عوامل بیرونی و درونی افول مذهب و دولت زیدیان در شمال ایران

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

سیدمحمد صادقی سنگدهی ¹ , مصطفی معلمی ² , سید علی اکبر عباسپور ³

1 - دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران
2 - استاد مدعو دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نور؛ دانشیار دانشگاه علوم پزشکی مازندران، ساری، ایران
3 - استاد مدعو دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نور؛ استادیار، واحد آزادشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، آزادشهر، ایران

تاريخ الإرسال : 14 الخميس , شوال, 1444 تاريخ التأكيد : 18 الأحد , صفر, 1445 تاريخ الإصدار : 05 الأربعاء , ربيع الأول, 1445

الکلمات المفتاحية: زیدیه ایران, علویان طبرستان, زیدیه و اسماعیلیه, زیدیه و امامیه,

ملخص المقالة :

مذهب و دولت زیدیان از سده‌ سوم هجری در گیلان و طبرستان پدیدار گشت. زیدیان ایران اگرچه خاستگاه تحولات بنیادین در جهان اسلام بودند، اما خود چندان دوام نیاوردند؛ و به زودی با چالش‌های بیرونی و درونی احاطه گردیدند و دچار ضعف و افول شدند. پژوهش‌های اندکی درباره عوامل و دلایل این افول صورت گرفته؛ برخی عوامل نادیده گرفته شده و کاستی ها و ابهاماتی نیز در این پژوهش ها راه یافته که انجام پژوهشی تازه را موجه می‌سازد. این مقاله به دنبال تبیین عوامل افول مذهب و دولت زیدیان در شمال ایران است. بنابر یافته های این پژوهش، علاوه بر دوگانگی رفتار حاکمان و امامان زیدیه، تفرقه و رقابت میان اهالی گیلان و دیلمان، دور شدن نسل‌های جدید سادات علوی از اسلام و آداب آن، باید قدرت یافتن باوندیه، پشتیبانی این خاندان از مذهب امامیه، تبلیغات عالمان امامی‌مذهب، چالش مرگبار فداییان اسماعیلی با زیدیان، ظهور فرقه مطرفیه در یمن و تمایل زیدیان شمال ایران به مهاجرت به یمن برای مقابله با آن را به فهرست عوامل افول و زوال مذهب و دولت زیدیه در شمال ایران افزود.

المصادر:

آملی، مولانا اؤلیاءالله (1348). تاریخ رویان. به کوشش منوچهر ستوده. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

ابن ابی الرجال، احمد بن صالح (1425). مطلع البدور ومجمع البحور. صعده: مرکز اهل البیت للدراسات الاسلامیة.

ابن اثیر، ابوالحسن علی بن الکرم (1385). الکامل فی التاریخ‌. بیروت: دار صادر.

ابن اسفندیار (1366). تاریخ طبرستان. به کوشش عباس اقبال. تهران: کلاله خاور.

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1391). کتاب العبر. بیروت: موسسة اعلمی.

ابن ‌فند، محمد بن علی بن یونس (1423). ماثر الابرار فی‌ تفصیل‌ مجملات‌ جواهرالاخبار. به کوشش عبدالسلام‌ عباس‌ وجیه‌ و خالد قاسم‌ محمد متوکل. عمان: موسسه الامام زید الثقافیه.

احمد بن حنبل (د.‌تا). مسند. بیروت: دارصادرا.

اشعری، سعد بن عبدالله (1360). المقالات و الفرق. به­کوشش محمدجواد مشکور. تهران: علمی و فرهنگی.

امامی‌فر، علی، سامانی، سیدمحمود، و سلطانی، مصطفی (1401). چگونگی تحول زیدیّه به امامیه در طبرستان با تکیه بر باورهای اعتقادی. پژوهشهای اعتقادی ـ کلامی، 12 (45)، 7-28.

بخاری، ابوالنصر سهل بن عبدالله (1381). سر السلسلة العلویة، به کوشش سید محمدصادق بحرالعلوم. نجف اشرف: مکتبة حیدریة.

برخورداری، زینب (1379). دلایل عظمت و انحطاط حکومت‌ها از دیدگاه امام علی(ع). حکمت سینوی، 14، 53-60.

بیرونی، ابوالریحان، آثار الباقیة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420ق.

ترکمنی اذر، پروین (1384). دیلمیان در گستره تاریخ ایران (حکومت‌های محلی، آل زیار، آل بویه). تهران: سمت.

ترمذی، ابو عیسی محمد بن عیسی (1403). السنن. به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف. بیروت: دارالفکر.

تفسیر امام حسن عسکری (ع) (1409). قم: موسسة المهدی(ع).

حکیمیان، ابوالفتح (1368). علویان طبرستان. تهران: الهام.

حمزه اصفهانی (1961). تاریخ سنی ملوک الارض. بیروت: دار مکتبه الحیاه.

حمیدالدین، عبدالله بن محمد (1424). الزیدیة. صنعاء: مرکز الرائد للدراسات و البحوث.

راعی، حسین (1397). گذری بر تاریخ تشیع از طبرستان تا یمن. ساری: سرو سرخ.

رحمتی، محمدکاظم (1388). مقالاتی در تاریخ زیدیه و امامیه، تهران: حکمت سینا.

همو (1393). زیدیه در ایران. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.

همو (1388).میراث فرهنگی زیدیان ایران و انتقال آن به یمن. تاریخ ایران، 63، 73-102.

سلطانی، مصطفی (1390). تاریخ و عقاید زیدیه. قم: نشر ادیان.

سهمی جرجانی،حمزة بن یوسف (1407). تاریخ جرجان. بیروت: عالم الکتب.

شهاری، ابراهیم بن قاسم بن المؤیدبالله (1421). طبقات الزیدیة الکبرى (القسم الثالث). عمان: مؤسسة الامام زید بن علی الثقافیة.

صعدی، عبدالله بن محمد بن ابی النجم (1422). درر الاحادیث النبویة بالاسانید الیحیویة. عمان: موسسه الامام زید بن علی الثقافیه.

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1403). تاریخ الامم والملوک. بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات.

قانع عزابادی، احمدعلی (1371). علل انحطاط تمدنها از دیدگاه قرآن. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

قزوینی، عبدالجلیل بن ابو الحسین (1358). النقض. تهران: انجمن آثار ملی.

قمی، محمد بن حسن (1385). تاریخ قم،ترجمه حسن بن علی بن عبدالملک قمی. به کوشش محمدرضا انصاری قمی. قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.

کرمانی، احمد بن عبدالله (1407). مجموعة رسائل الکرمانی. به­کوشش مصطفی غالب. بیروت: المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع.

کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب (1388). الکافی. به­کوشش علی اکبر غفاری. تهران: دارالکتب الاسلامیة.

مادلونگ، ویلفرد (1987). اخبار ائمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان. بیروت: دار النشر فرانز شتاینر.

محلى، حمید بن احمد (1423). الحدائق الوردیة فی مناقب الائمة الزیدیة. صنعا: مکتبة بدر.

مروزی، اسماعیل بن حسین (1409). الفخری فی انساب الطالبیین. به­کوشش سید مهدی رجایی. قم: کتابخانه ایت الله مرعشی نجفی.

مسکویه رازی، ابوعلی احمد بن محمد (1424). تجارب الامم و تعاقب الهمم. به­کوشش سید کسروی حسن. بیروت: دارالکتب العلمیه.

معلمی، مصطفی (1383). تشیع امامیه در مازندران از آغاز تا حمله مغول پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده الهیات و معارف اسلامی. دانشگاه تهران.

همو (1387). روابط خاندان باوند با سلاجقه و قدرت سیاسی تشیع امامیه در سده‌های پنجم و ششم هجری. تاریخ در آینه پژوهش، 5(3) 125-155.

همو (1393). حکومت داعی کبیر در طبرستان و دوگانگی در برخورد با مخالفان. مجموعه مقالات نخستین همایش بین المللی تاریخ محلی مازندران، انجمن تاریخ محلی مازندران، 481-504.

مؤیدی، مجدالدین بن محمد (1433). لوامع الانوار فی جوامع العلوم والآثار، به کوشش ابوعبدالله حسین بن علی الادول. صعده: مکتبه اهل البیت(ع).

نوبختی، حسن بن موسی (1404). فرق الشیعة. بیروت: دارالاضواء.

واردی، سید تقی (1389). تاریخ علویان طبرستان. قم: دلیل ما.

هرودوت (1380). تواریخ. ترجمه وحید مازندرانی. تهران: انتشارت افراسیاب.

همدانی، خواجه رشید الدین فضل الله (1387). جامع التواریخ (تاریخ اسماعیلیان). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

یعقوبی، احمد بن اسحاق (1422). البلدان. بیروت: دار الکتب العلمیة.

 Fukuyama, Francis. (1992) The End of History and the Last Man. New York: The Free Press.

 Fukuyama, Francis. (2012). The Patterns of History. Journal of Democracy, 23(1).

Singer, Peter. (2000). Hegel, A very short introduction. Oxford: Oxford University Press.

Singer, Peter. (1996). Marx, A very short introduction. Oxford University Press.

Aḥmad b. Ḥanbal (BīTā). Musnad. Beirut: Dār al-Ṣādir.

Āmulī, Mawlānā Awlīyāʾullāh (1348). Tārīkh-i Ruyān. Revised by Manouchehr Sotoudeh, Tehran: Intishārāt-i Bunyād Farhangy-i Īrān.

Ashʻarī, Saʻd b. ʻAbdullāh (1360). al-Maqālāt Wa al-Firaq. Revised by Mohammad Javad Mashkur, Tehran: Intishārāt-i  ʻIlmī wa Farhangī.

Barkhurdari (1379). “Dalāʼil-i ʻAẓamat Wa Inḥiṭāṭ Ḥukūmathā Az Dīdgāh-i Imām ʻAlī”, Ḥikmat-i Sīnawī, No 14, 53-60.

Bīrūnī, Abū al-Riyḥān (1420). Āthār-u al-Bāqīyat. Bierut: Dār al-Kutub al- ʻImīyat.

Bukhārī, Abū Naṣr Sahl-i b. ʻAbdullāh (1381). Sirr-u Silsilat-i al- ʻAlawīyat. Revised by Seyyed Mohammd Sadeq Bahr al-ulum, Najaf: Maktabat al- Ḥiydarīyat.

Emamifar and Colleagues. “čigūnigīy-i Taḥawul-i Ziydīyih Bi Imāmīyih Dar Ṭabaristān Bā Tikīyih Bar Bāwarhāy-i Iʻtiqādī” )1401), Faṣlānāmiy-i ʻIlmīy-i Pazhūhishhāy-i Iʻtiqādī- Kalāmī. 12, No 45, 7-28.

Ghane Azabadi (1371). ʻIlal-i Inḥiṭāṭ-i Tamaddunhā Az Dīdgāh-i Qurān. Tehran: Sāzmān-i Tablīġāt-i Islāmī.

Hakimiyan, Abulfath (1368). ʻAlawīyān-i Ṭabaristān. Tehran: Ilhām.

Hamadānī, Khājih Rashīd al-Dīn Faḍlullāh (1387), Jāmiʻ-u al-Tawārīkh (Tārīkh-i Ismāʻīlīyān). Tehran: Markaz-i Pazhūhishīy-i Mīrāth-i Maktūb.

Ḥamīd al-Dīn, ʻAbdullāh b. Muḥammad (1424). al-Ziydīyat. Sanaʾa: Markaz al-Rāʾid Lil Dirāsāt  Wa al-Buḥūth.

Ḥamzih Iṣfahānī (1961). Taʾrīkh-u Sinīy-i Mulūk-i al-Arḍ. Beirut: Dār al-Maktabat al-Ḥayāt.

 Herodotus (1380). Tawārīkh.Translated by Vahid Mazandarani, Tehran: Intishārāt-i Afrāsīyāb.

Ibn Abī al-Rijāl, Aḥmad b. Ṣāliḥ (1425). Maṭlaʻ-u al-Budūr Wa Majmaʻ-u al-Buḥūr. Saʻdah: Markz-u Ahl-i al-Bayt Lil Dirāsāt-i al-Islāmīyat.

Ibn Athīr, ʻAlī b. Muḥammad (1385). al-Kāmi-ul fī al- Taʾrīkh. Beirut: Dār al-Ṣādir.

Ibn Isfandīyār (1366). Tārīkh-i Ṭabaristān. Revised by Abbas Eqbal, Tehran: Kulāliy-i Khāwar.

Ibn Khaldūn, ʻAbd al-Raḥmān b. Muḥammad (1391). Kitāb-u al-ʻIbar. Beirut: Muʼasisat-u Aʻlamī.

Ibn Fund, Muḥammad b. ʻAlī b. Yūnis (1423/2002). Maʼāthir al-Abrār fī Tafṣīl-i Mujmalāt-i Jawāhir-i al-Akhbār. Revised by Abd al-Salam Abbas Wajih and Khaled Ghasem Mohammad, Oman: Muʼasisat-u al-Imām Ziyd al-Thagāfīyat.

Kirmānī, Aḥmmad b. ʻAbdillāh (1407). Majmūʻat-u al-Rasāʼil al-Kirmānī. Revised by Mostafa Ghaleb, Beirut: al-Muʼassisat al-Jāmiʻīyat lil Dirāsāt Wa al-Nashr Wa al-Tawzīʻ.

Kuliynī, Abū Jaʻfar Muḥammad b. Yaʻqūb (1388). al-Kāfī. Revised by Ali Akbar Ghaffari, Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmīyat.

Madelung, Wilfered (1987). Akhbār-u Aʾimat-i al- Ziydīyat fī Ṭabaristān Wa Diylamān Wa Jīlān. Beirut: Dār al-Nashr Firanz.

Maḥallī, Ḥamīd b. Aḥmmad (1423). al-Ḥadāʼiq-u al-Wardīyat fī Manāqib-i al-Aʼimmat al-Zaydīyat. Sanaʼa: Maktabat-u Badr.

Marwzī, Ismāʻīl b. Ḥasan (1409). al-Fakhrī fī Ansāb-i al-Ṭālibīyīn. Revised by Seyyed Mahdi Rajaee, Qom: Kitābkhāniy-i Ayatullāh Marʿashī Najafī.

Miskiwayh Rāzī, Abū ʻAlī Aḥmmad b. Muḥammad (1424/2002). Tajārib-u al-Umam Wa Taʻāgib-u al-Himam. Revised by Seyyed Hasan Kasravi, Beirut: Dār al-Kutub-i al-ʻImīyat.

   Moalemi, Mostafa (1383). Tashayyuʻ-i Imāmīyat Dar Māzandarān Az Āghāz Tā Ḥamliy-i Mughul.Thesis, University of Tehran, Faculity of Theology and Islamic Studies.

Moalemi, Mostafa (1387). Rawābiṭ-i Khāndān-i Bāw Bā Salājiqi Wa Qudrat-i Sīyāsīy-i Tashayyuʻ Imāmīyih Dar Sadihāy-i Panjum WA Shishum Hijrī. Faṣlnāmiy-i Tārīkh Dar Āyīniy-i Pazhūhish, 5( 3), 125-155.

Moalemi, Mostafa. Ḥukūmat-i Dāʻīy-i Kabīr Dar Ṭabaristān Wa Dugānigī Dar Barkhurd Bā Mukhālifān. Majmūʻi Maqālāt-i Nukhustīn Hamāyish Biynulmilalīy-i Tārīkh Maḥallīy-i Māzandarān, Anjuman-i Tārīkh Maḥallīy-i Māzandarān, 481-504.

Muʼayyidī, Majd al-Dīn b. Muḥammad. Lawāmiʻ-u al-Anwār fī Jawāmiʻ-u al-ʻUlūm Wa al-Āthār. Revised by Abu Abdullah Hossein b. Ali al-Duwal, Sadah: Maktabat-u Ahl-i al-Bayt.

Nuwbakhtī, Ḥasan b. Mūsā (1404). Firaq-u al-Shīʻat. Beirut: Dār al-Aḍwāʼ.

Qazwīnī, ʻAbd al-Jalīl b. Abu al-Ḥusayn (1358). al-Naqḍ.Tehran: Anjuman-i Āthār-i Millī.

Qumī, Muḥmmad b. Ḥasan (1385). Tārīkh-i Qum. Translated by Ḥasan b. ʻAlī b. ʻAbd al-Malik-i Qumī, Revised by Mohammadreza Ansari Qumī, Qom: Kitābkhāniy-i Ayatullāh Marʿashī Najafī.

Raee, Hossein (1397). Gudharī Bar Tārīkh-i Tashayyuʻ az Ṭabaristān Tā Yaman. Sari: Sarw-i Surkh.

Rahmati, Mohammad Kazem (1388). Maqālātī Dar Tārīkh-i Ziydīyih Wa Imāmīyih. Tehran: Ḥikmat-i Sīnā.

Rahmati, Mohammad Kazem (1393). Ziydīyih Dar Īrān. Tehran: Pazhūhishkadiy-i Tārīkh-i Islām.

Rahmati, Mohammad Kazem (1388). “Mīrāth-i Farhangīy-i Ziydīyān-i Īrān Wa Intiqāl-i Ān Bi Yaman”, Nashrīyhy-i Tārīkh-i Īrān. No 63, 73-102.

Sahmī Jurjānī, Ḥamzat b. Yūsuf (1407). Tārīkh-i Jurjān. Bierut: ʻĀlam al-Kutub.

Shahārī, Ibrāhīm b. Qāsim (1421/2001). Ṭabaqāt-u al-Ziydīyat-i al-Kubrā. Vol 3, Oman: Muʼasisat-u al-Imām Ziyd al-Thaqāfīyat.

Soltani, Mostafa (1390), Tārīkh Wa ʻAqāʾid-i Ziydīyh, Qom: Nashr-i Adyān.

Ṣuʻadī, ʻAbdullāh b. Muḥammad b. Abī al-Najm (1422/2002). Durar-u al-Aḥādīth-i al-Nabawīyat Bil Asānīd-i al-Yaḥyawīyat. Oman: Muʼasisat-u al-Imām Ziyd al-Thagāfīyat.

Ṭabarī, Muḥmmad b.Jarīr (1403). Tārīkh-u al-Umam-i Wa al-Mulāk. Bierut: Muʼasisat-u al-Aʻlamī.

Tafsīr-i Imām Ḥasan ʻAskarī )1409). Qom: Muʼasisat-u al-Mahdī.

Tirmadhī, Abū ʻĪsā Muḥammad b. ʻĪsā (1403). al-Sunan. Beirut Dār al-Fikr.

Torkamani Azar, Parvin, (1384). Diylamīyān Dar Gustariy-i Tārīkh Īrān (Ḥukūmat-hāy-i Maḥallī, Āl-i Zīyār,  Āl-i Būyih). Tehran: Samt.

Varedi, Seyyed  Taqi (1389). Tārīkh-i ʻAlawīyān-i Ṭabaristān.Qom: Dalīl-i Mā.

Yaʻqūbī, Aḥmmad b. Isḥāq (1422). al-Buldān. Beirut: Dār al-Kutub-i al-ʻImīyat.