قلعه های اسماعیلیان در کوره اَرَّجان‌‌: پژوهشی باستان شناختی

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

حسین سپیدنامه ¹ (دکتری باستان شناسی، دانشگاه هنر اصفهان)
احمد صالحی کاخکی ² (دانشیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران)
سیدهاشم حسینی ³ (دانشیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران)
ابراهیم رایگانی ⁴ (استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران)

تاريخ الإرسال : 20 الجمعة , جمادى الأولى, 1443 تاريخ التأكيد : 25 الأحد , ذو الحجة, 1443 تاريخ الإصدار : 22 الأحد , صفر, 1444

الکلمات المفتاحية: اسماعیلیان در ایران, قلعه‌های اسماعیلیه, جغرافیای تاریخی اَرَّجان‌‌, رابطه اسماعیلیان و سلجوقیان,

ملخص المقالة :

در منابع تاریخی درباره حضور اسماعیلیان در کوره/ ناحیه ارجان، در جنوب غربی ایران، و به ویژه قلاع و استحکامات آنان گزارش های پراکنده ای در دست است. بررسی و مطالعه باستان شناختی قلعه های منتسب به اسماعیلیان در این ناحیه هدفی است که این مقاله دنبال کرده است. استحکامات موجود در این ناحیه، نشان از اهمیت بسیاری از قلاع و دژهای دفاعی طی سده های میانه اسلامی دارد که تنها با همسنجی آن‌ها با متون تاریخی و مطالعات اکولوژیکی می‌توان به اهمیت و جایگاه آن‌ها پی برد. اسماعیلیان به سبب موقعیت جغرافیایی راهبردی و اهمیت اقتصادی کوره اَرَّجان‌‌ از اوایل قرن پنجم هجری، به این منطقه وارد شدند. براساس متون تاریخی و همسنجی با شواهد باستان شناختی، قلاع اسماعیلیان در این شامل قلعه های نادر(ناظر)، جلادجان، طنبور و دیرآب بوده که حاکی از حضور پیروان این فرقه در ناحیه ارجان و فعالیت‌های سیاسی- نظامی آن‌ها در این ناحیه به ویژه در دوره سلجوقی است.

المصادر:

آزادی، احمد، گزارش فصل چهارم بررسی­های باستان­شناختی منطقه­ی کهگیلویه، تهران، پژوهشکده باستان­شناسی،1391ش.

ابن­اثیر، عزالدین، تاریخ کامل اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران، موسسه مطبوعات علمی، 1371ش.

ابن­بلخی، فارسنامه ابن­بلخی، توضیح و تحشیه از منصور رستگار فسایی، شیراز، بنیاد فارس­شناسی، 1385ش.

اسماعیلی­ جلودار، محمداسماعیل، «گزارش مقدماتی کاوش نجات­بخشی در بندر تاریخی سیراف» مجموعه مقاله­های نهمین گردهمایی سالانه باستان­شناسی ایران، 1386ش.

اقتداری، احمد، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، 1359ش.

ایوانف، ولادیمیر، «ناصرخسرو و اسماعیلیان»، کتاب اسماعیلیان، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، 1392ش.

باسورث، ادموند کلیفورد، سلسله­های اسلامی جدید راهنمای گاهشماری و تبارشناسی، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران، مرکز باستان­شناسی اسلام و ایران، 1381ش.

برتلس، آ.د، ناصرخسرو و اسماعیلیان، ترجمه آرین­پور، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1346ش.

جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، نگارش منصور ثروت، تهران، امیرکبیر، 1378ش.

جیهانی، ابوالقاسم احمد، اشکال العالم، ترجمه عبدالسلام کاتب، تهران، انتشارات آستان قدس رضوی، 1368ش.

حافظ ابرو، شهاب­الدین عبدالله خوافی، جغرافیاى حافظ ابرو، به تصحیح صادق ‏سجادى، تهران‏، میراث مکتوب، 1375ش‏.

حسینی­منشی، محمدمیرک، ریاض­الفردوس خانی، به کوشش ایرج افشار و فرشته صرافان، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1385ش.

خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، مصصح مصطفی عبدالقادر عطار، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق.

رایگانی، ابراهیم، مهدی موسوی کوهپر و جواد نیستانی، «واکاوی عوامل موثر بر ویرانی ارجان پس از چندین قرن رونق و شکوفایی» فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، شماره 28، 1394ش.

دفتری، فرهاد، تاریخ و سنت­های اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران، فرزان روز، 1391ش.

رجبی، نوروز، گزارش نهایی بررسی باستان شناختی شهرستان بهمئی، یاسوج، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، 1389ش.

رشیدالدین فضل­الله، جامع­التواریخ: اسماعیلیان، به کوشش محمدتقی دانش­پژوه و محمد مدرسی زنجانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1381ش.

زرکوب شیرازی، احمد ابن­ابی­الخیر، شیرازنامه، شیراز، موسسه فرهنگی و پژوهشی دانشنامه فارس، 1390ش.

سپیدنامه حسین، احمد صالحی کاخکی و حشمت الله سپهوند، «پایگاه فرهنگی قلعه جص و کنشت مجوسان در سده­های نخستین اسلامی» مجله پژوهش‌های تاریخی، شماره34، 1395ش.

سپیدنامه حسین، احمد صالحی کاخکی، هاشم حسینی و ابراهیم رایگانی، «مطالعه و تحلیل عوامل شکل­گیری، کارکرد و اهمیت قلاع و دژهای دفاعی کوره ارجان از صدر اسلام تا پایان سلجوقی» مجله مطالعات تاریخی جنگ، شماره 11، 1399ش.

طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، ج17، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1375ش.

عطایی، محمدتقی و زارع، شهرام، «گزارش برنامه مطالعات باستان­شناسی سد چم­شیر؛ شهرستان گچساران، استان کهگیلویه و بویراحمد (فصل یکم؛ زمستان 1395)»، گزارش­های شانزدهمین گردهمایی سالانه باستان­شناسی ایران (مجموعه مقالات)، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 1397ش.

فدایی خراسانی، محمدبن زین­العابدین، هدایه المومنین الطالبین، تصحیح و اهتمام الکساندر سیمیونوف، تهران، انتشارات اساطیر، 1373ش.

کمالی­زاد، ژاله، بررسی و مطالعه باستان­شناختی قلعه خان­لنجان، دانشگاه تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد باستان­شناسی، 1388ش.

کیوانی، مهدی، پیشه­وران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی، ترجمه یزدان فرخی، تهران، امیرکبیر، 1395ش.

گاوبه، هاینس، ارجان و کوه گیلویه، ترجمه سعید فرهودی، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، 1359ش.

لوئیس، برنارد، تاریخ اسماعیلیان، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران، انتشارات توس، 1362ش.

مستوفی، حمدالله، نزهه­القلوب، بکوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانه طهوری، 1336ش.  

مقدسی، محمد ابن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه­الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مولفان و مترجمان ایران، 1361ش.

ناصرخسرو، سفرنامه ابومعین حمیدالدین ناصربن­خسرو قبادیانی، بکوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانه طهوری، 1344ش.

ویتکمب، دونالد، «خلیج فارس در آغاز دوره اسلامی؛ مشارکت باستان­شناسی با تاریخ منطقه­ای» خلیج فارس از قدیمیترین دوران تاکنون، ترجمه محمد آقاجری، تهران، انتشارات ققنوس،1393ش.

ویلی، پیتر، آشیانه عقاب: قلعه­های اسماعیلی در ایران و سوریه، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران، نشر فرزان روز، 1386ش.

هاجسن، «دولت اسماعیلیه( نزاریان ایران)» اسماعیلیان، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، 1363ش.

یاقوت حموی، معجم­البلدان، ج1، ترجمه علینقی منزوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، 1383ش

Azadi, Ahmad, Guzārish- i Faṣl- i Ĉāhārum- i Barrisī- hā- yi Bāstān- Shinākhtī- i Manṭaqa- yi Kohgiluyeh, Tehran, Iranian Center for Archeological Research, 1391/ 2012.

Berthels, A. D., Nāṣir Khusraw wa Ismāʿīliyyān, Trans. Aryan Pourm, Tehran, Intishārāt- i Bunyād- i Farhang- i Iran, 1346/ 1967.

Bosworth, Clifford Edmund, The New Islamic Dynasties: a Chronological and Genealogical Manual, Trans. Fereydoun Badrei, Tehran, Markaz- i Bāstān- Shināsī- yi Islām wa Iran, 1381/ 2002.

Daftari, Farhad, Tārīkh wa Sunnat- hā- yi Ismāʾiliyya, Trans. Fereydoun Badrei, Tehran, Farzanpublishers, 1397/ 2018.

Esmaeili Jelodar, Mohammad Esmaeil, "An Initial Report Exploring the Historic Port Sarif", Proceedings of the Ninth Annual Iranian Archaeological Conference, 2007/ 1386.

Fidāʾī Khurāsānī, Muḥammad b. Zayn al-ʿĀbidīn. Hidāya al- Mūʾminīn al- Ṭālibīn, Revised by Aleksandr Semenov, Tehran, Intishārāt- i Asāṭīr, 1373/ 1994.

Gaube, Heinz, Die südpersische Provinz Arragan / Kuh-Giluyeh, Trans. Saeed Farhoodi, Tehran, Silsila Intishārāt- i Anjuman- i Āthār- i Millī, 1359/ 1980.

Ḥāfiẓ Ābrū, Shahāb al- Dīn ʿAbd Allāh Khwāfī, Jughrāfiyyā- yi Ḥāfiẓ Ābrū, Revised by Sadegh Sajjadi, Tehran, Mīrāth Maktūb, 1375/ 1996.

Hodgson, M., Ismāʿīliyyān, Dawlat- i Ismāʿīliyya (Nazāriyyān- i Iran), Revised by Yaghoub Azhand, Tehran, Molapub, 1363/ 1984.

Ḥusaynī Munshī, Muḥammad Mīrak, Riyāḍ al-Firdaws-i Khānī, Revised by Iraj Afshar & Fereshteh Sarrafan,Tehran, Dr. Afshar's Endowment Foundation, 1385/ 2006.

Ibn Athīr, ʿIzz al- Dīn, Tārīkh- i Kāmil- i Islām wa Iran, Trans. Abbas khalili & Abolghasem Halat, Tehran, Mawʾassisa- yi Maṭbūʿāt- i ʿilmī, 1371/ 1992.

Ibn Balkhī, Fārsnāma- yi Ibn Balkhī, Revised by Mansour Rastegar Fasaei, Shiraz, Bunyād- i Fārs- Shināsī, 1385/ 2006.

Ibn Ḥawqal, Ṣurat al- Arḍ, Trans. Jafar Shoar, Tehran, Bunyād-i Farhang- i Iran, 1345, 1966.

Jayhānī, Abū al- Qāsim Aḥmad, Ashkāl al- ʿĀlam, Trans. Abdolsalam Kātib, Tehran, Astanprint, 1368/ 1989.

Juwaynī, ʿAṭā Malik, Tārīkh- i Jahāngushā, Revised by Mansour Servat, Tehran, Amīrkabīr, 1378/ 1999.

Kamalizad, Jaleh, "survey and study archaeological castle of khanlenjan", Tehran, University of Tehran, M.A Thesis Archaeology, 1388/ 2009.

Kennet, Derek, Sasanian and Islamic pottery from Rasal-khaimah, classification choronology and Analysis of Trade in the Western Indian Ocean, Oxford, Archaeopress. Society for Arabian Studies Monographs,1, 2004.

Kennet, Derek, "Sāsāniān pottery in southern Iran and eastern Arabia", IRAN, Vol.XL, 2002.

Lewis, Bernard, Tārīkh- i Ismāʿīliyyān, Trans. Fereydoun Badrei, Tehran, Intishārāt- i Tūs, 1362/ 1983.

Maqdisī, Muḥammad b. Aḥmad, Aḥsan al- Taqāsīm fī Maʿrifat al- Aqālīm, Trans. Ali- Naqi Monzavi, Tehrān, Shirkat-i Muʾallifān wa Mutarjimān-i Iran, 1361/ 1982.

Morgan, P., "Sgraffito, Types and Dispersion", Islamic pottery, Tehran, Karang Publication, 2005.

Mustawfī, Ḥamd Allāh, Nuzhat al- Qulūb, Revised by Mohammad Dabirsiaghi, Tehran, Tahoori Publishers, 1336/ 1957.

Nāṣir Khusraw, Safarnāma- yi Abū Muʿīn Ḥamīd al- Dīn Nāsir Khusraw Qubādiyānī, Revised by Mohammad Dabirsiaghi, Tehran, Tahoori Publishers, 1344/ 1956.

Rajaby, Norouz, "The Archaeology systematic survey in intermont mini plain of Dishmook and Valley of Lirab - Northwest Kohgiloyeh & Boirahmad province southeast of zagros", the thesis a.m in Archaeology Tarbiat Modares, 1382/ 2003.

Rashīd al- Dīn Faḍl Allāh, Jāmiʿ al- Tawārīkh: Ismāʿīliyyān, Revised by Mohammad Taqi Danesh Pajouh & Mohammad Modaressi Zanjani, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, 1381/ 2002.

Sadraei, Ali, "Survey of Kasegaran area as an industrial center of Ismaili era in Alamut region. Archeological reports(6) Special of the Islamic period", Tehran, Research Institute of Cultural Heritage and Tourism, 1386/ 2007.

Sepidnameh, Hossein, "Archaeological Research on the Location determination, Development and Destruction of Ziz city", Geographical Researches, Vol. 34, Issue 1, 1397/ 2019.

Sepidnameh, Hossein, Salehi Kakhaki, Ahmad & Heshmatollah Sepahvand, "Cultural Bases of Jess Castle and Kenesht Majosan in Islamic Early Centuries", Journal of Historical Researches, Vol. 9, Issue 2, 1395/ 2017.

Sepidnameh, Hossein, Salehi Kakhaki, Ahmad & Hashem Hosseini & Ebrahim Raigani, "An Analysis of the Forming Factors, Function, and Significance of Castles and Fortresses of Koureh Arrajan from Early Islam to the End of Seljuq Dynasty", Journal of Historical Study of War, Vol. 4, Issue 1, 1399/ 2020.

Solaymani, Shahrbanoo, "Investigating and classyfing Islamic Potteries in Minab", Tehran, Research Institute of Cultural Heritage and Tourism, 1385/ 2006.

Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr, Tārīkh- i Ṭabarī, Vol. 17, Trans. Abolghasem Payandeh, Tehran, Asāṭīr, 1375/ 1996.

Willey, Peter, Eagle's Nest: Ismaili Castles in Iran and Syria, Trans. Fereydoun Badrei, Tehran, Farzanpublishers, 1386/ 2007.

Yāqūt Ḥamawī, Muʿjam al- Buldān, Vol. 1, Trans. Ali- Naqi Monzavi, Tehrān, Sāzmān- i Mīrāth- i Farhangī- yi Kishwar (Pazhūhishgāh), 1383/ 2004.

Zarkūb Shīrāzī, Aḥmad Ibn Abī al- Khayr, Shīrāz Nāma, Shiraz, Mawʾassisa- yi Farhangī wa Pazhūhishī- yi Dānishnāma- yi Fārs, 1390/ 2011.