امامت و مشروعیت تبارشناختی: جدال امامیه، زیدیه و معتزله
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - عضو هیات علمی گروه مطالعات تاریخی، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی(سمت)، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: عترت, اهل بیت, مشروعیت تبارشناختی, زیدیه, امامیه, معتزله,
ملخص المقالة :
مقاله پیشِ رو ادامه مقاله دیگری درباره مشروعیت تبارشناختی و تأثیر آن بر نظریه امامت است. در حالی که در مقاله پیشین ناسازگی ها میان فرهنگ تبارشناختی پیشااسلامی اعراب و موضوع انتقال امامت به علی(ع) و فرزندانش بررسی شد، در این مقاله اختلاف دیدگاه میان امامیه و زیدیه در تبیین تبارشناختی امامت در بازه سده های سوم تا پنجم هجری واکاوی خواهد شد. نشان خواهیم داد که این دو گروه در تلاش برای تبیین زنجیره امامان با نظریه ای منسجم، برداشت های متفاوتی از مشروعیت تبارشناختی پیش نهادند و به فراخور آن و هنگام تفسیر نصوص مهم حدیث ثقلین، آیه تطهیر و نیز رویداد مباهله، تعریف های گوناگونی از اصطلاح های تبارشناختی اهل بیت و عترت ارائه کردند. با توجه به دادوستد فکری معتزله با شیعیان امامی و زیدی و مشارکت آنان در این گفت‌وگوها، دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی نیز بررسی شده‌است. در نهایت می توان گفت درحالی‌که در شیوه استدلالی زیدیه سازوکار ارث با تکیه بر مفهوم ذریّه به‌عنوان بن مایه مشروعیت تبارشناختی پذیرفته شد، امامیه برای تبیین زنجیره امامان که اغلب و نه همیشه از سازوکار پدر فرزندی پیروی می کرد، سنجه های مرکب از فضیلت و نصّ را هم به‌کار گرفتند.
ابن بابویه، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بابویه القمی (شیخ صدوق)، کمال الدین و تمام النعمة (متن عربی و برگردان فارسی)، ترجمه منصور پهلوان، قم، دارالحدیث، 1380ش.
همو، عیون أخبار الرضا، قم، انتشارات الشریف الرضی، 1378ش.
ابن المرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، بیروت، فرانز شتاینر، 1380ق/ 1961م.
احمدی منش، محمد، «امامت شیعی و مشروعیت تبارشناختی»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال 16، شماره 31، بهارو تابستان 1399.
استفان پاورز، دیوید، «ارث»، دائرة المعارف قرآن، زیرنظر حسین خندق آبادی و دیگران، تهران، حکمت، 1390ش.
انصاری قمی، حسن، «ابوزید علوی و کتاب او در ردّ امامیه»، معارف، ش 49، فروردین ـ تیر 1379.
جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، بغداد، جامعة بغداد، 1413ق/ 1993م.
حاجمنوچهری، فرامرز، «ثقلین»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج17، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1388ش.
رفیعی، علی، «اهل بیت»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج10، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1380ش.
الشریف المرتضی، علی بن الحسین الموسوی، الشافی فی الإمامة، بهکوشش عبدالزهراء الحسینی الخطیب، فاضل المیلانی، تهران، موسسة الصادق، 1410ق/1370ش.
قاسم الرسّی، قاسم بن ابراهیم بن اسماعیل، مجموع کتب و رسائل الإمام القاسم بن ابراهیم الرسّی، به کوشش عبدالکریم احمد جدبان، صنعاء، دارالحکمة الیمانیة، الطبعه الأولی، 1422ق/ 2001م.
قاضی عبدالجبار، أبوالحسن عبدالجبار الأسدآبادی، ألمغنی فی أبواب التوحید و العدل، بهکوشش طه حسین، قاهره، الدار المصریَة، 1962ـ 1965م.
کرون، پاتریشیا، تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام، ترجمه مسعود جعفری، تهران، سخن، 1389ش.
مادلونگ، ویلفرد، امام قاسم بن ابراهیم و اصول اعتقادی زیدیه، شیرین شادفرد، تهران، نامک، 1400ش.
همو، جانشینی حضرت محمد(ص)، ترجمه احمد نمایی و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1385ش.
همو، مکتبها و فرقههای اسلامی در سدههای میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1375ش.
مدرسی طباطبایی، حسین، مکتب در فرآیند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران، کویر، 1385ش.
مفید (منسوب)، مسائل الجارودیة، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق.
مهرعلیزاده، قاسم، «ارث»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج7، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1375ش.
ناشیء الأکبر(جعفر بن حرب)، مسائل الإمامة و مقتطفات من الکتاب الأوسط فی المقالات، بهکوشش یوسف فان اس، بیروت، 1971م.
_||_Ibn-i Bābiwayh (381 AH), Abū Jaʻfar Mūḥammad b. ʻAlī b. Ḥusein Bābiwayh al-Qomī (Sheykh-i Ṣadūq), Kamāl al-Dīn wa Tamām al-Niʻma (ʻArabī va Fārsī), Bargadān-i Fārsī: Manṣūr-i Pahlavān, Qom, Dar al-Ḥadīth, 1380 SH.
Ibn-i Bābiwayh (381 AH), ʻUyūn al-Akhbār al-Riḍā, Qom, Intishārāt-i al-Sharīf al-Raḍī, 1378 SH.
Ibn al-Murtaḍā, Aḥmad b. Yaḥyā, Kitāb al-Ṭabaqāt al-Muʻtazila, Beirut, Frantz Schteiner, 1961 AD, 1380 AH.
Stephen Powers, David, “Irth”, Dāʼira al-Maʻārif-i Qurān, Bargadān: Ḥusein-i Khandaq Ābādī va Digarān, Tehran, Ḥikmat, 1390 SH.
Aḥmadī Manesh, Muḥammad, “Imāmat-i Shīʻī va Mashrūʻīyyat-i Tabārshenākhtī”, Tārīkh va Tamaddun-i Islāmī, Y.16, N.31, Bahār va Tābestān-i 1399 SH.
Anṣārī-i Qomī, Ḥasan, “Abū Zeyd-i ʻAlavī va Kitāb-i Oū dar Radd-i Imāmmīyya”, Maʻārif, Farvardīn-Tīr 1379 SH, N. 49.
ʻAlī, Javād, al-Mufaṣṣal fī Tārīkh al-ʻArab qab al-Islām, Baqdād, Jamiʻata Baqdād, 1413 AH, 1993 AD.
Ḥāj Manūchehrī, Farāmarz, “Thaqaleyn”, Dāʼira al-Maʻārif-i Buzurg-i Islāmī, 17: 73-79.
Nāshiʼ-i Akbar (Jaʻfar b. Ḥarb), Masāʼil al-Imāma va Muqtaṯafāt min al-Kitāb al-Awsaṯ fī al-Maqālāt, Muḥaqqiq: Josef van Ess, Beirut, 1971 AD.
Qāsim al-Rassī (246 AH), Qāsim b. Ibrāhīm b. Ismāʻīl, Majmūʻ-i Kutub va Rasāʼil-i al-Imām al- Qāsim b. Ibrāhīm al-Rassī, Muḥaqqiq: ʻAbd al-Karīm Aḥmad b. Jadbān, Dār al-Ḥikma al-Yamānīyya, al-Ṭabʻa al-Awlā, 1422 AH, 2001 AD.
Qāḍī ʻAbd al-Jabbār (415 AH), Abu al-Ḥasan ʻAbd al-Jabbār al-Asadābādī, al-Mughnī fī Abwāb-i al-Tawḥīd va al-ʻAdl, Ishrāf: Ṭāhā Ḥusein, Cairo, al-Dār al-Miṣrīyya, 1962-1965 AD.
Crone, Patricia, Tārīkh-i Andīsheye Sīyāsī dar Islām, Masʻūd-i Jaʻfarī, Tehran, Sukhan, 1389 SH.
Madelung, Wilferd, Imām Qāsim b. Ibrāhīm va Uṣūl-i Iʻtiqādīy-i Zeydīyya, Shīrīn-i Shādfar, Tehran, Nāmak, 1400 SH.
Madelung, Wilferd, Jāneshīnī-i Ḥaḍrat-i Muḥammad, Aḥmad-i Namāee va Dīgarān, Mashhad, Bunyād-i Pajūheshhāy-i Islāmī, 1385 SH.
Madelung, Wilferd, Maktabha va Firqihāy-i Islāmī dar Sadihāy-i Mīyāni, Javād-i Qāsimī, Mashhad, Bunyād-i Pajūheshhāy-i Islāmī, 1375 SH.
Mudarresī Ṭabāṭabāeī, Ḥusein, Maktab dar Farāyand-i Takāmul, Hāshim-i Iīzadpanāh, Tehran, Kavīr, 1385 SH.
Mufīd (Mansūb), Masāʼil al-Jārūdīyya, Qom, al-Muʼtamir al-ʻĀlamī li-l Sheykh al- Mufīd, 1413 AH.
Mihrʻalīzāde, Qāsim, “Irth”, Dāʼira al-Maʻārif-I Buzurg-i Islāmī, 7: 449-462.
Rafīʻī, ʻAlī, “Ahl-i Bayt”, Dāʼira al-Maʻārif-I Buzurg-i Islāmī, 10: 465-466.
Al-Sharīf al-Murtaḍā, ʻAlī b. al-Ḥusein al-Mūsavī, al-Shāfī fī al-Imāma, Taḥqīq: ʻAbd al-Zahrā al-Ḥuseinī al-Khaṭīb va Fāzil al-Mīlānī, Tehran, Muʼassesa al-Ṣādiq, 1410 AH, 1370 SH.
