلال‎الدین خوارزمشاه, نَسَوی خَرَندَزى, نقد تاریخى, تواریخ عصر مغول,

ملخص المقالة :

جلال‎الدین خوارزمشاه، نماد مقاومت مسلمانان در سال‌های نخست حمله مغول، از چهره‌های شاخص تاریخ اسلام و ایران به شمار می‌رود. گزارش‌های مورخان مسلمان از سرنوشت او نیز بسیار پرسش‌برانگیز است. روایت کشته شدن وى به دست اکراد، در سیرت جلال‌الدین مِنکُبِرنى (تألیف منشى او، نَسَوى) ‌که شماری از پژوهشگران آن را، بى رعایت جوانب نقد تاریخی، به‌طور قطع پذیرفته‌اند، نیازمند بررسی بیشتر است. پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این پرسش‌ها است که این روایت و روایت‌های متأثر از آن چه اندازه به لحاظ نقد تاریخی معتبر است؟ و آیا روایات محتمل دیگری در این زمینه وجود دارد؟ به نظر می‌رسد که نه تنها منبع خبر نَسَوى، بلکه با توجه به اوضاع آن روزگار روایات محتمل و بدیل آن نیز از چشم پژوهشگران دور مانده باشد.

المصادر:

کتابشناسى

آرین نیا، احمد، «جلال‎الدین خوارزمشاه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی، ج18، تهران، بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1389ش.

ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی تاریخ، ج 12، بیروت، دارصادر، 1965م.

همو، کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران‏، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خلیلى‏، ج33، تهران، علمی، 1371ش.

ابن خلدون، عبدالرحمن، دیوان المبتدا و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن ‎الاکبر، تحقیق خلیل شحادة، ج 5، بیروت، دار الفکر، 1408ﻫ.

ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، به تصحیح عبدالمحمد آیتی، تهران، علمی فرهنگی، 1377ش.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة فی التاریخ، به تصحیح انیس طباع و عبدالفتاح محمد الحلو، ج13، بیروت، مکتبة المعارف، 1411ﻫ.

ابن واصل، تاریخ‎ ایوبیان، به تصحیح حسنین محمد ربیع، ترجمه پرویز اتابکی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1369ش.

ابی الفدا، عمادالدین اسماعیل، المختصر فی اخبار البشر، ج3، قاهرة، الحسینیة المصریة، 1325ﻫ.

اشپولر، برتولد، مغولان در تاریخ، ترجمه عبدالرسول خیراندیش، تهران، آباد بوم، 1389ش.

اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول و اوایل ایام تیموری، تهران، نامک، 1376ش.

همو، تاریخ ایران پس از اسلام، تهران، نامک، 1380ش.

بناکتی، داود بن محمد، روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب، به تصحیح جعفر شعار، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1378ش.

بهرامی نیا، امید، تاریخ کردان منطقه جزیره از 447 تا 656ق، تهران، احسان، 1386ش.

بیات، عزیزالله، تاریخ تطبیقى ایران با کشورهاى جهان، تهران، امیرکبیر، 1389ش.

بیانی، شیرین، دین و دولت در عهد مغول، ج1، تهران، نشر دانشگاهی، 1367ش.

همو، مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران، سمت، 1379ش.

بیضاوی، نظام الدین، نظام التواریخ، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران، موقوفات افشار، 1382ش.

جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشا، به تصحیح محمد قزوینی، ج2، تهران، دنیای کتاب، 1385ش.

حسن‎زاده، اسماعیل، تاریخ ایران در عهد خوارزمشاهیان، تهران، کتاب پارسه، 1392ش.

همو، «خوارزمشاهیان»، تاریخ جامع ایران، ج9، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران، بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1394ش.

حسینی، میرک، ریاض الفردوس خانى‏، به تصحیح ایرج افشار و فرشته صرافان‏، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1385ش.

حکیم زجاجی، همایون نامه یا تاریخ منظوم حکیم زجاجی، به تصحیح علی پیرنیا، ج2، تهران، نشر آثار، 1383ش.

دستغیب، عبدالعلی، هجوم اردوی مغول به ایران، تهران، علم، 1367ش.

ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ اسلام، به تصحیح بشار عواد معروف، شیخ شعیب الارنؤوط و صالح مهدی عباس، ج 27، بیروت، موسسة الرسالة، 1408ﻫ.

رجب زاده، هاشم، «چنگیزیان»، تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم بجنوردی، ج9، تهران، بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1389ش.

رحیم لو، یوسف، «ابن خلدون»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی، ج3، تهران، بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1374ش.

سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعرا، به تصحیح فاطمه علاقه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1385ش.

سالاری شادی، علی، «تأثیر ابن خلدون از ابن اثیر»، مطالعات تاریخ فرهنگی، س اول، ش11، بهار 1391.

شبانکاره‎ای، محمد بن علی،  مجمع الانساب، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران، امیرکبیر، 1376ش.

شرفی، محبوبه، «جلال‎الدین خوارزمشاه»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج10، تهران، دانشنامه جهان اسلام، 1393ش.

صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج3 ،تهران، فردوس، 1369ش.

عمرى‏، شهاب الدین ابن فضل الله، مسالک الأبصار فى ممالک الأمصار، به تصحیح مصطفى مسلم و دیگران، ج27، ابوظبی، المجمع الثقافى‏، 1424ﻫ.

غفاری قزوینی، قاضی احمد، تاریخ جهان آرا، به تصحیح حسن نراقی، تهران، کتابفروشی حافظ، 1343ش.

فیشل، والتر، «منابع ابن خلدون برای تاریخ  مغول و تاتار»، ترجمه محسن جعفری مذهب، آینه میراث، س5، ش1و2، بهار و تابستان 1386.

قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، دارصادر، 1998م.

همو، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا قاجار، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران، امیرکبیر، 1373ش.

قزوینی، عبداللطیف، لب التواریخ، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1386ش.

کاتوزیان، همایون، ایرانیان، دوران باستان تا دوره باستان، ترجمه حسین شهیدی، تهران، مرکز، 1391ش.

گروسه، رنه، امپراتوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، تهران، علمی فرهنگی، 1379ش.

مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1364ش.

همو، ظفرنامه، به تصحیح پروانه نیک طبع، ج6، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1388ش.

مشکور، محمد جواد، تاریخ ایران زمین از روزگار باستان تا انقراض قاجاریه، تهران، اشراقی، 1375ش.

مصاحب، غلامحسین، دایرةالمعارف فارسی، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1381ش.

مقریزی، احمد بن علی، السلوک لمعرفة دول الملوک، محمد عبدالقادر عطا، ج1، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ﻫ.

نسوی، شهاب الدین، سیره جلال الدین یا تاریخ جلالى‏، به تصحیح محمد ناصح، تهران، انجمن ادبی ایران، 1324ش.

همو، سیرت جلال‎الدین منکبرنی، به تصحیح مجتبی مینوی، تهران، علمی فرهنگی، 1384ش.

وصاف، عبدالله بن فضل الله، تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار، به تصحیح محمد مهدی اصفهانی، تهران، ابن سینا، 1338ﻫ.

همدانی، رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، البرز، 1373ش.

یزدی، شرف‌الدین، ظفرنامه، به تصحیح سید سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایى‏، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى‏، 1387ش.

Atwood, Christopher P., Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, New York, Facts on File, Inc, 2004.

Bosworth, C., E., “Jalāl- Al -Din Kwārazm Šāh Mengubirni”, Encyclopedia Iranica, Vol.VIII, New York, Encyclopedia Iranica foundation, 2007, pp.404-405.

Boyle, J., A., “Dynastic and Political History of the Il-khans”, The Cambridge History of Iran, Vol.5, edited by j. A. Boyle, Cambridge, Cambridge University Press, 1968, pp.303-421.

Idem, “Djalal al Din Khwarazm Shah”, Encyclopedia of Islam, vol II, Leiden, Brill, 1965), pp.392-393.

Browne, Edward Granville, A Literary History of Persia, Vol.II, Cambridge, Cambridge University Press, 1965.

Jackson, P., “Al-Nasawi”, Encyclopedia of Islam, Vol.VII, Leiden & New York, Brill, 1993, pp.973-974.

Idem, “Jalāl al-Dīn, the Mongols, and the Khwarazmian Conquest of the Panjāb and Sind”, Iran, 1990, Vol. 28, pp.45-54.

Malcolm, Sir John, History of Persia from the most early to the Present Time, Vol.I, London, John Murray, 1829.

Richards, D., S., “Ebn Atir”, Encyclopedia Iranica, vol.VIII, Costa Mesa, Mazda, 1998, p.671.

Sanders, J., J., The History of the Mongol Conquests, Philadelphia, university of Pennsylvania Press, 1971.

Spuler, Bertold, Die Mongolen in Iran, Berlin, Akademie-verlag, 1968.

Idem, History of the Mongols Based on Eastern and Western Account of the Thirteenth and Fourteenth Centuries, translated by Helga and Stuart Drummond, Berkeley and Los Angles, University of California press, 1972.

Sykes, Sir Percy, Persia, Oxford, Clarendon press, 1922.

Talebi, M., “Ibn Khaldun”, Encyclopedia of Islam, Vol III, Leiden & New York, Brill, 1986, pp.825-831.

---

[1]. تاریخ دریافت: 21/7/1395، تاریخ پذیرش: 25/12/1395 

[2]. رایانامه: [e-mail]

[3]. بیانی، دین و دولت در عهد مغول، 1/ 122؛ از سوی دیگر مورخان مسلمانی، مانند ابن کثیر(م 774ﻫ) که در غرب سرزمین‌های اسلامی می‌زیستند، در مورد نقش و جایگاه سلطان جلال‌الدین و مقابله او با مغول‌ها، از وى با عنوان «سدّ حائلی» میان مسلمانان و قوم «یأجوج و مأجوج» یاد مى‌کنند (13/132).

[4]. اقبال آشتیانی، تاریخ ایران پس از اسلام، 401؛ همو، تاریخ مغول و اوایل ایام تیموری، 138-139.

[5]. Barbarian

[6]. Malcolm, 1/230.

[7]. Sykes, 60.

[8]. Browne, 2/446-447.

[9]. از جمله می‌توان به جان اندرو بویل اشاره کرد (Boyle,2/392-393). وی در مجموعه کمبریج در گزارش کشته شدن جلال‎الدین به دست کُردها تردید ندارد؛ اما گزارش را به دو موضوع انتقام خواهی و طمع در البسه او مربوط می‎‎کند (Boyle, “Dynastic and political history of the Il-khans”, 5/335.)؛ اشپولر نیز همین دیدگاه را دارد (Spuler, Die Mongolen in Iran, 34; Spuler, History of the Mongols, 3)، وی در هر دو اثر خود یک روایت قطعی از کشته شدن جلال‎الدین ذکر می‌کند. در اثر نخست به صراحت از «کُردی راهزن» سخن می‌گوید و در اثر اخیر تنها از کشته شدن وی توسط یک دزد یا راهزن سخن به میان می‌آورد که در هر دو بر اساس روایت نسوی استوار شده است. این نگاه اشپولر در اثر دیگر وی که به فارسی ترجمه شده، توسط مترجم فارسی نیز پذیرفته شده است (اشپولر، مغولان در تاریخ، 43-44). افزون بر اینها در میان مورخان غربی باید به ساندرز (Sanders, 78)، گروسه (429)، پیتر جکسن (Jackson, 45,51) و اخیراً پژوهشگرانی چون کریستوفر اتوود (Atwood, 106,417) و کلیفورد ادموند باسورث (Bosworth, 8/404-405)، اشاره نمود.

[10].  اقبال آشتیانی، تاریخ ایران پس از اسلام، 401؛ همو، تاریخ مغول و اوایل ایام تیموری، 138-139.

[11]. صفا در این مورد می‌نویسد: جلال‎الدین «به کوه‌های میافارقین پناه برد و در آن کوه‌ها به دست کُردان در شوال سال 628 کشته شد» (3/12-13). هم‌چنین باید از غلامحسین مصاحب، 2/2874؛ مشکور، 222؛ بیات، 273؛ بیانی، دین و دولت در عهد مغول، 119-123؛ همو، مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، 59؛ کاتوزیان، 115، حسن زاده، تاریخ ایران در عهد خوارزمشاهیان، 307؛ همو، خوارزمشاهیان، 9/383؛ بهرامی نیا، 145 و شمار بسیاری از پژوهشگران دیگر نیز که این روایت را به عنوان تنها گزاره تاریخی معتبر و قطعی ذکر کرده‎اند، نام برد.

[12]. آرین نیا، 18/308؛ دستغیب، 452-453؛ شرفی،9/508؛ رجب زاده، 9/500-501.

[13]. نسوی، مقدمه مصحح، ما.

[14]. نسوی، سیرت جلال‎الدین منکبرنی، 278.

[15]. همان، 279-280.

[16]. همان، 280.

[17]. کتاب نسوی در همان ایام تألیف طرفداران بسیاری پیدا کرده بود و مورخان زیادی از روایات وی بهره برده و از وى نقل کرده‌اند که ظاهراً نخستین آنها ابوشامه عبدالرحمن بن اسماعیل بن ابراهیم مقدسی (599-665ﻫ) است (Jackson, “Al-Nasawi”, 7/974).

[18]. نسوی، سیرت جلال الدین منکبرنی، مقدمه مصحح، مب.

[19]. ابن اثیر، 12/ 504؛ برخی پژوهشگران به چند سطر پایانی کتاب ابن اثیر توجه نکرده و پایان رویدادهای کتاب را تا سال 628ﻫ پنداشته‌اند (Richards, 8/671)؛ و حال آن‌که در ارتباط با موضوع این مقاله واجد اهمیت تاریخی است، زیرا ابن اثیر تا صفر سال 629ﻫ اطلاعات مهمی درباره سلطان جلال‌الدین عرضه می‎‎کند.

[20]. ابن اثیر،33/157.

[21]. همان، 159.

[22]. همان، 162.

[23]. نسوی، سیرت جلال‌الدین منکبرنی، 3.

[24]. حکیم زجاجی، 1243.

[25]. ابن کثیر، 13/ 129.

[26]. غفاری قزوینی، 122.

[27]. قزوینى، آثار البلاد، متن عربى، 492.

[28]. قزوینى، همان، ترجمه فارسى، 569.

[29]. محتمل است لباس و تجهیزاتی که از جلال‎الدین پیدا شده بوده، جلال‎الدین خود به دیگران داده بوده باشد تا بتواند فارغ از شرّ مغول‎ها به زندگی ادامه دهد؛ زیرا به تعبیر سمرقندی «از سلطنت و اشغال دنیاوی دلسرد شد و در لباس فقرا و صوفیه در آمد و متواری شد» (سمرقندی، 256).

[30]. ابن واصل، 344-345ﻫ؛ با مقایسه وضعیت نسوی و ابن واصل مشخص مى‌شود که هر دو در خدمت حاکمان ایوبی بوده‌اند و ضرورتاً می‌بایست نقش مثبت و سازنده حاکم ایوبی در دفاع از تنها کانون قدرتمند مقاومت در برابر مغول‎ها را برجسته سازند.

[31]. جوینی، 2/517.

[32]. همدانی، 1/656.

[33]. ابن عبری،343.

[34]. بیضاوی، 131؛ البته تنها بیضاوی در میان مورخان اخیر با تردید در خصوص روایت کشته شدن وی به دست کُردها می‌نویسد «کماهی حال او معلوم نشد»؛ اما به زنده بودن وی هم اشاره نمی‎‎کند.

[35]. وصاف، 587.

[36]. شبانکاره ای، 146.

[37]. بناکتی، 384.

[38]. یزدی، 174.

[39]. در میان منابع دوره مغول تنها حمدالله مستوفی است که در تاریخ گزیده تنها به کشته شدن وی به دست کُردها اکتفا نموده است (مستوفی، تاریخ گزیده، 500). این گزارش در ظفرنامه یا تاریخ منظوم حمدالله مستوفی هم تکرار شده است (مستوفی، ظفرنامه، 256-257). هم‌چنین در میان مورخان متأخرِ عرب زبانِ خارج از قلمرو ایلخانان می‌توان به شمس‌الدین ذهبی (673-748ﻫ)، ابی الفدا (متوفی 732ﻫ) و مقریزی (متوفی 845ﻫ) نیز اشاره کرد (ذهبی، 284؛ ابی الفدا، 3/ 151؛ مقریزی، 1/ 363). این اثر به صراحت و به طور قطع از روایت نسوی در خصوص کشته شدن جلال‎الدین به دست کُردها پیروی می‌کنند.

[40]. سمرقندی ، 256-257.

[41]. حسینی، 208.

[42]. جوینی در ذکر احوال چین تمور می‌نویسد: «با آوازه سلطان جلال‎الدین مردم هنوز در پنداشتی بودند و بدان سبب امور آن طرف [یعنی خراسان] قرار نمی‌پذیرفت» (2/219-220).

[43]. آثار البلاد، متن عربى، 492.

[44]. رحیم لو، 3/453-452؛ با این حساب وی حدود 150 تا 170 سال از خبر کشته شدن سلطان جلال‌الدین در سال 628ﻫ فاصله زمانی دارد.

[45]. در خصوص جایگاه ممتاز و مورد توجه ابن خلدون به عنوان مورخ، متفکر و نظریه‌پرداز، آثار متعددی منتشر شده؛ برای نمونه بنگرید: Talebi, 3/828-831.

[46]. ابن خلدون، 5/411؛ قس: روایت زکریاى قزوینى، 492 (همین مقاله).

[47]. برخی حتی مدعی تأثیرپذیری ابن خلدون در بخش‌های نظری مقدمه از ابن اثیر است (سالاری شادی، 52-76).

[48]. فیشل، 384.

[49]. عمری، 27/288-289.

[50]. نک. فیشل، 383.