تبیین تاریخی ممنوعیت صدقات بر بنی هاشم در عصر نزول
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
وحید باصری
1
(استادیار گروه الهیات و معارف دانشگاه فرهنگیان)
الکلمات المفتاحية: بنی‌هاشم, صدقات و زکات, عصر نزول, قبایل نومسلمان, گفتمان قبیله,
ملخص المقالة :
صدقه بر محمد(ص) و خاندان او روا نیست. این سخن منسوب به پیامبر(ص) است. دستور پرداخت صدقات یا همان زکات در سال نهم هجری صادر شد و پیامبر(ص) مأموران خود را برای دریافت آن به سوی اعراب تازه مسلمان اعزام و هم زمان صدقه را هم بر بنی‌هاشم ممنوع کرد. این گزارش که وثاقت تاریخی دارد، در فقه و کلام مسلمانان بازتابی گسترده و درازدامن یافته و تا امروز ادامه پیدا کرده‌است. درباره صدور این ممنوعیت سه علت عرضه شده است: فضیلت بنی‌هاشم، بی‌نیازی آنان از صدقات به سبب دریافت خمس، و ناپاکی اموال صدقه. اما یکایک این نظرات با ابهاماتی روبه‌رویند و با سیره پیامبر(ص) نیز سازگاری ندارند. نویسنده این مقاله با شیوه تبیین تاریخی، ممنوعیت صدقات بر بنی‌هاشم را واکاوی کرده و به این نتیجه رسیده که مؤلفه‌های تاریخی و فرهنگی زیست جهان اعراب در عصر نزول، از جمله ناخوشایندی و کراهتی که نسبت به پرداخت صدقات و زکات داشتند، علت صدور چنین ممنوعیتی از جانب رسول خدا بوده است.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، داراحیاءالکتب العربیة، 1962م.
ابن اثیر، عز الدین ابو الحسن على بن ابى الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1965م.
ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا،بیروت، دارالکتب العلمیة، ط الاولی، 1410ﻫ.
ابن طولون، محمد، اعلام السائلین عن کتب سید المرسیلین، تحقیق و تعلیق محمود الارناووط، دمشق، موسسة الرسالة، 1403ﻫ.
ابن کثیر الدمشقى، ابو الفداء اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، 1986م.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دار صادر، 1414ﻫ.
ابن هشام الحمیرى المعافرى، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق مصطفى السقا و ابراهیم الأبیارى و عبد الحفیظ شلبى، بیروت، دار المعرفة، بى تا.
ابو عبید، قاسم بن سلام الخزاعی، الاموال، تحقیق، محمد خلیل هراس، بیروت دار الفکر، 1408ﻫ.
احمد بن حنبل، المسند، بیروت، دار صادر، بی تا.
بستانى، فواد افرام، فرهنگ ابجدی، تهران، اسلامی، 1375ش.
باصری، وحید، «الخطاب القبلی و دوره فی التغییر الدلالی لمفهوم اهل البیت(ع) و ذوی القربی و تأثیره فی البحث عن الهویه الهاشمیه»، دراسات فی العلوم الانسانیة، شماره 25، 1398ش.
همو، «دیدگاه و مواجهه هاشمیان با مسأله رهبری از سال 11 تا 132ﻫ»، تهران، تربیت مدرس، 1393ش.
بلاذرى، احمد بن یحیى بن جابر، انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دار الفکر، ط الأولى، 1417ﻫ.
همو، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1988م.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر، البیان و التبیین، تحقیق علی أبو ملحم، بیروت دار و مکتبة الهلال، 2002م.
جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، دار الساقی، الطبعة الرابعة، 1422ﻫ.
حسن زاده، ابراهیم، «نگاهی نو درباره خمس و حرمت صدقه بر پیامبر اکرم(ص) در قرآن»، سفیر، شماره 14، 1389ش.
خیراللهی، محمدعلی، «بررسی فقهی و تاریخی حرمت صدقه بر سادات»، فقه و تاریخ تمدن، شماره 18، 1387ش.
راغب اصفهانی، حسین بن احمد، مفردات ألفاظ القرآن، تهران، مرتضوی، 1374ﻫ.
زبیدى، محمد بن محمد، تاج العروس، محقق علی شیری، چاپ اول، بیروت، دارالفکر، 1414ﻫ.
زبیری، عبدالله بن مصعب، نسب قریش، تحقیق إ. لیفی بروفنیسال، قاهرة، دارالمعارف، 1989م.
صالحى شامى، محمد بن یوسف بن على، سبل الهدى و الرشاد فی سیرة خیر العباد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1414ﻫ.
صدوق، محمد بن على بن حسین، الهدایة، تحقیق مؤسسه الامام الهادی(ع)، قم، ۱۴۱۸ﻫ.
همو، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران نشر جهان، 1378ش.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ط الثانیة، 1387ﻫ.
همو، تاریخ الطبرى، ترجمه ابو القاسم پاینده، تهران، اساطیر، چاپ پنجم، 1375ش.
همو، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، 1412ﻫ.
طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، تحقیق السید علی الخراسانی، قم، مطبعة مؤسسة النشر الإسلامى، 1414ﻫ.
عابدینی، احمد، «امام خمینی، ساده زیستی و مسأله شأن»، فقه، شماره 21و22، 1378ش.
فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ دوم، قم، نشر هجرت، بی تا.
قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران دار الکتب الاسلامیه، چاپ ششم، 1371ش.
کدیور، محسن، «عدم تفاوت سادات و غیرسادات در زکات در زمان ما»، در: https://kadivar.com
کلینی،الکافى، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1363ش.
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تحقیق السید إبراهیم المیانجی و محمد الباقر البهبودی، بیروت دار إحیاء التراث العربی، 1403ﻫ.
نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، بیروت دارالفکر، بی تا.
معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، موسسه نشر اسلامی، چاپ سوم، 1416ﻫ.
مفید، محمد بن نعمان، المغنعة، قم مؤسسة النشر الإسلامی، 1410ﻫ.
مقریزى، تقى الدین احمد بن على، إمتاع الأسماع بما للنبى من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسى، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 1999م.
نهج البلاغة، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران، تهران علمی فرهنگی، 1378ش.
واقدی، محمد بن عمر، المغازى، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمى، ط الثالثة، 1989م.
یعقوبی، احمد بن أبى یعقوب، تاریخ الیعقوبى، بیروت، دار صادر، بى تا.
_||_References
Abedini, Ahmad, “Imām khumiynī, Sāda Zīstī wa Masʾala- yi Shaʾn”, Fiḳh, No. 22 & 21, 1378/ 1999.
Abū ʿUbayd Ḳāsim b. Salām al- Khuzāʿī, al- Amwāl, Revised by Muḥammad Khalīl Harrās, Beirut, Dār al- Fikr, 1408 AH/ 1988.
Aḥmad b. Ḥanbal, al- Musnad, Beirut, Dār Ṣādir, (Und.).
Basari, “The Role of Tribal Discourse in Changing Notion of Ahl al-Bayt and Qorba and its Impact on the Identification of Bani Hashem”, The Journal of Research in Humanities, No. 25, 1398/ 2019.
Ibid, “Dīdgāh wa Muwādjiha- yi Hāshimiyyān bā Masʾala- yi Rahbarī Az Sāl - i 11 Tā 132 AH”, Tarbiat Modares University, Tehran, 1393/ 2014.
Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā b. Djābir, Ansāb al- Ashrāf, Revised by Suhayl Zakkār & Riyāḍ Ziriklī, Beirut, Dār al- Fikr, 1st. ed., 1417 AH/ 1996.
Ibid, Futūḥ al- Buldān, Beirut, Dār wa Maktaba al- Hilāl, 1988.
Bustānī, Fuʾād Afrām, Farhang- i Abdjadī, Tehran, Islāmī, 1375/ 1996.
Djāḥiẓ, Abū ʿUthmān ʿAmr b. Baḥr, al- Bayān wa al- Tabyīn, Revised by ʿAlī Abū Mulḥim, Beirut, Dār wa Maktaba al- Hilāl, 2002.
Djawād ʿAlī, al- Mufaṣṣal Fī Taʾrīkh al- ʿArab Ḳabl al- Islām, Dār al- Sāḳī, 4th ed., 1422 AH/ 2002.
Farāhīdī, Khalīl b. Aḥmad, Kitāb al- ʿAyn, 2nd. ed., Qom, Nashr- i Hidjrat, (Und.).
Hasan Zadeh, Ebrahim, “Nigāhī Nū Darbāra- yi Khums wa Ḥurmat- i Ṣadaḳa Bar Payām- Bar- i Akram Dar Ḳurān”, Safīr, No. 14, 1389/ 2010.
Ibn Abī ʾl- Ḥadīd, ʿAbd ʾl- Ḥamīd b. Ḥibat Allāh, Sharḥ Nahdj al- Balāgha, Revised by Muḥammad Abū ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Dār Iḥyāʾ al- Kutub al- ʿArabīyya, 1962.
Ibn Athīr, ʿIzza al- Dīn Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Abī al- Karam, al- Kāmil fī al- Taʾrīkh, Beirut, Dār al- Ṣadir, 1965.
Ibn Hishām al- Ḥimayrī al- Maʿāfiri, ʿAbd al- Malik, al- Sīrat al- Nabawiyya, Revised by Muṣṭafā al- Saḳḳā & Ibrāhīm al- Abyārī, & ʿAbd al- Ḥafīẓ Shalabī, Beirut, Dār al- Maʿrafat, (Und.).
Ibn Kathīr, Abū ʾl- Fidāʾ Ismāʿīl b. ʿUmar, al- Bidāya wa ʾl- Nihāya, Beirut, Dār al- Fikr, 1986.
Ibn Manẓūr, Muḥammad b. Mukarram, Lisān al- ʿArab, 3rd ed., Beirut, Dar Ṣādir, 1414 AH/ 1994.
Ibn Saʿd, Muḥammad b. Saʿd b. Manīʿa al- Hāshimī al- Baṣrī, al-Ṭabaḳāt ʾl- Kubrā, Revised by Muḥammad ʾAbdal- Ḳadir ʾAtā, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya,1st ed., 1410 AH/ 1989 AD.
Ibn Tūlūn, Muḥammad, Iʿlā al- Sāʾilīn ʿAn Kutub Sayyid al- Mursalīn, Revised by Maḥmūd al- Arnāʾūṭ, Damascus, Mawʾssisa al- Risāla, 1403 AH/ 1983.
Kadivar, Mohsen, “ʿAdam- i Tafāwut- i Sādāt wa Ghiyr- Sādāt Dar Zakāt Dar Zamān- i Mā”, Http:// Kadivar.com
Ḳarashī, ʿAlī- Akbar, Ḳāmūs- i Ḳurān, Tehran, Dār al- Kutub al- Islāmī, 6th. ed., 1371/ 1992.
Kheyrollahi, Mohammad- Ali, “Barrisī- yi Fiḳhī wa Tārīkhī- yi Ḥurmat- i Ṣadaḳa bar Sādāt”, Fiḳh wa Tārīkh- Tamaddun, No. 18, 1387/ 2008.
Kulaynī, al- Kāfī, Revised by Ali Akbar Ghafari, Tehran, Dār al- Kutub al- Islāmiyya, 1363/ 1984.
Madjlisī, Muḥammad Bāḳir, Baḥār al- Anwār, Revised by Sayyis Ibrāhīm al- Miyāndjī & Muḥammad Bāḳir al- Bihbūdī, Beirut, Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, 1403 AH/ 1983.
Maḳrīzī, Taḳī al- Dīn Aḥmad b. ʿAlī, Imtāʿ al- Asmāʿ bi-mā li- Nabī Min al- Aḥwāl wa- ʾl- Amwāl wa- Ḥafada wa- ʾl- Matāʿ, Revised by Muḥammad ʿAbd al- Ḥamīd al- Numaysī, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1st. ed., 1999.
Maʿrifat, Muḥammad Hādī, al- Tamhīd Fī ʿUlūm al- Ḳurʾān, Qom, Mawʾassisa al- Nashr al- Islāmī, 1416 AH/ 1996.
Mufīd, Muḥammad b. Nuʿmān, al- Mughniʿa, Qom, Mawʾassisa al- Nashr al- Islāmī, 1410 AH/ 1990.
Niyshābūrī, Muslim, Ṣaḥīḥ Muslim, Beirut, Dār al- Fikr, (Und.).
Rāghib Iṣfahānī, Ḥusayn b. Aḥmad, Mufradat al- Alfāẓ al-Ḳurʾān, Tehran, Mortazavi, 1374/ 1995.
Ṣaduḳ, Muḥammad b. ʿAlī b. Ḥusayn, al- Hidaya, Revised by Mawʾassisa al- Imām Hādī, Qom, 1418 AH/1998.
Ibid, ʿAyun Akhbār al- Riḍā, Tehran, Nashr- i Djahān, 1378/ 1999.
Siyyid Raḍī, Nahdj al- Balāgha, Trans. Seyed Jafar Shahidi, Tehran, ʿIlmī Farhangī, 1378/ 1999.
Ṣāliḥī Shaʾmī, Muḥammad b. Yusūf b. ʿAlī, Subul al- Hudā wa ʾl- Rashād fī Sīrat Khayr al- ʿIbād, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1414 AH/ 1994.
Ṭabarī, Muḥammad b. Djarīr, Tāʾrīkh al- Ṭabarī, Revised by Muḥammad Abū ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Beirut, Dār al- Turāth, 2nd.. ed., 1387 AH/ 1968.
Ibid, Djāmiʿ al- bayān fī Tafsīr al- Ḳurʾān, Beirut, Dār Maʿrifat, 1412 AH/ 1992.
Ibid, Tāʾrīkh al- Ṭabarī, Trans. Abolghasem Payandeh, Tehran, Asāṭīr, 5th.ed., 1375/ 1996.
Ṭūsī, Muḥammad b. Ḥasan, al- Khilāf, Revised by al- Sayyid ʿAlī al- Khurāsānī, Qom, Maṭbaʿa Mawʾassisa al- Nashr al- Islāmī, 1414 AH/ 1994.
Wāḳidī, Muḥammad b. ʿUmar, al- Maḳāzī, ed. Marsden Jones, Beirut, Mawʾasisat al- ʿIlmī, 3rd. ed., 1989.
Yaʿḳūbī, Aḥmad b. Abī Yaʿḳūb, , Taʾrīkh al- Yaʿḳūbī, Beirut, Dār al- Ṣādir, (Und.).
Zubaydī, Muḥammad b. Muḥammad, Tādj al- ʿArūs, Revised by ʿAlī Shīrī, 1st. ed., Beirut, Dār al- Fikr, 1414 AH/ 1994.
Zubayrī, ʿAbdallāh b. Muṣʿab, Nasab Ḳuraysh, Revised by Évariste Lévi-Provençal, Cairo, Dār al- Maʾārif, 1989.
