نخستین جریان انتقادی حدیث شیعه
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - دانشجوی دکتری تاریخ تمدن اسلامی، دانشگاه جامعة المصطفی العالمیة، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: نقد حدیث, جریان انتقادی, غالیان, جعل حدیث, دَسّ, امامیه,
ملخص المقالة :
در میان نگرش‌های گوناگونی که نسبت به حدیث وجود دارد، نگرش انتقادی به معنای نقد متون حدیثی بر اساس معیارهای مشخص در میان شیعه کمتر مورد توجه بوده است. شاید یکی از دلایل آن بی‌اطلاعی از وجود تاریخی این نگرش در دوران ائمه(ع) باشد؛ اما می‌توان در میان اصحاب ائمه(ع) نخستین جریان انتقادی را شناسایی کرد که به میراث مکتوب حدیثی با دیده تردید نگریسته‌اند و به پالایش آن دست یازیده‌اند. در این پژوهش برآنیم تا با روش تاریخی- روایی چرایی و چگونگی ظهور این جریان انتقادی حدیث شیعی را تحلیل نماییم و نحوه تعامل این جریان را با روایات بررسی کنیم. شناسایی غالیان و نقش آنان در میراث مکتوب شیعه مهم‌ترین دستاورد این جریان انتقادی به شمار می‌آید که حاصل آن تألیف کتاب‌هایی در نقد راویان و متن، گردآوری احادیث معتبر، ترویج فرهنگ عرضه احادیث و مکتوبات بر ائمه(ع) و قرآن و سنت بوده است.
کتابشناسی
ابن جوزی، ابو الفرج عبد الرحمان بن علی، العللالمتناهیةفیالاحادیثالواهیة، تحقیق ارشاد الحق اثری، اداره علوم اثریة، فیصل آباد پاکستان، 1401ﻫ/1981م.
همو، الموضوعات، تخریج توفیق حمدان، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1415ﻫ/1995م.
ابن طاووس، رضی الدین على بن موسى، الإقبالبالأعمالالحسنةفیمایعملمرةفىالسنة، دفتر تبلیغات اسلامى قم، 1376ش.
ابن غضائرى، احمد بن حسین، رجالابنالغضائری، تحقیق و تصحیح سید محمد رضا حسینى جلالى، قم، دار الحدیث، 1364ش.
ابن قتیبة الدینوری، تأویلمختلفالحدیث، انتشارات دار الکتب العلمیة، بیروت، لبنان، بی تا.
ابن قولویة، ابو القاسم جعفر بن محمد، کاملالزیارات، تحقیق امینی، عبد الحسین، دار المرتضویة، نجف اشرف، 1356ش.
ابن ندیم، محمد بن إسحاق أبو الفرج الندیم، الفهرست، دار المعرفة، بیروت، 1398-1978م.
أشعری أبو الحسن علی بن إسماعیل، مقالاتالإسلامیینو اختلافالمصلین، هلموت ریتر دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 2005م.
اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالاتوالفرق، مرکز انتشارات علمی و فرهنگى، قم، 1360ش.
اقوام کرباسی، اکبر، «مدرسۀ کلامی کوفه»، نقدونظر، سال 17، ش1، بهار1391.
ایزدی فرد، علی اکبر و دیگران، »نقد نگره تضعیف محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین«، تحقیقاتعلومقرآنوحدیث، دانشگاه الزهراء، ش30، تابستان 1395.
باقری، حمید،» پژوهشی در تاریخ گذاری و شناسائی مؤلف کتاب الاظلة اثری بازمانده از غلات کوفه در سده‌های نخست»، علومحدیث، سال بیستم، ش77، پاییز1394.
برقى، ابو جعفر، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، دار الکتب الإسلامیة، قم، 1371ﮬ .
بلاذری، أحمد بن یحیی، انسابالاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، الطبعة الاولی، ج9، 1417ﮬ .
بیهقی، احمد بن الحسین، دلائلالنبوةومعرفةأحوالصاحبالشریعة، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی، 1985م.
پاکتچی، احمد، «گرایش‌های فقه امامیه در سده دوم و سوم هجری»، نامهفرهنگستانعلوم، سال 2، ش4، 1375ش.
همو، «سیر اندیشه‌های فقهی در تاریخ اسلام»، اسلام،پژوهشیتاریخیوفرهنگی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1384ش.
خاموشی، مجید، «پالایش احادیث در عصر ائمه علیهم السلام و پدیده جعل»، حدیثحوزه، ش2، بهار و تابستان 1390.
خویی، سید ابوالقاسم، معجمرجالالحدیث، قم، مرکز نشر آثار شیعه، 1410ﮬ .
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخالاسلامووفیاتالمشاهیرو الاعلام، تحقیق عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتب العربی، الطبعة الثانیة، ج7، 1993م.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد،الانساب، تحقیق عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف عثمانیة، الطبعة الاولی، ج2 و13، 1962م.
سیوطی جلال الدین عبدالرحمان بن ابی بکر، اللآلیالمصنوعةفیالاحادیثالموضوعة، تحقیق ابو عبدالرحمان صلاح بن محمد بن عویضة، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1996م.
صدر، محمد باقر، دروسفیعلمالاصول(حلقةثالثه)، مؤسسه نشر اسلامی، قم، ج 2، 1418ﮬ .
صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عللالشرائع، قم، کتابفروشى داورى، 1386ﮬ .
همو، ثوابالأعمالوعقابالأعمال، قم، دار الشریف الرضی للنشر، 1406ﮬ .
همو، منلایحضرهالفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ﮬ .
همو، التوحید:دربیانیگانگیخداوند، ترجمه محمدعلی سلطانی، قم، ارمغان طوبی، شیراز، انتشارات شاهچراغ ، 1387ش.
همو، الامالی، ترجمه یعقوب جعفری، قم، نسیم کوثر، 1389ش.
صغانی، رضی الدین حسن بن محمد، الموضوعات، تحقیق نجم عبدالرحمان خلف، دمشق، دارالمامون للتراث، 1405ﮬ .
صفار قمی، محمد بن حسن، بصائرالدرجاتفیفضائلآلمحمد(صلّىاللهعلیهم)، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404ﮬ .
طوسی، محمد بن حسن، تهذیبالأحکام، تحقیق خرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1407ﮬ .
همو، الفهرست، محقق، مصحح، سید محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، مکتبة مرتضویة، بی تا.
همو، رجال الطوسی، تحقیق جواد القیومی الاصفهانی، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، موسسة النشر الاسلامی، 1415ﮬ .
فسوى، أبو یوسف یعقوب بن سفیان، کتابالمعرفةوالتاریخ، تحقیق اکرم ضیاء العمرى، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1981م.
کاظمی، سید عدیل اصغر، بررسیلعناصحابائمهازسویائمه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، قم، مجتمع آموزش عالی امام خمینی، جامعة المصطفی العالمیة، 1392ش.
کاوند، علیرضا، «شخصیت شناسی ابوالخطاب»، حدیثاندیشه، ش5 و6، 1382ش.
کشی، محمد بن عمر، رجالکشی(اختیارمعرفةالرجال)، با تعلیقات محقق میرداماد استرآبادی، تحقیق مهدی رجایی، قم، مؤسسة اهل البیت لاحیاء التراث، 1363ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1407ﮬ .
گرامی، محمد هادی، نخستیناندیشه‌هایحدیثیشیعه،(رویکردها،گفتمان‌ها،انگاره‌هاوجریان‌ها)، تهران، دانشگاه امام صادق، 1396ش.
گروهی از محدثان، الاصولالستةعشر،(اصلجعفربنمحمدحضرمی)، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث سازمان چاپ و نشر، 1381ش.
مدرسی طباطبائی، حسین، میراثمکتوبشیعهازسهقرننخستین، ترجمه سید علی قرائی، رسول جعفریان، قم، نشر مؤرخ، 1386ش.
موسوی خلخالی، سید احسان، جریان‌شناسیکلامیامامیهدرعصرامامصادق(ع)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد مطالعات تاریخ تشیع، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1392ش.
مهریزی، مهدی، «نقد متن(1) (پیشینه تاریخی)»، علومحدیث، ش26، زمستان 1381.
همو، «نقد متن(2) (حجیّت و اعتبار، ضوابط و قواعد)»، علومحدیث، ش30، زمستان 1382.
ناشی، اکبر، مسائلالامامة، تحقیق علی رضا ایمانی، قم، مرکز مطالعات ادیان و مذاهب، 1386ش.
نجاشی، احمد بن علی، رجالالنجاشی - فهرستأسماءمصنفیالشیعة، تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1407ﮬ .
نرمافزاررجالیدرایةالنور، بخش محمد بن اسماعیل بن بزیع ذیل: «روی عن».
نوبختی، حسن بن موسى، فرقالشیعة، بیروت، انتشارات دار الأضواء، 1984م.
نوروزی، مجتبی، حسن نقی زاده، «مفهوم شناسی مخالفت و موافقت حدیث با قرآن»، علومحدیث، ش55، 1389ش.
_||_Ashʿarī Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Ismāʿīl, Maḳālāt al- Islāmīyīn wa Ikhtilāf al- Muṣallīn, Revised by Hellmut Ritter, Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, Beirut, 3rd. ed., 2005/1384.
Ashʿarī Ḳumī, Saʿd b. ʿAbdallāh, al- Maḳālāt al- Firaḳ, Markaz Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, Qom, 2nd. ed., 1360/ 1981.
Bāḳir al- Ṣadr, Muḥammad, Durūs Fī ʿIlm al- ʿUṣūl (Ḥalḳa- yi Thālitha), Mūʾassisa- yi Nashr- i Islāmī, Qom, 5th. ed., 1418 AH/ 1998 AD.
Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā, Ansāb al- ashrāf, Revised by Suhayl Zakkār & Ziriklī, Beirut, Dār al- Fikr, 1st. ed., Vol. 9, 1417 AH/ 1996 AD.
Baqiri, Hamid, "Pazhūhishī Dar Tārīkh- Gudhārī wa Shināsāʾī- yi Mūʾallif- i Kitāb- i al- Aẓilla", Faṣl- Nāma- yi ʿIlmī- Pazhūhishī- yiʿUlūm- i Ḥadīth, No. 77, Vol. 20, Fall 1394/ 2015, pp.158- 182.
Barḳī, Abū Djaʿfar Aḥmad b. Muḥammad b. Khālid, al- Maḥāsin, Dār al- Kutub al- Islāmiyya, Qom, 2nd. ed., 1371 AH/ 1952 AD.
Bayhaḳī, Aḥmad b. al- Ḥusayn, Dalaʿil al- Nubuwwa, Revised by ʿAbd al- Muʿṭī Ḳalʿadjī, Beirut, Dār al- Kutub ʿIlmiyya, 1st. ed.,1985 AD/ 1405 AH.
Dhahabī, Muḥammad b. Aḥmad, Taʾrikh al- Islām wa Wafayāt (Ṭabaḳāt) al- Mashāhīr wa ʾl- aʿlām, Revised by ʿAbd al- Salām Tadmurī, Vol. 7, Beirut, Dār al- Kitāb al- ʿArabī, 1993 AD/1413 AH.
Fasawī, Abū Yūsuf Yaʿḳūb b. Sufyān, Kitāb al- Maʿrifa wa ʾl- Taʾrīkh, Revised by Akram Ziyā al- ʿUmarī, Beirut, Mūʾassisa al- Risāla, 2nd. ed., 1981/1360.
Gerami, Mohammad Hadi, Nukhustīn Andīsha- hā- yi Ḥadīthī- yi Shīʿa (Rūykar- hā, Guftimān- hā, Angār- i- hā Wa Djaryān- hā), Tehran, Imam Sadiq University, 1396/ 2017.
Kashshī, Muḥammad b. ʿUmar, Radjāl- i Kashshī (Ikhtiyār Maʿrifa al- Ridjāl), Revised by Mir Damad Esterabadi, Research by Mahdi Rajaie, Qom, Mūʾassisa- yi Ahl- i al- Bayt li- Iḥyāʾ al- Turāth, 1st. ed., 1363/1984.
Kavand, Shakhṣīyat- Shināsī- yi Abū al- Khaṭṭāb, Ḥadīth- i Andīsha, No. 5 & 6, 1382/2003.
Kazemi, Seyed Adil Asghar, Barrisī- yi Laʿn- i Aṣḥāb- i Aʾima Az Sū-yi Aʾima, Master's degree Thesis, Qom, Imam Khomeini Higher Education Center, Al-Mustafa International University, 1392/2013.
al-Khoei, Abu al-Qasim, Muʿdjam Ridjāl al- Ḥadīth, Qom, Markaz- i Nashr- i Āthār- i Shīʿa, 1410 AH/1990 AD.
Kulaynī, Muḥammad b. Yaʿḳūb, al- Kāfī, Revised by Ali Akbar Ghaffari & Mohammad Akhoundi, Tehran, Dār al- Kutub al- Islāmiyya, 4th. ed. 1407 AH/ 1987 AD.
Ibn Djawzī, Abū al- Faradj ʿAbd al-Raḥmān b. ʿAlī, al- ʿilal al- Mutanāhiyya Fī al- Aḥādīth al- Wāhiyya, Revised by Irshād al- Haḳ Atharī, 2nd ed., Idāra- yi ʿUlūm- i Athariyya, Faisalabad (Pakistan), 1401 AH/ 1981 AD.
Ibid, al- Mawḍūʿāt, Revised by Tawfīḳ Ḥamdān, 1st. ed., Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, Beirut, 1415 AH/ 1995 AD.
Ibn Ghaḍāʾrī, Aḥmad b. Ḥusayn, Ridjāl- i Ibn Ghaḍāʾrī, Revised by Seyyed Mohammad Reza Hossieni Jalali, Qom, Dār al- Ḥadīth, 1364/ 1985.
Ibn Ḳulūya, Abū ʾl- Ḳāsim Djaʿfar b. Muḥammad, Kāmil al- Ziyārat, Revised by ʿAbd al- Ḥusayn Amīnī, Dār al- Murṭaḍawiyya, Najaf, 1st. ed., 1356/ 1977.
Ibn Ḳutayba al- Dīnawarī, Taʾwīl Mukhtalif al- Ḥadīth, Beirut, Dār al- kutub al- ʿIlmiyya, Beirut- Lebanon, (Und.).
Ibn Nadīm, Muḥammad b. Isḥāḳ Abū al- Faradj al- Nadīm, al- Fihrist, Intishārat- i Dār al- Maʿrifa, Beirut, 1398 AH/ 1978 AD.
Ibn Ṭāwūs, Raḍī al- Dīn ʿAlī b. Mūsā, Al- Iḳbāl bil- Aʿmāl al-Ḥasana Fī mā Yaʿmal Marra Fī al- Sunna, 1st. ed., Daftar- i Tablīghāt- i Islāmī- yi Qom, 1376/1997.
Izadi Fard Ali Akbar & Others, "Naḳd Nigara- yi Taḍʿīf- i Muḥammad b. ʿIsā b. ʿUbayd b. Yaḳṭīn", Journal of Tahqiqat-e Ulum-e Quran & Hadith, Alzahra University, No. 30, Summer 1395/ 2016.
Modarressi Tabatabaei, Hossein, Mīrāth- i Maktūb Shīʿa az Sa Ḳarn- i Nukhustīn, Trans. Seyed Ali Gharaei- Rasoul Jafarian, Qom, Nashr- i Mūwarrikh, 1st. ed., 1386/ 2007.
Mousavi Khalkhali, Seyed Ehsan, Djaryān- Shināsī- yi Kalāmī- yi Imāmiyya dar ʿAṣr- Imām Ṣadiḳ, Master's degree Thesis(Studies of Shiʿa's History), Nematollah Safri Forooshani as Supervisor, Ali Agha Nouri as Advisor, Qom, University of Religions and Denominations, 1392/ 2013.
Nadjāshī, Aḥmad b. ʿAlī, Ridjāl al- Nadjāshī- Fihrist- i ʾAsmāʾ- i Muṣnafī al- Shīʿa, Revised by Mousa Shubairi Zanjani, Qom, Daftar- i Intishārāt- i Islāmī Wābasta Ba Djāmʿa- yi Mudarrisīn, 1407 AH/ 1987 AD.
Nashi, Akbar, Masāʾil al- Imāmiyya, Revised by Ali Reza Imani, Qom, University of Religions and Denominations, 1st. ed., 1386/ 2007.
Nawbakhtī, Ḥasan b. Mūsā, Firaḳ al- Shīʿa, Beirut, Intishārāt- i Dār al- Aḍwāʾ, 1984/ 1363.
Norouzi, Mojtaba & Naghi Zadeh, Hasan, "Mafhūm- Shināsī- yi Mukhālifat wa Mūwāfiḳ- i Ḥadīth Bā Ḳurʾān", ʿUlūm- i Ḥadīth, No. 55, 1389/ 2010.
Pakatchi, Ahmad, "Garāyish- hā- yi Fiḳh- i Imāmiyya dar Sada- yi Duwwum wa Siwwum Hidjrī", The Academy of Sciences, No. 4, Vol. 2, Pp. 11- 28, 1375/ 1996.
Ibid, "Siyr- i Andīsha- hā- yi Fiḳhī dar Tārīkh- i Islām", Islām, Pazhūhishī Tārīkhī wa Farhangī, Kazem Mousavi-Bojnourdi (as supervisor), Tehran, The Center For The Great Islamic Encyclopedia, 1384/ 2005.
Sadūḳ, Muḥammad b. ʿAlī b. Babawayh, ʿIlal al- Sharāʾʿ, Qom, Kitāb- Furūshī- yi Dāwarī, 1st. ed., 1386 AH/ 1967 AD.
Ibid, Thawāb al-Aʿmāl wa ʿAḳāb al-Aʿmāl, Qom, Dār al- Sharīf al- Raḍī lil- Nashr, 2nd. ed., 1406 AH/ 1986 AD.
Ibid, Min lā Yaḥḍuruhu al- Faḳīh, Revised by Ali Akbar Ghaffari, Qom, Daftar- i Intishārāt- i Islāmī, 2nd. ed., 1413 AH/ 1993 AD.
Ṣaffār Ḳumī, Muḥammad b. Ḥasan, Baṣāʾr al- Daradjāt Fī Faḍāʾil Āl- l Muḥammad, Qom, Marʿashi Najafi library, 2nd. ed., 1404 AH/ 1984 AD.
Ṣaghānī, Raḍī al- Dīn Ḥasan b. Muḥammad, al- Mawḍūʿāt, Revised by Nadjm ʿAbd al- Raḥmān Khalaf, Damascus, Dār al- Maʾmūn lil- Turāth, 2nd. ed., 1405 AH/ 1987 AD.
Samʿānī, ʿAbd al- Karīm b. Muḥammad, al- Ansāb, Revised by ʿAbd al- Rahman b. Yaḥyā al- Muʿllimī al- Yamānī, Hyderabad, Madjlis Dāʾirat al- Maʿārif al- ʿUthmāniyya, 1st. ed., Vol. 2 & 13, 1382 AH/ 1962 AD.
Shahīd Ṣadr, Muḥammad Bāḳir, Durūs Fī ʿIlm al- ʿUṣūl (Ḥalḳa- yi Thālitha), Mūʾassisa- yi Nashr- i Islāmī, Qom, 5th. ed., Vol. 2, 1418 AH/ 1998 AD.
Suyūṭī, Djalāl al- Dīn ʿAbd al- Raḥman b. Abī Bakr, al- Lāli’ al- Maṣnūʿa Fī al- Aḥādīth al- Mawḍūʿa, Revised by Abū ʿAbd al- Raḥman Ṣalāḥ b. Muḥammad b. ʿAwīḍa, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1st. ed., 1996/ 1375.
Tūsī, Muḥammad b. Ḥasan, Tahdhīb al- Aḥkām, Revised by Hasan Musawi Khersan, Tehran, Dār al- Kutub al- Islāmiyya, 4th. ed., 1407 AH/ 1987 AD.
Ibid, al- Fihrist, Revised by Sayyid Muhammad Sādiḳ Āl Baḥr al-ʿUlūm, Najaf, Maktaba Murtaḍawiyya, (Und.).
