روایت «روز» قتل خلیفه دوم در منابع شیعی: ارزیابی سندی و متنی روایت نهم ربیع‌الاول
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
علیرضا فلاحی قهرودی
1
(دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
سید محمد علی ایازی
2
(استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
مهدی مهریزی
3
(دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
کاظم قاضی زاده
4
(استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: تاریخ قتل عمر, نهم ربیع‌الاول, قتل عمر در منابع شیعی, تشیع عامیانه,
ملخص المقالة :
در برخی از منابع شیعی روایتی با تفاوت هایی در زنجیره نهایی و نام راویان نقل شده مبنی بر این‌که نهم ربیع‌الاول روز قتل خلیفه دوم و بزرگ‌ترین عید و جشن بوده و در‌آن برای همه مردم از‌گناهان رفع قلم شده‌است. در این مقاله این روایت از جنبه سندی و متنی ارزیابی و نقد شده است. بنابر یافته ها مصادر و راویان اسناد این روایت، مجهول و ناشناخته‌اند و در برخی از منابع سند دارای اختلاف نام راویان و انقطاع طولانی است، لذا اسناد روایت ضعیف و بی‌اعتبار است. متن روایت نیز فاقد فصاحت و هماهنگی بوده و مغایر با قرآن، سنت قطعی، مسلمات تاریخی، بدیهیات عقلی، و اجماع است. همچنین انتساب صدور آن به خداوند، پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مردود است. این در‌حالی است که اساسا منابع اصیل شیعه و سنی بر تاریخ بیست‌وششم ذی‌الحجه برای قتل خلیفه دوم اجماع دارند.
ابن‌ابی‌شیبة، عبدالله بن‌محمد، المصنف، کمال یوسف، ریاض، مکتبة الرشد، 1409ق.
ابن‌اثیر، علی بن‌أبی‌الکرم، أسد الغابة، تهران، انتشارات اسماعیلیان، 1342ش.
ابن‌ادریس حلّی، محمد بن‌منصور، السرائر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابناعثم کوفی، الفتوح، بیروت، دارالاضواء، 1411ق.
ابن‌سعد، محمد، طبقات الکبری، محمد عبدالقادر، بیروت، دار‌الکتب العلمیة، 1410ق.
ابن‌طاوس (پسر)، زوائد الفوائد، «نسخه خطی»، وبسایت رضوی نیوز، بازدید 11/9/97.
ابن‌طاووس، سیدعلی بن‌موسی، اقبال الاعمال، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1376ش.
ابن‌عبدالبر، یوسف بن‌عبدالله، الاستیعاب، علی محمد البجاوی، بیروت، دار‌الجیل، 1992م.
ابن‌عساکر، علی بن‌الحسن، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر، 1995م.
ابن‌عنبه، احمد بن‌علی، فصول الفخریة، بهکوشش جلال‌الدین حسینی، تهران، بینا، 1346ش.
افندی اصفهانی، عبدالله بن‌عیسی بیگ، فوائد الطریفه، قم، کتابخانه دیجیتال تبیان ، 1393ش.
امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار‌التعارف للمطبوعات، 1421ق.
انصاری، حسن، «سرنوشت یک روایت ساختگی»، وبسایت کاتبان، بازدید 19/9/97.
بخاری، محمد بن‌اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارطوق النجاة، 1422ق.
تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
جزائری، نعمت‌اللّه بن‌عبدالله، انوار النعمانیة، بیروت، دارالقاری، 1429ق.
جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
جنبلانی، ابومحمد عبدالله، الاکوار النورانیة و الادوار الروحانیة، موجود در پایگاه اینترنتی خزانة الفوائد.
حر عاملی، محمد بن‌حسن، اثبات الهداة، بیروت، موسسه اعلمی، 1422ق.
همو، تذکرة المتبحرین، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1362ش.
حلّی اسدی، حسن بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، موسسه آل‌البیت(ع)، 1414ق.
همو، منتهی‌المطلب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.
حلّی، حسن بن‌سلیمان، محتضر، محمدعلی اردوآبادی، قم، المطبعة الحیدریة، 1382ش.
حلّی، علی بن‌یوسف، عدد القویة، بهکوشش سیدمهدی رجائی، قم، نشر مرعشی، 1408ق.
خمینی، سید روحالله، کشف الاسرار، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1327ش.
خواندمیر، غیاث الدین بن‌همام‌الدین، حبیب السیر، تهران، نشر خیام، 1380ش.
خوشصورت، اعظم، و مهدی فرمانیان، «بررسی و نقد مراسم نهم ربیع در منابع شیعی»، پژوهشنامه مذاهب اسلامی، سال 2، ش3، 1394ش.
خویی، ابوالقاسم، معجم الرجال الحدیث، قم، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة، 1372ش.
دینوری، احمد بن‌داود، أخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نی، 1371ش.
ذهبی، محمد بن‌احمد، سیر أعلام النبلاء، بیروت، موسسة الرسالة، 1414ق.
همو، تاریخ الإسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، 1409ق.
شیردل، معصومه، و پروین بهارزاده، «نقد سندی و دلالی روایت رفع قلم»، علوم حدیث، سال22، ش4، 1396ش.
صافی گلپایگانی، لطف‌الله، مجموعة الرسائل، بیجا، موسسه تحقیقات و نشرمعارف اهل البیت، بیتا.
صدوق، محمد بن‌علی، عیون أخبار الرضا، ترجمه علیاکبر غفارى، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۲ش.
همو، فضائل الشیعة، ترجمه امیر توحیدى، تهران، انتشارات زراره، ۱۳۸۰ش.
طبرانی النصیری، میمون، مجموع الأعیاد، بهکوشش رودولف شتروطمان، برلین، 1946م.
طبرانی، سلیمان بن‌احمد، معجم الکبیر، قاهره، مکتبة ابن‌تیمیة، 1415ق.
طبری، محمّد بن‌جریر بن‌رستم، دلائل الامامة، قم، مؤسسه بعثت، 1413ق.
طبری، محمد بن‌جریر بن‌یزید، تاریخ الأمم و الرسل و الملوک، بیروت، دارالتراث، 1387ق.
عصیری، سید‌مجتبی، آسیاب تبری، مشهد، مشهد، قاف، 1384ش.
قمی، شیخ عباس، تتمة المنتهی، صادق حسن زاده، چاپ اول، قم، مومنین، 1380ش.
قمی، محمد بن‌الحسن، عقد النضید و الدرالفرید، چاپ اول، قم، دارالحدیث، 1380ش.
کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه سیدعلی قرایی و رسول جعفریان، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی، 1371ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دارالرضاو داراحیاء، 1403ق.
همو، زاد المعاد، بیروت، موسسة الأعلمی للمطبوعات، 1423ق.
محسنی، محمدآصف، مشرعة بحارالانوار، نجف، موسسة العارف للمطبوعات، 1426ق.
مسائلی، مهدی، نهم ربیع، جهالتها و خسارتها، اصفهان، نشر وثوق، 1387ش.
مسعودی، علی بن‌الحسین، تنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵ش.
همو، مروج الذهب و معادن الجوهر، بهکوشش اسعدداغر، قم، دارالهجرة، 1409ق.
مشکانی، عباسعلی و مصطفی صادق، «بازکاوى داستان رفع القلم»، معرفت، سال 20، ش 11 (پیاپی 170)، 1390ش.
مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان، مسارُّالشیعة، نجف، دارالمفید، 1414ق.
همو، اوائل المقالات، بیروت، دارالمفید، 1414ق.
مکارم شیرازی، ناصر، «استفتائات»، پایگاه هدانا، بازدید 26/8/97.
نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، فرزند مؤلف، 1414ق.
هاشم بن‌محمد، مصباح الانوار فی فضائل امام الابرار، گنجینه باز نسخههای خطی اسلامی و ایرانی (http://totfim.com/).
هاشمى خویى، میرزاحبیب الله، منهاج البراعة، تهران، مکتبة الإسلامیة، 1400ق.
یعقوبی، احمد بن‌ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، 1339ق.
یوسفی غروی، محمدهادی، «بررسی تاریخی روایت نهم ربیع‌الاول»، مجله اخوت (پایگاه اینترنتی)، بازدید 1/8/97.
_||_Ibn abī al-Shaybat, ʻAbdullāh b. Muḥammad, al-Muṣannaf, Kamāl Yūsif, Rīyāḍ, maktabat al-Rushd, 1409 AH.
Ibn Athīr, ʻAlī b. abī al-Karam, Usd-u l-Ghāba, Tihrān, Intishārāt Ismāīlīyān, 1342 SH.
Ibn Idrīs Ḥillī, Muḥammad b. Manṣūr, al-Sarāʼir, Qum, Daftar Intishārāt Islāmī, 1410 AH.
Ibn Aʻtham Kūfī, al-Futūḥ, Biyrūt, Dār al-Aḍwāʼ, 1411 AH.
Ibn Saʻd, Muḥammad, Ṭabqāt-u l-kubrā, Biyrūt, Dār al-kutub al-ʻIlmīyat, 1410 AH.
Ibn Ṭāwūs (pisar), Zawāʼid-u l-Fawāʼid, “Nuskhiy-i khaṭṭī”, Wibsāyt Raḍawī, Bāzdīd 97/ 9/ 11.
Ibn Ṭāwūs, Sayyid ʻAlī b. Mūsā, al-Iqbāl-u l-Aʻmāl, Qum, Daftar Tablīghāt Islāmī, 1376 SH.
Ibn ʻAbd al-Barr, Yūsif b. ʻAbdillah, al-Istīʻāb, ʻAlī Muḥammad al-Bajāwī, Biyrūt, Dār al-Jīl, 1992 AD.
Ibn ʻAsākir, ʻAlī b. al-Ḥasan, Taʼrīkh-u Madīnat-i Dimashq, Biyrūt, Dār al-Fikr, 1995 AD.
Ibn ʻAnbat, Aḥamad b. ʻAlī, Fuṣūl-u l-Fakhrīyat, bi Kūshish-i Jalāl al-Dīn Ḥusiynī, Tihrān, Bī Nā, 1346 SH.
Afandī Iṣfahānī, ʻAbdullah b. ʻIsā Biyg, Fawāʼid-u l-ṬṬarīfat, Qum, kitābkhāniy-i Dījītāl Tibyān, 1393 SH.
Amīn, Muḥsin, Aʻyān-u l-Shīʻat, Biyrūt, Dār al-Taʻārif Lil Maṭbūʻāt, 1421 AH.
Anṣārī, Ḥasan, “Sarniwisht-i Yik Riwāyat-i Sākhtigī”, Wibsāyt Kātibān, Bāzdīd 97/ 9/ 19.
Bukhārī, Muḥammad b. Ismāʻīl, Ṣaḥīḥ-u l-Bukhārī, Biyrūt, Dār Ṭawq al-Najāt, 1422 AH.
Ṭihrānī, Āqā Buzurg, al-Dharīʻat Ilā Taṣānīf-i l-Shīʻat, Qum, Ismāīlīyān, 1408 AH.
Jazāʼirī, Niʻmatullāh b.ʻAbdillāh, Anwār-u l-Nuʻmānīyat, Biyrūt, Dār al-Qārī, 1429 AH.
Jaʻfarīyān, Rasūl, Ṣafawīyih darʻArsiy-i Dīn, Farhang wa Sīyāsat, Tihrān, Pazhūhishgāh Ḥawzih wa Dānishgāh, 1389 SH.
Junbulānī, Abū Muḥammad ʻAbdullāh, al-Akwār-u l-Nūrānīyat wa al-Adwār-u l-Rūḥnīyat, Muwjūd Dar Pāygāh-i Īntirnitīy-i Khazānat al-Fawāʼid.
Ḥurr ʻĀmilī, Muḥammad b. Ḥasan, Ithbāt-u l-Hudāt, Biyrūt, Muʻasisat Aʻlamī, 1422 AH.
Ḥurr ʻĀmilī, Muḥammad b. Ḥasan, Tadhkirat-u l-Mutabaḥḥirīn, Qum, Dār al-Kitāb al-Islāmī, 1362 SH.
Ḥillī Asadī, Ḥasan b. Yūsif, Tazkirat-u l-Fuqahāʼ, Qum, Muʻasisiy-i Āl l-Bayt, 1414 AH.
Ḥillī Asadī, Ḥasan b. Yūsif, Muntahā al-Maṭlab, Mashhad, Majmaʻ al-Buḥūth al-Islāmīyat, 1412 AH.
Ḥillī, Ḥasan b. Sulaymān, Muḥtaḍar, Muḥammad ʻAlī Urdū Ābādī, Qum, al-Maṭbaʻat al-Ḥiydarīyat, 1382 SH.
Ḥillī, ʻAlī b. Yūsif, ʻAdad-u l-Qawīyat, bi Kūshish-i Sayyid Mahdī Rajāʼī, Qum, Nashr Marʻashī, 1408 AH.
Khumiynī, Sayyid Rūḥullāh, Kasshf-u l-Asrār, Tihrān, Kitābfurūshīy-i ʻIlmīya Islāmīya, 1327 SH.
Khāndmīr, Ghīyāth al-Dīn b. Humām al-Dīn, Ḥabīb-u l-Sīyar, Tihrān, Nashr Khayyām, 1380 SH.
Khushṣūrat, Aʻzam wa Mahdī Farmānīyān, “Barrasī wa Naqd Marāsim Nuhum Rabīʻ Dar Manābiʻ-i Shīʻī”, Pazhūhishnāmiy-i Maẓāhib-i Islāmī, 2, 3, 1394 SH.
Khūyī, Abū al-Qāsim, Muʻjam-u l-Rijāl-i l-Ḥadīth, Qum, Markaz Nashr al-Thiqāfat al-Islāmīyat, 1372 SH
Dīnawarī, Aḥmad b. Dāwūd, al-Akhbār-u l-Ṭiwāl, Tarjumiy-i Maḥmūd Mahdawī Dāmghānī, Tihrān, Niy, 1371 SH.
Dhahabī, Muḥammad b. Aḥmad, Sīyar-u Aʻlām-i l-Nubalāʼ, Biyrūt, Muʻasisat al-Risālat, 1414 AH.
Dhahabī, Muḥammad b. Aḥmad, Taʼrīkh-u l-Islām, Biyrūt, Dār al-Kitāb al-ʻArabī, 1409 AH.
Shīrdil, Maʻṣūmih wa Parwīn Bahārzādih, “Naqd Sanadī wa Dilālī Riwāyat Rafʻ-i Qalam”, ʻUlūm Ḥadīth, Sāl-i 22, Shumāriy-i 4, 1396 SH.
Ṣāfī Gulpāyigānī, Luṭfullāh, Majmūʻat-u l-Rasāʼil, Bī Jā, Muʻasisiy-i Taḥqīqāt wa Nashr-i Maʻārif Ahl-u l-Bayt, Bī Tā
Ṣadūq, Muḥammad b. ʻAlī, ʻUyūn-u l-Akhbār-i l-Riḍā, Tarjumiy-i ʻAlī Akbar Ghaffārī, Tihrān, Nashr-i Ṣadūq, 1372 SH
Ṣadūq, Muḥammad b. ʻAlī, Faḍāʼil-u l-Shīʻat, Tarjumiy-i Amīr Tawḥīdī, Tihrān, Intishārāt Zurārah, 1380 SH.
Ṭabarānī al-Naṣīrī, Maymūn, Majmūʻ-u l-Aʻyād, bi Kūshish-i Rudulf Shtruṭmān, Birlīn, 1946 AD.
Ṭabarānī, Sulaymān b. Aḥamad, Muʻjam-u l-Kabīr, Qāhira, Maktabat-u Ibn Taymīyat, 1415 AH.
Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr b. Rustam, Dalāʻil-u l-Imāmat, Qum, Muʻasisiy-i Biʻthat, 1413 AH.
Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr, Taʼrīkh-u l-Umam-i wa l-Mulūk, bi Kūshish-i Abū al-Faḍl Ibrāhīm, Biyrūt, 1387 AH.
ʻAṣīrī, Sayyid Mujtabā, Āsīyāb Tabarī, Mashhad, Qāf, 1384 SH.
Qumī, Shiykh ʻAbbās, Tatamat-u l-Muntahā, Ṣādiq Ḥasanzādih, çāp Awwal, Qum, Muʼminīn, 1380 SH.
Qumī, Muḥammad b. al- Ḥasan, ʻIqd-u l-Naḍḍīd wa al-Durr-u l-Farīd, çāp Awwal, Qum, Dār al-Ḥadīth, 1380 SH.
Kulbirg, Itān, Kitābkhāny-i Ibn Ṭāwūs wa Aḥwāl wa Āthār Ūw, Tarjumiy-i Sayyid Alī Qarāyī wa Rasūl Jaʻfarīyān, Qum, Kitābkhāniy-i ʻUmūmī Āyatullāh Marʻashī Najafī, 1371 SH.
Majlisī, Muḥammad Bāqir, Biḥār-u l-Anwār, Biyrūt, Dār al-Riḍā wa Dār al-Iḥyāʼ, 1403 AH.
Majlisī, Muḥammad Bāqir, Zād-u l-Maʻād, Biyrūt, Muʻasisat al-Aʻlamī Lil Maṭbūʻāt, 1423 AH.
Muḥsinī, Muḥammad Āṣif, Mashrʻat-u Biḥār-i l-Anwār,Najaf, Muʻasisat al-ʻĀlrif Lil Maṭbūʻāt, 1426 AH.
Masāʼilī, Mahdī, Nuhum Rabīʼ, Jahālt-hā wa Khisārat-hā, Iṣfahān, Nashr-i Wuthūq, 1387 SH.
Masʻūdī, ʻAlī b. al- Ḥusayn, al-Tanbīh-u wa al-Ishrāf, Tarjumiy-i Abū al-Qāsim Pāyandih, Tihrān, Intishārāt-i ʻIlmī Farhangī, 1365 SH.
Masʻūdī, ʻAlī b. al- Ḥusayn, Murūj-u l-Dhahab wa Maʻādin-u l-Jawhar, bi Kūshish-i Asʻad Dāghir, Farhangī, Qum, Dār al-Hijra, 1409 AH.
Mushkānī, ʻAbbāsʻalī wa Muṣṭafā Ṣādiq, “Bāzkāwīy-i Dāstān Rufiʻ-a l-Qalam”, Maʻrifat, Sāl-i 20, Shumāriy-i 11(Payāpiy 170), 1390 SH.
Mufīd, Muḥammad b. Muḥammad b. Nuʻmān, Masārr-u al- Shīʻa, Najaf, Dār al-Mufīd, 1414 AH.
Mufīd, Muḥammad b. Muḥammad b. Nuʻmān, Awāʼil-u l-Mqālāt, Biyrūt, Dār al-Mufīd, 1414 AH.
Makārim Shīrāzī, Nāṣir, “Istiftāʼāt”, Pāygāh-i Hadānā, Bāzdīd, 97/8/26.
Namāzī Shāhrūdī, ʻAlī, Mustadrakāt-u ʻIlm-i Rijāl-i l-Ḥadīth, Tihrān, Farzand Muʻallif, 1414 AH.
Hāshim b. Muḥammad, Miṣbāḥ-u l-Anwār fī Faḍāʼil-i Imām-i l-Abrār, Ganjīniy-i Bāz Nuskhihāy-i Khaṭṭī Islāmī Īrānī, http://totfim.com.
Hāshimī Khūyī, Mīrḍā Ḥabībullāh, Minhāj-u l-Barāʻat, Tihrān, Maktabat al-Islāmīyat, 1400 AH.
Yaʻqūbī, Aḥamad b. abī Yaʻqūb, Taʼrīkh-u l-Yaʻqūbī, Biyrūt, Dār al-Ṣādir, 1339 AH.
Yūsifī Gharawī, Muḥammadḥādī, “Barrasīy-i Tārīkhīy-i Riwāyat-i Nuhum Rabīʻ-u l-Awwal”, Majaliy-i Ukhuwwat (Pāygāh Īntirnitī), Bāzdīd 97/8/1.
