فرجام شناسی ایرانی در حدیث واره ای پیشگویانه از سده چهارم هجری
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - استادیار پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی(سمت)، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: فرجام‌شناسی, فارس, حدیث‌واره, خراسان, سامانیان, دیلمیان,
ملخص المقالة :
در دوره هایی از تاریخ اسلامی جدا از آیات و احادیث اصیلی که به بیان نظرگاه اسلام درباره فرجام جهان می پردازند، مجموعه بزرگی از ادبیات و احادیث ساختگی فرجام شناسانه در متون اسلامی و ادبیات عامه رواج یافته بود. این ادبیات گسترده، جدا از شناخت باورهای فرجام شناسانه مندرج در آن‌ها، از چشم انداز امتداد برخی انگاره های کهن فرجام شناسانه، پی بردن به دیدگاه کلان تاریخی ای که در پس زمینه آن‌ها نهفته است و نیز دلالت های آن‌ها بر برخی رخدادها و فضای اجتماعی و فرهنگی معاصر نیز در خور توجه هستند. این مقاله به بررسی و تحلیل حدیث واره ای فرجام شناسانه که مقدسی، جغرافی نگار نامدار، در فارس بدان برخورده و آن را نقل نموده، پرداخته‌است. بنابر یافته های این پژوهش، این حدیث واره بازتابی است از برخی گرایش های فرجام شناسانه و در عین حال غیرآخرالزمانی رایج در محیط ایرانی و اسلامی در سده چهارم هجری. این حدیث واره همچنین نماینده آمیزش نوعی آرمان جهان گرایانه و غیرسلطه جویانه و آرمان قومی به معنای ایرانی است که البته با ایدئولوژی شاهنشاهی ایرانی همسویی کامل ندارد. از این رو می توان احتمال داد که جدا از تاریخ نگری عام ایرانی، رگه هایی از نگرش های جهان گرایانه متأثر از جهان بینی های غیرزرتشتی و ناهمسو با ایدئولوژی شاهنشاهی که رنگ و بوی ادبیات اسلامی را به خود گرفته، در این حدیث واره نمود یافته‌است.
ابنجوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، بهکوشش محمد عبدالقادر عطاء و مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ﻫ/ 1995م.
ابنفقیه، ابوعبدالله احمد بن محمد بن اسحاق الهمدانی، کتاب البلدان، بهکوشش یوسف هادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ﻫ/ 1996م.
ابنندیم، ابوالفرج محمد بن ابییعقوب اسحاق، الفهرست، بهکوشش رضا تجدد، تهران، ابن سینا، 1343ش.
ابوالمعالی، محمد بن نعمت علوی، بیان الادیان، بهکوشش محمد تقی دانشپژوه با همکاری قدرت الله پیشنماززاده، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1376ش.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، بهکوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، مکتبة العصریه، 1411ﻫ/ 1990م.
اشعری قمی، سعد بن عبدالله ابی خلف، المقالات و الفرق، بهکوشش محمد جواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1360ش.
اصفهانی، حمزة بن الحسن، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، دارمکتبة الحیاة، 1961م.
بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر بن محمد التمیمی، الفرق بین الفرق و بیان الفرقه الناجیه منهم، بهکوشش محمد عثمان الخشت، قاهره: مکتبة سینا، بی تا.
اورازانی، نیما و مرتضی موسوی، «بازفهم قرآن و حدیث در تاریخ جهانگشا: حمله مغولان و اثر آن بر عزت نفس ایرانیان»، صحیفه مبین، شماره 53، بهار و تابستان 1392.
بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، بهکوشش مصطفی سقاء، بیروت، 1403ﻫ/ 1987م.
بلخی، ابیالقاسم عبدالله بن احمد بن محمود، کتاب المقالات و معه عیون المسائل و الجوابات، بهکوشش حسین خانصو، راجح کردی و عبدالحمید کردی، استانبول، KURAMER و عمّان، دارالفتح، 1439ﻫ/ 2018م.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد، اثار الباقیه عن القرون الخالیه، به کوشش پرویز اذکایی (سپیتمان)، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران، 1380ش.
بارتولد، واسیلی ولادیمیرویچ، ترکستاننامه: ترکستان در عهد هجوم مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران، آگه، 1387ش.
پورداود، ابراهیم، فرهنگ ایران باستان، تهران، اساطیر، 1380ش.
ثابت بن سنان و ابن العدیم، تاریخ اخبار القرامطه و ترجمة الحسن الاعظم القرمطی، بهکوشش سهیل زکّار، بیروت، دارالامانه و مؤسسة الرسالة، 1391ﻫ/ 1971م.
خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی بن ثابت، تاریخ مدینة السلام و اخبار محدثیها من ذکر قطّانها العلماء من غیر اهلها و واردیها، بهکوشش بشّار عوّاد معروف، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1422ﻫ/ 2001م.
خیاط معتزلی، ابوالحسین عبدالرحیم بن محمد بن عثمان، الانتصار و الرّد علی ابن الرواندی الملحد، به کوشش هنریک ساموئل نیبرگ، بیروت، دار شرقیه، 1413ﻫ/ 1993م.
دخویه، میخائیل یان، قرمطیان بحرین و فاطمیان، محمد باقر امیرخانی، تهران، سروش، 1371ش.
دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدرهای، تهران، فرزانروز، 1375ش.
ذهبى، شمسالدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، بهکوشش عمر عبدالسلام تدمرى، بیروت، دار الکتاب العربى، 1413ﻫ/ 1993م.
رحمتی، محسن، «سامانیان و احیای شاهنشاهی ایرانی»، جستارهای تاریخی، سال ششم، شماره یکم، بهار و تابستان 1394ش.
سید بن طاووس، الملاحم و الفتن، ترجمه محمد جواد نجفی، تهران، اسلامیه، 1360ش/ 1401ﻫ.
شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، بهکوشش احمد فهمی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1413ﻫ/ 1992م.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بهکوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387ﻫ/ 1967م.
صفوی، سید حسن، اسکندر و ادبیات ایران و شخصیت مذهبی اسکندر، تهران، امیر کبیر، 1364ش.
قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی، به کوشش سید جلال الدین تهرانی، تهران، توس، 1361ش.
لمبتون، ان کاترین سواین فورد، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، علمی و فرهنگی، 1377ش.
ماتریدی، ابومنصور محمد بن محمد بن محمود، کتاب التوحید، بهکوشش بکر طوبال اوغلی و محمد ارویشی، بیروت، دار صادر، استانبول، مکتبة الارشاد، 1422ﻫ/ 2001م.
مادلونگ، ویلفرد، فرقههای اسلامی، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، اساطیر، 1377ش.
مسعودی، ابوالحسن بن علی، مروج الذهب و معادن الجوهر، بهکوشش کمال حسن مرعی، صیدا و بیروت، المکتبة العصریة، 1425ﻫ/ 2005م.
مقدسی، محمد بن احمد بن ابوبکر، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، بهکوشش م. ی. دخویه، لیدن، بریل، 1906م.
همو، رحلة المقدسی (احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم)، بهکوشش شاکر لعیبی، ابوظبی، دارالسویدی للنشر و التوزیع، بیروت، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، 2003م.
همو، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مولفان و مترجمان ایران، 1361ش.
مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، بیتا.
منزوی، علینقی، «احسن التقاسیم و معرفة الاقالیم»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج6، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1373ش.
میثمی، جولی اسکات، تاریخنگاری فارسی، ترجمه محمد دهقان، تهران، ماهی، 1391ش.
نظامالملک، حسن بن علی، سیر الملوک(سیاستنامه)، بهکوشش هیوبرت دارک، تهران، علمی و فرهنگی، 1398ش.
نعیم بن حماد مروزی، ابی عبدالله، الفتن، بهکوشش سهیل زکّار، بیروت، دارالفکر، 1423ﻫ/ 2003م.
نوبختی، ابومحمد الحسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، منشورات الرضا، 1433ﻫ/ 2012م.
Hoyland, Robert, Seeing Islam as Others Saw It: A Survey and Evaluation of Christian, Jewish and Zorostrian Writings on Early Islam, Princeton and New Jersey, The Darwin Press, 1997.
Shakki, Mansour and Daniel Gimaret, “DAHRI”, Iranica, Vol. VI, Fasc.6, pp. 587-590.
Thomas, David and Barbara Roggema (Editors), Chritian-Muslim Relations: A Bibliographical History, Brill, Leiden and Boston, 2009.
Van Donzel, E.J. and Andrea Schmidt, Gog and Magog in Early Eastern Christian and Islamic Sources: Sallam's Quest for Alexander's Wall, Leiden and Boston, Brill, 2009.
_||_References
Ibn al-Jawzī, ʿAbd al-Raḥmān b. ʿAlī b. Muḥammad Abū l-Faraj, Al-Muntaẓam fī Taʾrīkh al-Mulūk wa-l-Umam, ed. Muḥammad Muṣṭafā ʿAbd al-Qādir ʿAṭā, Beirūt, Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1415 AH/ 1995 AD.
Ibn al-Faqīh, ʿAbū ʿAbdullāh Aḥmad b. Muḥammad b. Isḥāqh al-Hamadānī, Kitāb al-Buldān, ed, Yūsif Hādī, Beirūt, ʿĀlam al-Kutb, 1416 AH/ 1996 AD.
Ibn al-Nadīm, Muḥammad b. Isḥāq Abū al-Faraj, Al-Fihrist, Riḍā Tajaddud, Tehrān, Ibn Sīnā, 1343 SAH/ 1971 AD.
Abū al-Maʻālī, Muḥammad b. Niʻmat ʻAlavī, Bayān al-Adyān, ed. Muḥammad Taqī Danishpajūh and Qudratullāh PīshnamāzZādeh, Bunyād-i Mawqūfāt-i Mahmūd-i Afshār, 1376 SAH.
Al-Ashʿarī, ʿAlī b. Ismāʿīl Abū l-Ḥasan, Maqālāt al-Islāmīyyīn wa-Ikhtilāf al-Muṣallīn, ed. Muḥammad Muḥyi al-Dīn ʻAbd al-Ḥamīd, Beirūt, Maktaba al-ʻAṣrīyyah, 1411 AH/ 1990 AD.
Al-Ashʿarī al-Qumī, Saʻd b. ʻAbdullāh b. Abi Khalaf, Al-Maqālāt wa al-Firaq, ed. Muḥammad Javād Mashkūr, Tehrān, ʻIlmī va Farhangī, 1360 SAH.
Al-Iṣfahānī, Ḥamzah b. al-Ḥasan, Ta’rīkh Sinnī Mulūk al-ʼArḍ wa al-ʼAnbīyā’, Beirūt, Maktaba al-Ḥayat, 1961 AD.
Al-Baghdādī, ʻAbd al-Qāhir b. Ṭahir b. Muḥammad al-Tamīmī, Al-Farq Bayn al-Firaq wa Bayān al-Firqah al-Nājīyyah Minhum, ed. Muḥammad ʻUthmān al-Khisht, Cairo, Maktaba al-Sīnā, n.d.
Bakrī, ʿAbdullāh b. ʿAbd al-ʿAzīz, Muʿjam Mā Istaʿjam Min Asmāʾ al-Bilād Wa al-Mawāḍiʿ, ed. Muṣṭafā Saqqā, Beirūt, 1403 AH/ 1987 AD.
Al-Balkhī, Abū al-Qāsim ʿAbdullāh b. Aḥmad b. Maḥmūd, Kitāb al-Maqālāt wa Maʻahū ʻUyūn al-Masāʼil wa al-Jawābāt, ed. Ḥusayn Khānṣū, Rājiḥ Kurdī, ʻAbd al-Ḥamīd Kurdī, Istānbūl, Kuramer and ʻAmman, Dār al-Fatḥ, 1439 AH/ 2018 AD.
Birūnī, Abū Reyḥan Muḥammad b. Aḥmad, ʼAthār al-Bāqīyyah ʻAn al-Qurūn al-Khālīyyah, ed. Parvīz-i Sepītmān-i ʼAdhkāʼī, Tehrān, Markaz-i Pajūheshī-i Mīrāth Maktūb, 1380 SAH.
Bārtuld, Wāsīlī Velādīmīruvīch, TurkestānNāmeh: Turkestān Dar ʻAhd-i Hujūm-i Mughul, tr. Karīm Kishāvarz, Tehrān, Āgah, 1387 SAH.
Pūrdāwūd, Ibrāhīm, Farhang-i Irān-i Bāstān, Tehrān, Asāṭīr, 1380 SAH.
Thābit b. Sanān and Ibn al-ʻAdīm, Ta’rīkh Akhbār al-Qarāmiṭah, tr. Al-Ḥasan al-Aʿẓam al-Qarmaṭī, ed. Suhayl Zakkār, Beirūt, Dār al-ʼAmānah, Muʼassassah al-Risālah, 1391 AH/ 1971 AD.
Khaṭīb al-Baghdādī, Abū Bakr Aḥmad b. ʿAlī b. Thābit, Ta’rīkh Madīnah al-Salām wa Akhbār Muḥdathihā Min Dhikr Qaṭṭānihā al-ʻUlamaʼi Min Ghayr Ahlihā wa Wāridīhā, ed. Bashshār ʻAwwād Maʻrūf, Beirūt, Dār al-Gharb al-Islāmīyyah, 1422 AH/ 2001 AD.
Al-Khayyāṭ al-Muʻtazilī, Abū al-Ḥusayn ʻAbd al-Raḥīm b. Muḥammad b. ʻUthmān, Al-ʼIntiṣār wa al-Rad ʻAlā Ibn al-Rāwandī al-Mulḥid, ed. Henric Samuel Nyberg, Beirūt, Dār-i Sharqīyyah, 1413 AH/ 1993 AD.
Dukhūyeh, Mīkhā’īl Yān, Qarmaṭīyān-i Baḥriyn wa Fāṭimīyān, tr. Muḥammad Bāqir Amīrkhānī, Tehrān, Surūsh, 1371 SAH.
Daftarī, Farhād, Ta’rīkh wa ʿAqāyid-i Ismāʿīlīyeh, tr. Fereydūn Badre’ī, Tehrān, Farzān, 1375 SAH.
Al-Dhahabī, Shams al-Dīn Muḥammad b. Aḥmad, Ta’rīkh al-Islām wa Wafayāt al-Mashāhīr wa al-Aʿlām, ed. ʿUmar ʿAbd al-Salām Tadmurī, Beirūt, Dār al-Kitāb al-ʻArabī, 1413 AH/ 1993 AD.
Raḥmatī, Muḥsin, “Sāmānīyān wa Iḥyāyeh Shāhanshāhī-i Irānī”, Justārhāyeh Ta’rīkhī, volume 6, Issue 1, 1394 SAH, pp. 47-72.
Seyyed b. Ṭāwūs, Al-Malāḥim wa al-Fitan, tr. Muḥammad Javād Najafī, Tehrān, Islāmīyyeh, 1360 SAH/ 1401 AH.
Shahristānī, Muḥammad b. ʿAbd al-Karīm, al-Milal wa al-Niḥal, ed. Aḥmad Fahmī Muḥammad, Beirūt, Dār al-Kutub al-ʻIlmīyyah, 1413 AH/ 1992 AD.
Al-Ṭabarī, Abū Jaʻfar Muḥammad b. Jarīr, Ta’rīkh al-Rusul wa al-Mulūk, Muḥammad Abū al-Faḍl Ibrāhīm, Beirūt, Dār al-Turāth, 1387 AH/ 1967 AD.
Ṣafawī, Seyyed Ḥasan, Iskandar wa Adabīyyāt-i Irān wa Shakhṣīyyat-i Madhhabī-i Iskandar, Tehrān, Amīr Kabīr, 1364 SAH.
Qumī, Ḥasan b. Muḥammad b. Ḥasan, Ta’rīkh-i Qum, tr. Ḥasan b. ʿAlī b. Ḥasan b. ʿAbd al-Mlik Qumī, ed. Seyyed Jalāl al-Dīn Tehrānī, Tehrān, Tūs, 1361 SAH.
Lambton, Ann Katharine Swynford, Mālik wa Zāriʿ Dar Irān, tr. Manūchihr-i Amīrī, Tehrān, ʿIlmī wa Farhangī, 1377 SAH.
Al-Māturīdī, Abū Manṣūr Muḥammad b. Muḥammad b. Maḥmūd, Kitāb al-Tawḥīd, ed. Bakr Ṭubāl Ughlī, Muḥammad Ārwīshī, Beirūt, Dār-i Ṣādir, Istānbūl, Maktaba al-Irshād, 1422 AH/ 2001 AD.
Mādelung, Wilfred, Firqihāyeh Islāmī, tr.Abū al-Qāsim Sirrī, Tehrān, Asāṭīr, 1377 SAH.
Al-Masʿūdī, Abū l-Ḥasan b. ʿAlī, Murūj al-Dhahab wa Maʿādin al-Jawhar, ed. Kamāl Ḥasan Marʿī, Ṣiydā wa Beirūt, 1425 AH/ 2005 AD.
Al-Maqdisī, Shams al-Dīn Abū ʿAbdullāh Muḥammad b. Aḥmad b. Abū Bakr, Aḥsan al-Taqāsīm fī Maʿrifa al-Aqālīm, Leiden, Brill, 1906 AD.
Idem, Raḥlah al-Maqdisī, ed. Shākir Laʿībī, Abū Ẓabī, Dār al-Suwaydī li al-Nashr wa al-Tawzīʿ, al-Mu’assassah al-ʿArabīyyah li al-Dirāsāt wa al-Nashr, 2003.
Idem, Aḥsan al-Taqāsīm fī Maʿrifa al-Aqālīm, tr. ʿAlī Naqī Munzavī, Tehrān, Shirkat-i Mu’allifān wa Mutarjimān-i Irān, 1361 SAH.
Maqdisī, Muṭahhar b. Ṭāhir, Al-Bad’ wa al-Ta’rīkh, Cairo, Maktaba al-Thaqāfah al-Dīnīyyah, n.d.
Munzavī, ʿAlī Naqī, “Aḥsan al-Taqāsīm fī Maʿrifa al-Aqālīm”, Dā’irah al-Maʿārif-i Buzurg-i Islāmī, Volume.6, pp. 668-670.
Meisami, Julie Scott, Tārīkhnegārī-i Fārsī, tr. Muḥmmad Dihqān, Tehrān, Māhī, 1391 SAH.
Niẓām al-Mulk, Ḥasan b. ʿAlī, Seyr al-Mulūk (SīyāsatNāmeh), ed. Heubert Dark, Tehrān, ʿIlmī wa Farhangī, 1398 SAH.
Nuʿaym b. Ḥammād al-Marwzī, Abī ʿAbdūllāh, al-Fitan, ed. Suhayl Zakkār, Beirūt, Dār al-Fikr, 1423 SAH/ 2003 AD.
Al-Nawbakhtī, Abū Muḥammad al-Ḥasan b. Mūsā, Firaq al-Shīʿa, Beirūt, Manshūrāt al-Riḍā, 1433 AH/ 2012 AD.
