کاغذ بغدادی در قرون نخستین اسلامی، بازخوانی یک انگاره

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

مهدی مجتهدی ¹

1 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

تاريخ الإرسال : 12 الجمعة , ربيع الثاني, 1437 تاريخ التأكيد : 07 الأربعاء , ذو القعدة, 1437 تاريخ الإصدار : 19 الإثنين , ذو القعدة, 1437

الکلمات المفتاحية: کاغذسازی در دوره اسلامی, کاغذ بغدادی, کاغذسازی در سمرقند,

ملخص المقالة :

یکی از مهم‌ترین رویدادهایی که بر پویش های فرهنگی مسلمانان تأثیر بی بدیل و پایدار نهاد آشنایی آنان با کاغذ و صنعت کاغذسازی از سال های میانین سده دوم هجری بود. در بسیاری از تحقیقات جدید، چنین ادعا شده که ایجاد صنعت کاغذسازی در بغداد و تولید کاغذ بغدادی با چند دهه نخستین تولد این شهر هم زمان بوده است. بر پایه این تحقیقات که بر گزارش هایی از منابع نسبتا متأخر استوار شده، چندسالی پس از ساخت کاغذ در سمرقند (حدود 179ﻫ)، تولید کاغذ در بغداد به دستور فضل بن یحیی برمکی، وزیر هارون الرشید (حک. 170-193)، آغاز شد. در مقاله پیش رو، با استدلال بر متأخربودن نسبی منابع مورد استنادِ این دست از تحقیقات و نیز با ذکر شواهدی چون انحصار تولید کاغذ در چین و سمرقند و نیز اتکای بغداد به واردات کاغذ از این سرزمین ها تا سده ششم هجری، معلوم شده که قدمت وجود کاغذ بغدادی از سده هفتم که یاقوت حموی از وجود آن در بغداد خبر داده فراتر نمى‌رود.

المصادر:

کتابشناسى

ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر و دار بیروت، 1385ﻫ /1965م.

ابن اسفندیار، محمد بن حسن‏، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال آشتیانى، تهران، پدیده خاور، 1366ش.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن على، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 1412ﻫ/1999م.

ابن خرداذبه، عبید الله بن عبد الله، المسالک و الممالک، بیروت، دار صادر، 1889م [أفست لیدن].

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر، 1408ﻫ/1988م.

همو ، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1375ش.

ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، 1971/1994م.

ابن رسته، احمد بن عمر، المجلد السابع من کتاب الاعلاق النفیسة، به کوشش میخائیل یان دخویه، لیدن، بریل، 1891م.

ابن‌ شاکر کتبى‌، محمد، فوات‌ الوفیات‌، تحقیق احسان‌ عباس‌، بیروت‌، دار صادر، 1973-1974م.

ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق على شیرى، بیروت، دارالفکر، 1415ه‍/1995م.

ابن عمرانى، محمد بن على، الإنباء فى تاریخ الخلفاء، تحقیق قاسم سامرائى، قاهرة، دار الآفاق العربیة، 1421ﻫ/2001م.

ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، تحقیق یوسف هادى، بیروت، عالم الکتب، 1416ﻫ/1996م.

همو، مختصر کتاب البلدان، تحقیق میخائیل یان دخویه، لیدن، بریل، 1302ﻫ/1885م.

إتلیدی، محمد، إعلام الناس بما وقع للبرامکة مع بنی العباس، تحقیق محمد احمد عبد العزیز سالم، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1425ﻫ/2004م.

اسلامى فرد، زهرا، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، قم، دفتر نشر معارف‏، 1389ش.

اصطخرى، ابراهیم بن محمد (د. 346ﻫ)، مسالک الممالک‏، بیروت، دارصادر، (افست از چاپ لیدن، 1927م.)

همو، مسالک الممالک‏، تحقیق محمد جابر عبدالعال‏ حینى، قاهرة، الهیئة العامة لقصور الثقافة، 2003م.

افشار، ایرج، کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1390ش.

بغدادى، عبد المؤمن بن عبد الحق، مراصد الاطلاع على اسماء الامکنة و البقاع، بیروت، دار الجیل‏، 1412ﻫ.

بیرونی، ابوریحان، تحقیق ما للهند، تحقیق علی صفا، بیروت، عالم الکتب، 1403ﻫ/1983م

بینش، عبد الحسین‏، آشنایى با تاریخ تمدن اسلامى‏، تهران، اداره عقیدتى سیاسى نمایندگى ولى فقیه در سپاه‏، 1387ش.

ثعالبی، عبدالملک بن محمد، ثمارالقلوب فی المضاف و المنسوب، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهرة، دارالمعارف، بی‌تا.

همو، لطائف المعارف، تحقیق P. De Jong ، لیدن، بریل، 1867م.

جاحظ، عمرو بن بحر، التبصرة بالتجارة فی وصف ما یستظرف فی البلدان من الأمتعة الرفیعة و الاعلاق النفیسة و الجواهر الثمینة، تحقیق حسن حسنی عبد الوهاب، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1414ﻫ /1994م.

همو، الحیوان، تحقیق محمد باسل عیون السود، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ﻫ/2003م.

همو، «رسالة الجد و الهزل»، الرسائل الادبیة، تحقیق علی ابوملحم، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 2002م.

جان احمدى، فاطمه‏، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامى، قم، دفتر نشر معارف‏، 1386ش.

جهشیاری، محمد بن عبدوس،الوزراء والکتاب، تحقیق حسن زین، بیروت، دارالفکر الحدیث، 1408ﻫ/ 1988م.

همو، نصوص ضائعة من کتاب الوزراء والکتاب، جمعها میخائیل عواد، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، 1384ﻫ/1964م.

حبیبی، عبدالحی، تاریخ افغانستان بعد از اسلام، تهران، افسون، 1380ش.

حتی، فیلیپ خلیل، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، آگاه، 1366ش.

حسن، حسن ابراهیم، تاریخ سیاسى اسلام، ترجمه ابوالقاسم‏ پاینده، تهران، جاویدان، 1363ش.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ﻫ/1997م.

دوری، عبدالعزیز، تاریخ العراق الاقتصادی فی القرن الرابع الهجری، بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1995م.

همو و دیگران، بغداد:‌ چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی، ترجمه اسماعیل دولتشاهى و ایرج پروشانى، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامى، 1375ش.

همو، «بغداد»، ترجمه مصطفی مؤمنی، دانشنامه جهان اسلام، جلد 3، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1376ش.

دمیرچى، شهاب الدین‏، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام، قم، دفتر نشر معارف‏، 1389ش.

رباصی، مفتاح یونس، المؤسسات التعلیمیة فی العصر العباسی الاول، مصراته، جامعة 7 اکتوبر، 2010م.

روسو، پیر، تاریخ صنایع و اختراعات، ترجمه حسن صفاری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴6ش.

زامباور، ادوارد، نسب نامه خلفا و شهریاران و سیر تاریخی حوادث اسلام، ترجمه و تحشیه محمد جواد مشکور، تهران، خیام، 2536شاهنشاهی[1356ش].

زرین‌کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، تهران، امیرکبیر، 1362ش.

زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر، 1373ش.

سجادی، سید صادق، تاریخ برمکیان‏، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1385ش.

صابی، هلال بن محسن، تحفة الأمراء فی تاریخ الوزراء، تحقیق عبد الستار أحمد فراج، بی‌جا، مکتبة الأعیان، بی‌تا.

عظیمی، حبیب الله، «روند تکاملی تهیه کاغذ»، مجموعه مقالات کنگره استاد میرزا احمد نیریزی، به کوشش منصور طبیعی و علی اکبر صفی پور، شیراز، بنیاد فارس‌شناسی، 1390ش.

همو، «کاغذ در نسخه‌شناسی و کتاب‌پردازی نسخ خطی»، آینه میراث، شماره 42 (ویژه‌نامه نسخه‌شناسی)، پاییز1387.

همو، «کاغذ در نسخه‌های خطی ایرانی- اسلامی»، فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، دوره 22، شماره4، زمستان 1390.

قره‌چانلو، حسین‏، جغرافیاى تاریخى کشورهاى اسلامى‏، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانى دانشگاه‌ها(سمت) و مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانى‏، 1380ش.

قلقشندی، احمد بن عبدالله، صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء، تحقیق محمد حسین شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

مایل هروی، نجیب، تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1380ش.

مصاحب، غلامحسین، «کاغذ»، دایرة المعارف فارسى، تهران، امیرکبیر، کتاب‌های جیبی، 1380ش.

مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، تحقیق خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ﻫ/1998م.

ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، 1351ش.

ولایتى، على اکبر، فرهنگ و تمدن اسلامى‏، قم، دفتر نشر معارف‏، 1386ش.

یاقوت حموى، معجم البلدان‏، بیروت، دار صادر، 1995م.

یعقوبی، أحمد بن إسحاق، البلدان، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ﻫ/2002م.

همو، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر.

Duri, A.A., “Bag̲h̲dād”, Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Online, 2015.

Huart, Cl.; Grohmann, A., “Kag̲h̲ad”, Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Online, 2015.

Sellheim, R., “Ḳirṭās”, Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Online, 2015.

---

[1]. تاریخ دریافت: 2/11/1394، تاریخ پذیرش: 20/5/1395. پیراستگى، رسایى و انسجام این مقاله حاصل ویرایش صورى و محتوایى ویراستار فاضل و خوش‌قریحه مجله است (سردبیر).

[2]. رایانامه: [e-mail]

[3]. ندیم، 22.

[4]. نک. ادامه مقاله.

[5]. این مقاله بر نقد کتاب‌های فارسی که اغلب به عنوان منابع دروس تاریخ و تمدن اسلامی هستند تأکید شده است.

[6]. ندیم، 23.

[7]. طراز به کسر و فتح طاء، یاقوت، 4/27.

[8]. ابن اثیر، 5/449، ابن خلدون، 3/224.

[9]. ثعالبی، ثمارالقلوب، 543؛  همو، لطائف المعارف، 126.

[10]. جمع آن: قراطیس. معادل پاپیروس یا ورق البردی. Sellheim, S.v., “Ḳirṭās”

[11]. بیرونی، 119.

[12]. همان‌طور که در مقدمه گفته شد، در این مقاله بر نقد کتاب‌های فارسی که اغلب به عنوان منابع دروس تاریخ و تمدن اسلامی‌اند تأکید شده است.

[13]. رباصی، 219.

[14]. حتى، 440؛ زرین کوب، 40.

[15]. حتى، 531.

[16]. حبیبی، 347.

[17]. روسو، 163.

[18]. دمیرچی، 44؛ گفتنی است که زرین کوب به کتاب روسو ارجاع داده و روسو نیز سندی ارائه نکرده است.

[19]. ولایتی، 27؛ اسلامی فرد، 39.

[20]. مصاحب، 2/2144. قس:‌ مایل هروی، 251 به بعد؛ اگرچه یک جا عبارت «کارگاه‌های کاغذسازی سمرقند و بغداد» را به کار برده است، ولی در معرفی انواع کاغذ، از کاغذ بغدادی یاد نکرده است.

[21]. زیدان، 204؛ روسو، 163.

[22]. جان احمدی، 103، 121؛ تکرار این خطا، احتمال سهو القلم را بعید می‌نمایاند.

[23]. همو، 120.

[24]. بینش، 99؛ قره چانلو، 2/260؛ این دو به ترتیب هرکدام از ترجمه آن مدخل با این مشخصات استفاده کرده‌اند:‌  الف: دوری، «بغداد»، دانشنامه جهان اسلام؛ ب: دوری و دیگران، بغداد:‌ چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی، 23.

[25]. Duri, Vol.II/898b.

[26]. ابن خلدون، مقدمه (ترجمه فارسى)، 2/842؛ ابن خلدون، 1/532؛ «... فأشار الفضل بن یحیى بصناعة الکاغد و صنعه و کتب فیه رسائل السّلطان و صکوکه. و اتّخذه النّاس من بعده صحفا لمکتوباتهم السّلطانیّة و العلمیّة».

[27]. حتى، 531.

[28]. قلقشندی، 2/515 -516.

[29]. عظیمی، 174، 178؛ کمابیش مطالب همین مقاله در دو مورد دیگر تکرار شده است:‌ عظیمی، «کاغذ در نسخه‌های خطی ایرانی- اسلامی»، «کاغذ در نسخه‌شناسی و کتاب‌پردازی نسخ خطی»، 130-146؛ همو، «روند تکاملی تهیه کاغذ».

[30]. مقریزی، 1/172.

[31]. ابن شاکر، 1/113.

[32]. ابن خلکان، 4/27-36.

[33]. زامباور، 5.

[34]. مقریزی، 1/172.

[35]. زامباور، 6 و13.

[36]. سجادی، 63-66.

[37]. نک. آغاز مقاله.

[38]. جهشیارى، 38 ، 48.

[39]. اتلیدى، 85.

[40]. جهشیارى، همان، 88-89.

[41]. ندیم، 23؛ خبر ابن خرداذبه هم این مسأله را تأیید می‌کند (ابن خرداذبه، 237)؛ قابل توجه است که هر دو از امین به «محمد بن زبیده» تعبیر کرده‌اند.

[42]. در تاریخ طبرستان (122) گزارشی آمده است که بر کثرت کاغذ در اوایل سده سوم در بغداد دلالت دارد. این حکایت درباره علی بن هشام است: «... هر روز به‌ بادیه منادى فرمودندى که: حىّ على غذاء الأمیر، معروف و مجهول به‌ خوان او نشستندى، مأمون بفرمود تا به بغداد او را تره و هیزم نفروشند، کاغذ می‌خریدند و به‌عوض هیزم می‌سوختند ...». البته برداشت‌های مختلفی از این متن وجود دارد. در این باره گفته شده که «دلالت بر آن ندارد که آن قدر کاغذ زیاد بود که به جای هیزم می‌سوزاندند» (زرین‌کوب، 40، بدون ذکر منبع مطلب)؛ بلکه مقصود این است که «برای آماده ساختن غذا گران‌ترین چیز سوختی را مصرف می‌کرد» (افشار، 178-179). البته نویسنده در اینجا غیر از نقل نادرست متن تاریخ طبرستان، کار را به مأمون نسبت داده است، در حالی که به نظر می‌رسد علی بن هاشم این کار را کرده است. درباره این علی بن هشام آملی اطلاعی در دست نیست، مگر این‌که او همان علی بن هشام، وزیر مأمون باشد، یعنى علی بن هشام بن فرخسرو أبوالحسن المروزی، از فرماندهان مأمون و مقتول به دست او در سال 217ﻫ. (ابن عساکر، 43/266، 269). گفته شده او در به شهادت رساندن علی بن موسی الرضا علیه‌السلام نقش داشته است (یعقوبی، تاریخ، 2/453). صرف‌نظر از ناشناختگی علی بن هشام چنین گزارشی در منابع کهن دیده نشده و از نظر محتوایی هم این گزارش اغراق‌آمیز می‌نماید.

[43]. یعقوبى، البلدان، 52 به بعد.

[44]. همو، 65؛ ابن رسته، 264.

[45]. مقتول به دستور متوکل در 233ه‍.

[46]. جاحظ، الرسائل الادبیة، 341-342.

[47]. ندیم، 23.

[48]. صابی، 26، 37.

[49]. ابن عمرانی، 157.

[50]. بیرونی، 119.

[51]. دوری، تاریخ العراق الاقتصادی ...، 160.

[52]. همو، 116-118.

[53]. همو، 162- 163.

[54]. خطیب بغدادی، 3/363؛ جالب این‌که چند برگ قبل‌تر در همین کتاب )3/317) به استعمال کاغذ خراسانی در بغداد اشاره شده است.

[55]. یعقوبی، البلدان، 14؛ نیز ابن رسته، 234.

[56]. اصطخری، 288، او این ویژگی را برای نشادر هم ذکر کرده است: «و لیس فى شى‏ء من بلدان الاسلام النوشاذر و الکاغد الّا فى ماوراءالنهر»؛ قس: اصطخری، چاپ مصر، 162، که در آن «الکاغذ» آمده است.

[57]. ثعالبی، ثمارالقلوب، 543.

[58]. ابن فقیه، 293.

[59]. Huart and Grohmann, “Kāg̲h̲ad”.

[60]. یاقوت حموی، 2/194، 422: «یعمل فى هذه المحالّ فى أیامنا هذه الکاغد» و «و فیها یعمل الیوم الکاغد».