مصادره اموال: اهداف و کارکردهای سیاسی و اقتصادی آن در عصر عباسی(از آغاز تا پایان سده پنجم)

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

مهدى قربانى حصارى ¹ (دانشجوى دکترى تاریخ و تمدن ملل اسلامى، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران)
ابراهیم موسى پور بِشِلى ² (استادیار گروه تاریخ اجتماعی، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، تهران، ایران)
قنبرعلى رودگر ³ (استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامى، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران)

تاريخ الإرسال : 24 الجمعة , جمادى الأولى, 1437 تاريخ التأكيد : 17 السبت , ذو القعدة, 1437 تاريخ الإصدار : 19 الإثنين , ذو القعدة, 1437

الکلمات المفتاحية: تاریخ تشکیلات اسلامی, منابع مالی دولت عباسی, مصادره در خلافت اسلامی,

ملخص المقالة :

مصادره اموال صاحب منصبانِ خاطی دولتی به عنوان یک تنبیه از صدر اسلام و دوره عمر آغاز گردید. نقدینگی حاصل از این مجازات ها در عصر عباسی، دستگاه خلافت را واداشت تا به مصادره به عنوان یک منبع درآمد بنگرد و نهادها و دیوان هایی برای رسیدگی به این اموال تأسیس کنند. نویسندگان در این مقاله می کوشند تا به بررسی میزان اتکای مالی خلافت عباسی بر این منبع، و نیز نقش مصادره در مهار ثروت و به تبع آن قدرت در درون این دولت بپردازند.

المصادر:

کتابشناسى

ابریشم کار، صدیقه و گروه تاریخ اجتماعى، «خراج»، بخش 2، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلى حداد عادل، ج 15، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامى، 1390ش.

ابن اثیر، عز الدین أبو الحسن على بن ابى الکرم،  الکامل فى التاریخ ، بیروت، دار صادر، 1965م.

ابن اعثم کوفی، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1411/1991م.

ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ناشر وزارة الثقافة و الارشاد القومی، دارلکتب، مصر، بی­تا.

ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطار و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1412/ 1992م.

ابن حزم، جمهرة انساب العرب، تحقیق لجنة من العلماء، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1403/1983م.    

ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر، 1988م.                  

ابن سعد، طبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410/1990م.

ابن العمرانی، الانباء فی تاریخ الخلفاء، تحقیق قاسم السامرائی، القاهرة، دارالآفاق العربیة، 1421/ 2001م.

ابن قتیبة دینوری، الامامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1410/1990م.

ابن کثیر الدمشقى، أبو الفداء اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، 1986م.                    

اشپولر، برتولد، جهان اسلام 1 دوران خلافت، ترجمه قمرآریان، تهران، امیرکبیر، 1354ش.                       

همو، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامى، ترجمه جواد فلاطورى و مریم میر احمدى، تهران،  انتشارات علمى و فرهنگى، 1373ش.                                  

اقبال، عباس، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی از تاریخ تشکیل این سلسله تا مرگ سلطان سنجر (552-432)، به کوشش محمد تقی دانش پژوه و یحیی ذکاء، تهران، دانشگاه تهران، 1384ش.       

باسورث، کلیفورد ادموند، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیر کبیر، 1385ش.

برگ نیسى، نادیا، «تاجر»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلى حداد عادل، ج 6، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامى، 1380ش.

بلاذرى، انساب الأشراف، تحقیق عبد العزیز الدورى، بیروت، جمعیة المستشرقین الألمانیة، 1978م.

بویل، جان اندرو، تاریخ ایران کمبریج از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیر کبیر، 1385ش.

بووا، لوسین، برمکیان بنابر روایت مورخان عرب و ایرانی، ترجمه عبدالحسین میکده، تهران، علمی و فرهنگی، 1388ش.                                                                                      

بیهقی، تاریخ بیهقی، مصحح خلیل خطیب رهبر، تهران، انتشارات مهتاب، 1374ش.

تتوى، قاضى احمد؛ قزوینى، آصف خان، تاریخ الفى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، ‏1382ش.

تنوخی، أبى على المحسن بن على، نشوار المحاضرة و أخبار المذاکرة، تحقیق المحامى عبود الشالجى، بیروت، دار الصیاد، 1995م.

جهشیاری، الوزراء و الکتاب، تحقیق مصطفی السقا، ابراهیم الابیاری، عبدالحفیظ الشبلی، مطبعة مصطفی البانی الحلبی و اولاده، قاهرة 1357ﻫ /1938م.  

حسینى منشى، محمد میرک بن مسعود، ریاض الفردوس خانى، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ‏1385ش.

خوارزمی، مفاتیح العلوم، بیروت، 1428/2008م.

دهخدا، لغتنامه، نسخه الکترونیکی.

ذهبى، شمس الدین محمد ابن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمرى، بیروت، دار الکتاب العربى،1993م.

راوندى، مرتضى، تاریخ اجتماعى ایران، تهران، انتشارات نگاه، ‏1382ش.                    

زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، امیرکبیر، 1387ش.                       

زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، امیر کبیر، 1386ش.

سجادى، سید صادق ( گردآورنده )، تاریخ برمکیان، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1385ش.

سعدی، کلیات سعدی، بر اساس نسخه فروغی، تهران، پیمان، 1381ش.

صابی، هلال بن محسن، الوزراء او تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، تحقیق عبدالستار احمد فراج، مکتبة الاعیان، بی­تا.

طبرى، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تاریخ الطبرى، بیروت، روائع التراث العربی، 1387ﻫ.                                                                                                                 

غزالی، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، علمی و فرهنگی، 1393ش.

کاهن، کلود؛ کبیر، م.؛ بویهیان، ترجمه و تالیف یعقوب آژند، تهران، مولی، 1382ش.     

کلوزنر، کارلا، دیوانسالاری در عهد سلجوقی (وزارت در عهد سلجوقی)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، امیر کبیر، 1389ش.

لمبتون، آن کاترین سواین فورد، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران، امیرکبیر، 1391ش.

همو، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نشر نی، 1392ش.

لین پول، استانلی، طبقات سلاطین اسلام با جداول تاریخی و نسب های ایشان به ضمیمه مقدمات تاریخی راجع به هر سلسله، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران، اساطیر، 1390ش.

متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری یا (رنسانس اسلامی)، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، 1393ش.

محمدی ملایرى، محمد، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى، تهران، توس، 1379 ش.

مستوفى، حمد­الله، تاریخ گزیده، تهران، امیر کبیر، 1364 ش.                                                 

مسکویه الرازى، ابو على، تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامى، تهران، سروش، 1379ش.

منفرد، افسانه، «برمکیان»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلى حداد عادل، ج 3، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامى، 1376ش.

یحیی بن آدم، کتاب الخراج، تحقیق حسین مونس، دارالشروق، 1987م.

یعقوبى، احمد بن ابى یعقوب ابن واضح، تاریخ یعقوبى، ترجمه محمد ابراهیم آیتى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى ، 1371ش.                                  

 

Bosworth, “MUSADARA”, “MUSTAKHRIDJ”, EI2, Vol. VII, 1993.

Fischer, ZDMG, lxiv(1910).

Lembton, Duri, “DIVAN”, EI2, Vol. II, 1991.

Levy, “MUSADARA”, EI1, Vol. VI, 1913-1936.

M. Minovi and V. Minorsky. “Nasir al-Din Tusi on finance”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of  London, Vol. 10, No. 3(1940), pp.761,759, in www.jstor.org

V. Kremer & A. Freiherrm, Uber Das Einnahmebudget Des Abbasiden Reiches Vom Jahre 306 H. (918-919), Wien, 1887, Digitized by Google.

---

[1]. تاریخ دریافت: 4/12/1394، تاریخ پذیرش: 30/5/1395

[2]. رایانامه:[e-mail]

[3]. رایانامه (مسؤول مکاتبات): [e-mail]

[4]. Fischer, 481-4.

5. Bosworth, “MUSADARA”, VII/ 652.

6. همان­جا. خوارزمی (73) اصطلاحات مفارقه، مرافقه، مصادره و مصالحه را هم­معنا می­داند.

7. Bosworth, Ibid.  

[8]. ابن سعد، 3/ 214.

[9]. همان­جا؛ حسینی منشی، 51.

[10]. یعقوبی، 2/ 140، 157؛ ابن سعد، 3/ 233؛ بلاذری، 8/ 156؛ ابن حزم، 287.

[11]. یحیی، 68، 69، 70 به بعد؛ هم­چنین نک. اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، 2/ 52.

[12]. طبری، 5/ 556.

[13]. «و ذکر ان دهقانا دخل على خالد، فقال: ایها الأمیر، ان غلة ابنک قد زادت على عشرة آلاف الف، و لا آمن ان یبلغ هذا امیر المؤمنین فیستکثره. و ان الناس یحبون جسدک، و انا أحب جسدک و روحک، قال: ان اسد بن عبد الله قد کلمنى بمثل هذا، فأنت امرته؟ قال: نعم، قال: ویحک! دع ابنى، فلربما طلب الدرهم فلم یقدر علیه. ثم عزم هشام- لما کثر علیه ما یتصل به عن خالد من الأمور التى کان یکرهها- على عزله، فلما عزم على ذلک اخفى ما قد عزم له علیه من امره» (طبری، 7/ 147).   

[14]. محمدی ملایری، 3/ 314.

15. Duri, II/ 324.

[16]. اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، 2/ 97.

[17]. طبری، 11/ 118؛ مسکویه، 5/ 303-304، 330، 385؛ جهشیاری، 277.

[18]. جهشیاری، 90.

[19]. همو، 277.

20. Duri, II/ 324.

[21]. Bosworth, “MUSADARA”, VII/ 652; .سجادی، 170                             

[22]. مسکویه، 5/ 73، 74، 224.

[23]. Bosworth, “MUSADARA”, VII/ 652.

[24]. اشپولر، جهان اسلام، 98.

[25]. همو، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، 2/ 97.

[26]. Bosworth, “MUSADARA”, VII/ 652-653.

[27]. ابن قتیبه، 2/ 98-99، از شکنجه و مصادره اموال موسی بن نصیر(فاتح اندلس) توسط خلیفه سلیمان بن عبدالملک سخن گفته است.

[28]. Bosworth, “MUSTAKHRIDJ”, VII/ 724.  

[29]. طبری، 9/ 159؛ ابن العمرانی، 116-117؛ ابن خلدون، 3/ 341.

[30].  Bosworth, “MUSADARA”, VII/ 652.  

[31]. مسکویه، 5/ 224.

32. Duri, II/ 325.

[33]. ابریشم کار، ذیل «خراج».

[34]. بویل و دیگران، 5/ 502.

[35]. Bosworth, “MUSADARA”, VII/ 652.

[36]. بویل و دیگران، 5/ 225-226.

[37]. متز، 105-106.

[38]. فخرالدوله وزارت را به ده‌هزار دینار به ابوالعباس الضبی و ابو علی بن حموله اصفهانی فروخت(مستوفی، 418).

[39]. متز، 160.

[40]. نک.  Bosworth, “MUSADARA”, Levy ؛ متز، 146.

[41]. متز، 145-146.

[42]. مسکویه، 5/ 212.

[43]. Levy, VI/ 287.

[44]. مسکویه، 6/ 223-227؛ ابن کثیر، 11/ 237.

[45]. ابن خلدون، 4/ 592.

[46]. همو، 3/ 465-466.

[47]. مسکویه، 6/ 48-49.

[48]. راوندی، ج4 بخش2، 888.

[49]. مسکویه، 6/ 334-335.

[50]. سعدی، 947-948.

[51]. مسکویه، 6/ 238-239.

[52]. برگ نیسی، ذیل «تاجر».

[53]. زرین­کوب، 451-452.

[54]. برگ نیسی، ذیل «تاجر».

[55]. ابن اثیر، 9/ 368؛ تتوی، 3/ 2115.

[56]. ذهبی، 25/ 24.

[57]. مسکویه، 6/ 112-113.

[58]. برگ نیسی، ذیل «تاجر».

[59]. مسکویه، 5/ 192.

[60]. همو، 6/ 320.

[61]. کاهن و کبیر، 75.

[62]. زیدان، 275؛ در تبدیل واحد درهم به دینار از قاعده یک دینار معادل پانزده درهم استفاده شده است (زیدان، 273).

[63]. V. Kremer & A. Freiherrm, 23.          

[64]. تتوی، 2/ 1371.

[65]. کاهن و کبیر، 88 .

[66]. مسکویه، 5/ 324-325.

[67]. عده­ای از مورخان از مصادره 60 میلیون دیناری ابن جَصّاص سخن گفته­اند، ازجمله: ابن جوزی، 13/ 150؛ ابن تغری بردی، 3/ 185؛ ابن کثیر، 11/ 156؛ ذهبی، 23/ 15؛ تنوخی، 1/ 25.

[68]. کلوزنر، 95.

[69]. بویل و دیگران، 5/ 255.

[70]. طبری، 8/ 257؛ شمار اغراق‌آمیز و توجیه‌ناپذیر پانصدهزار تن در منابع بعد از طبرى، یعنى مسکویه (3/522) و ... نیز تکرار شده است.

[71]. منفرد، ذیل «برمکیان».

[72] . بیهقی، 2/ 623.

[73]. بویل و دیگران، 5/ 253.

[74]. منفرد،ذیل «برمکیان».

[75]. سجادی، 88.

[76]. منفرد،ذیل «برمکیان».

[77]. باسورث، 66-70.

[78]. اقبال، 20.

[79]. کلوزنر، 59.

[80]. لمبتون، تدام و تحول در تاریخ میانه ایران، 53.

[81]. اشپولر، جهان اسلام، 119.

[82]. متز، 115-116.

[83]. ابن تغری بردی، 5/ 44.

[84]. متز، 114-115.

[85]. لمبتون، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، 102-104؛ نیز نک. Lembton, II/ 333-334.