ظروف سفالی آلبارِلو: شناخت و طبقه‌بندى آنها در جهان اسلام

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

سید هاشم حسینى ¹ , حسین سپید نامه ²

1 - دانشیار باستان شناسى، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
2 - دانشجوى دکترى باستان شناسى، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

تاريخ الإرسال : 27 الثلاثاء , شعبان, 1438 تاريخ التأكيد : 19 الجمعة , ذو القعدة, 1438 تاريخ الإصدار : 01 الأربعاء , ذو الحجة, 1438

الکلمات المفتاحية: هنر سفال‌گری, ظروف دارویی, فرم آلبارلو,

ملخص المقالة :

یکی از فرم‌های رایج سفالینه‌ها در جهان اسلام، ظروف سفالی موسوم به آلبارلو[1] است که از لحاظ تزیین و تکنیک ساخت دارای تنوع بسیار است. مطالعه و شناخت دقیق این فرم سفالی و شاخصه های تزیینی آن از ایران تا شمال آفریقا، از مهم‌ترین اهداف این پژوهش است. براساس پژوهش انجام‌شده، ظروف سفالی آلبارلو به دو گروه بدنه استوانه ای و اندکی مقعر (گلدانی شکل)، و بدنه محدب (خمچه مانند) قابل طبقه‌بندی است؛ سفالینه های استوانه ای و مقعر برای داروهای خشک، مانند ادویه جات و ضماد، و سفالینه های بدنه محدب برای داروهای مایع کاربرد داشته است. تولید این ظروف سفالی از سده چهارم هجری در ایران رواج داشته و با گسترش تکنیک های سفال‌گری در اواسط دوره سلجوقی و تولید انبوه آن (به‌ویژه سفال زرین‌فام) در ایران و مناطق غربی جهان اسلام چون سوریه، مصر و اسپانیا ارتباط مستقیم یافته است.

المصادر:

تینگهاوزن، ریچارد، گرابر، الگ، هنر و معماری اسلامی (1)، ترجمه دکتر یعقوب آژند، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، تهران، 1383ش.

اکبری، راحله، «بررسی و مطالعه مجموعه سفال‌های زرین­فام مخزن موزه چهلستون»، پایان­نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه هنر اصفهان (منتشر نشده)، 1391ش.

آلن، جیمز ویلسن، سفالگری اسلامی، ترجمه دکتر مهناز شایسته­فر، موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران، 1383ش.

براری، میثم، سفال ساری قرون 3 تا 5 هجری قمری، گلدسته، اصفهان، 1394ش.

برند، باربارا، هنر اسلامی، ترجمه مهناز شایسته­فر، موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران، 1383ش.

بلر، شیلا و بلوم، جاناتان، هنر و معماری اسلامی(2)، ترجمه یعقوب آژند، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1381ش.

بهنسی، عفیف، هنر اسلامی، ترجمه محمود پورآقاسی، انتشارات سوره مهر، تهران، 1387ش.

توحیدی، فائق، فن و هنر سفالگری، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، تهران، 1384ش.

دهخدا، علی اکبر، لغت­نامه دهخدا، جلد 7، زیرنظر دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی، دانشگاه تهران.

دیماند، موریس اسون، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمه عبدالله فریار، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1389ش.

ذیلابی، نگار، «رنک، نشان‌های مصور در مصر مملوکی»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال سوم، شماره ششم، پاییز و زمستان 1386.

رایس، تالبوت، هنر اسلامی، ترجمه ماه ملک بهار، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1386ش.

صدیقیان، حسین و پانته‌آ حاج ناصرى، «سفال زرین‌فام قرون میانه اسلامى و مراکز تولیدى آن»، مجله مطالعات باستان‌شناسى دوران اسلامى، ش1، 1395ش.

کاشانی، ابوالقاسم عبدالله، عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، به کوشش ایرج افشار، انتشارات لامعی، تهران، 1386ش.

کامبخش‌فرد، سیف‌الله، سفال و سفالگرى در ایران از ابتداى نوسنگى تا دوران معاصر، تهران، ققنوس، 1380ش.

کریمی، فاطمه و کیانی، محمدیوسف، هنر سفالگری دوره اسلامی ایران، مرکز باستان­شناسی ایران، تهران، 1364ش.

گرابر، الگ، شهر در جهان اسلام، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، نشر بصیرت، تهران، 1390ش.

گروبه، ارنست جی، سفال اسلامی، گردآوری دکتر ناصر خلیلی، نشر کارنگ، تهران، 1384ش.

الگود، سیریل، طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

محمدحسین بن خلف تبریزی، برهان قاطع، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1341ش.

مورگان، پیتر، سفال خمیر سنگى ایرانى دوران سلجوقى، مجموعه سفال اسلامى، گردآورنده ناصر خلیلى و استفان ورونیت، تهران، نشر کارنگ، 1384ش.

مهجور، فیروز و صدیقیان، حسین، «بررسی سفال‌های اسلامی محوطه­ مشکین تپه پرندک در استان مرکزی»، مجله پیام باستان‌شناس، شماره دوازدهم، 1388 ش.

نیستانی، جواد و روح­فر، زهره، ساخت لعاب زرین­فام در ایران، آرمان­ شهر، تهران، 1389ش.

وارد، ریچل، فلزکارى اسلامى، ترجمه مهناز شایسته‌فر، مؤسسه مطالعات هنر اسلامى، تهران، 1384ش.

واتسون، الیور، سفال زرین­فام ایرانی. ترجمه شکوه ذاکری، انتشارات صدا و سیما تهران، 1382ش.

 

Akbarnia, Ladan, “the Route of the Travellers Egypt and Syria the Mamluk”, the Worlds of Islam in the Collection of the Agha Khan Museum, 2009, pp.124-135.

Arnold, Thomas and Alfred Guillaume, the Legasy of Islam, London, Oxford, 1931.

Haddon, Rosalind Anne Wade, Fourteenth Century fine Glazed Wares produced in the Iranian world, and comparisons with Contemporary ones from the Golden Horde and Mamluk Syria/ Egypt, PhD Thesis. SOAS, University of London, 2011.

Hall, A. R., A New Collection of Islamic Pottery, Bulletin of the Museum of Fine Arts,1934,32 / 58-67.

Rackham, Bernard, English medical pottery, 1953, p.23.

http://cartelen.louvre.fr

http://collections.vam.ac.uk

http://www.qantara-med.org

Lane, A., Later Islamic Pottery, (second edition), London, 1971.

Treptow, Tanya, Daily Life Ornamented the Medieval Persian City OF Rayy, Chicago: Oriental Institute Museum Publications, 2007, No.26.

www.metmuseum.org/art/collection

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصاویر

 

 

تصویر1. ظرف دارو سده نوزدهم میلادی، ایتالیا (منبع: وب سایت موزه ویکتوریا و آلبرت)

 

 

تصویر2. سرلوحه نسخه خطی کتابخانه ایاصوفیه با تصویر ظروف دارویی(Haddon, 2011: 228)

 

 

تصویر 3. نگاره سده هفتم با تصاویری از یک عطاری و سفال‌های دارودان (گرابر، 1390، 57)

 

تصویر4. آلبارلوی کتیبه دار موزه ملی سفال سورس (وب­سایت قنطره)

 

 

تصویر5. آلبارلوی کتیبه‌دار موزه لوور (akbarnia,2009 :134)

 

 

تصویر6. آلبارلوی سوریه با رنک گل زنبق (وب سایت موزه لوور)

 

 

تصویر7. ری، سده چهارم هجری، موزه هنرهای شرقی شیکاگو (Treptow, 2007: 34 ).

 

 

تصویر8. آلبارلوی لعاب پاشیده ساخت ری در سده ششم هجری، (وب سایت موزه ویکتوریا و آلبرت).

 

 

تصویر9. آلبارلوی فیروزه­ای موزه هنرهای تزیینی اصفهان؛ مجموعه سماوی(نگارندگان).

 

 

تصویر 10. آلبارلوی تک رنگ مصری با بدنه خیاره­ای (وب­سایت موزه ویکتوریا و آلبرت).

 

 

تصویر11. ظرف سفالی آلبارلوی منتسب به ری (پوپ، ج نهم 1387، 770).

 

 

تصویر12. ظرف سفالی آلبارلوی منتسب به ری (کریمی و کیانی، 1364، 184).

 

تصویر13. آلبارلوی منتسب به ساوه موزه لوور (پوپ،ج نهم، 1387، 747)

 

 

تصویر14. آلبارلوی مجموعه ریموند آرمزمی( پوپ،ج نهم 1387، 741).

 

 

تصویر15. آلبارلوی سیلهوتو (وب­سایت موزه بروکلین).

 

تصویر16. آلبارلوی منتسب به ایران (موزه ویکتوریا و آلبرت).

 

 

تصویر17. آلبارلوی منتسب به رقه (وب سایت موزه ویکتوریا و آلبرت).

 

 

تصویر18. آلبارلوی منتسب به ساوه موزه ملی ایران ( توحیدی، 1384، 329).

 

 

تصویر19. آلبارلوی زرین­فام موزه ملی ایران (آرشیو موزه ملی ایران).

 

 

تصویر20. آلبارلوی زرین­فام موزه چهلستون (اکبری، 1391، 124).

 

 

تصویر21. آلبارلوی زرین­فام سوریه منتسب به سده‌های 6-7 هجری (درگاه اینترنتی موزه .lacma)

 

 

تصویر22. آلبارلوی منتسب به کاشان (وب سایت موزه متروپلیتن).

 

 

تصویر23. آلبارلوی منتسب به ایران (وب­سایت موزه ویکتوریا و آلبرت)

 

 

تصویر24. آلبارلوی مملوکی با کتیبه «نوفر» و رنک زنبق (برند، 1383، 111).

 

تصویر25. ظرف دارویی منتسب به سده هفتم هجری سوریه (محل نگه‌داری موزه لوور).

 

 

تصویر26. آلبارلوی سوریه با کلمه العافیه (Haddon, 2011: 228)

 

 

تصویر27. آلبارلوی بدنه­ محدب منتسب به سده هشتم سوریه (گروبه، 1384، 264).

 

 

تصویر28. آلبارلوی بدنه محدب منتسب به قرن هفتم هجری ایران (گروبه، 1384، 183).

 

تصویر29. سفال بدنه محدب منتسب به سلطان آباد در نیمه نخست قرن هفتم هجری (lane, 1971: plate 1).

---

[1]. تاریخ دریافت: 2/3/1396، تاریخ پذیرش: 20/5/1396. از راهنمایی­های ارزنده استاد احمد صالحی کاخکی (دانشگاه هنر اصفهان)، و هم‌چنین مسؤولین محترم موزه ملی ایران، موزه آبگینه تهران، موزه هنرهای تزیینی اصفهان (مجموعه سماوی)، که دسترسی به اطلاعات و تصاویر برخی از سفال‌های مورد مطالعه را فراهم ساختند، سپاسگزارم.   

[2]. رایانامه (مسؤول مکاتبات): [e-mail]

[3] .Albarello

[4]. آلن، 26، 48؛ برای مطالعه بیشتر نک. رایس، 146؛ بهنسی، 357؛ محمدحسن، 163؛ برند، 112؛

Arnold and Guiliume, 126.

[5] . محمدحسن، 163؛ برند، 112.

[6] . الگود، 37.

[7]. Maiolica

[8]. Rackham, Bernard

[9]. Jar

[10]. Rackham, 23.

[11]. Haddon

[12]. Haddon, 220-230.

[13]. اکبری، 157-158.

[14]. sevres

[15]. درگاه اینترنتی قنطره، تاریخ دسترسی 30/1/1395.

[16]. Akbarniya, 134.

[17]. cat. No. 94-95.

[18]. این سفال اکنون به شماره  RH 4796در موزه هنرهای شرقی شیکاگو نگه‌داری می­شود.

[19]. slip

[20]. Mikami, 360.

[21]. براری، 46.

[22]. توحیدی، 263.

[23]. این ظرف که ابعاد آن در کاتالوگ موزه­ای مشخص نشده است، اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت (به شماره C. 109-1945) نگه‌داری می‌شود.

[24]. Dimand and Wilkinson, 17.

[25]. گروبه، 129.

[26]. کریمی، 34.

[27]. C.1418-1921.

[28]. گروبه، 145.

[29]. دیماند، 171.

[30]. Silhoutto

[31]. توحیدی، 273؛ کیان­اصل، 35.

[32]. رایس، 76.

[33]. این آلبارلو به شماره 42.212.41 در موزه بروکلین نگه‌داری می­شود.

[34]. توحیدی، 271.

[35]. رایس، 76 و کامبخش­فرد، 469.

[36]. Hall, 65.

[37]. فهروری، 1388.

[38]. توحیدی، 329.

[39]. اکبری، 84-85.

[40]. توحیدی، 274-278؛ نیستانی و روح­فر، 2-3؛ واتسون، 16-51.

[41]. کریمی، 48.

[42]. آلن، 48.

[43]. ذیلابی، 125-126، 138.

[44]. کاشانی، 345.

[45]. توحیدی، 282.

[46]. اتینگهاوزن و گرابر، 286.

[47]. صدیقیان، 38-47؛ مورگان، 137-143؛ دیماند، 149؛ وارد، 80.

[48]. فیروز و صدیقیان، 111.

[49]. پوپ، 9/644.

[50]. محمدحسین بن خلف تبریزی، 461-462 و دهخدا، 7/9946‌.

[51]. برند، 111؛ درباره رنوک گیاهی در دوره مملوکی، نک. ذیلابی، 125-126.

[52]. امکان دسترسى به اصل کتیبه عربى ممکن نشد، لذا به ترجمه انگلیسى آن بسنده کرده‌ایم (وب سایت قنطره www.qantara-med.org)، تاریخ دسترسی 31/5/1395.

[53]. گروبه، 263.

[54]. ذیلابی، 117-139.

[55]. بلر و بلوم، 264.

[56]. همان، 49.

[57]. درباره این وجه تسمیه گفته‌اند نخستین سازنده آن در سوریه، سفال‌گری به نام غیبی توریزی (تبریزی) بوده، که در شام و پس از آن در مصر می­زیسته، و بستگانی به همین نام داشته است (بلر و بلوم، 197).

[58]. بهنسی، 357.

[59]. بلر و بلوم، 264.

[60]. Ettinghausen, 118.

[61]. Worcester، گروبه، 183.

[62]. برند، 112.

[63]. پوپ، 9/ 644.

[64]. اکبری، 103 و توحیدی، 329.

[65]. بهرامی، 195.

[66]. دهخدا، 7/9946، ذیل واژه.

[67]. تکنیک لکابى در قرن 6ﻫ در مراکز تولیدى سفال ایران (کاشان) و سوریه (رقه) با نقوش پرندگان و حیوانات با رنگ‌هاى آبى متمایل به لاجوردى و سبز کم‌رنگ در زمینه سفید طراحى شده است که یک نمونه از این نوع آلبارلو در موزه ویکتوریا و آلبرت به شماره C.129-1934 نگهدارى مى‌شود (نک. کامبخش‌فرد، 461).

[68]. بلر و بلوم، 250.

[69]. بلر و بلوم، 191.

[70]. بهنسی، 357.

[71]. بلر و بلوم، 264.

[72]. برند، 112.