ورود اخبار تاریخی به انساب نگاری های دوره اسلامی تا پایان سده سوم هجری: مراحل و انگیزه ها
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
محمد تقوی
1
(دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
علی بیات
2
(دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: نسب نگاری, اخبار تاریخی, تاریخ نگاری اسلامی, بلاذری,
ملخص المقالة :
قوم عرب از دیرباز به مقوله نسب به دلیل اثبات هویت و تفاخرات قبیله ای توجه خاصی داشت. با ظهور اسلام و تأکید آن بر هویت و مساوات همه انسان ها، به‌طور موقت از این توجه کاسته شد؛ اما بعد از رحلت پیامبر(ص) بنا بر عواملی چون تمرکز قدرت، توسعه قلمرو حاکمیت و... به تدریج انگیزه های جدیدی برای توجه به نسب پدید آمد و انساب نگاری یکی از گونه های مهم در تاریخ نگاری دوره اسلامی گردید. در شرایطی که هدف اصلی این گونه آثار، ذکر نسب افراد و قبایل عرب بود، اخبار تاریخی به تدریج و متأثر از عوامل مذکور و عواملی دیگر چون ورود عناصر غیرعرب به جهان اسلام و تحولات اجتماعی و سیاسی و تبعات ناشی از آنها وارد کتاب های انساب شد. پیوند بین اخبار تاریخی و انساب نگاری ها، بنا بر معیار آثار بر جای مانده نسب نگاری تا پایان سده سوم هجری و حجم و میزان ورود اخبار تاریخی به کتاب های نسب، طی سه مرحله قابل تبیین است: اخبار تاریخی تا پیش از سده سوم هجری که متمایز از نسب نگاری بود؛ سپس از اواخر سده دوم و از اوایل سده سوم هجری که به شکل محدودی در آثار مورخانی چون مدائنی و زبیر بن بکار با نسب نگاری تلفیق یافت و سرانجام از اواسط سده سوم هجری به بعد که به طور گسترده وارد انساب نگاری ها شد؛ چنان که می توان أنساب الأشراف بلاذری را نمونه بارز مرحله اخیر و بر خلاف عنوانش، کتابی در تاریخ دانست نه نسب.
کتابشناسی
آیینهوند، صادق، علم تاریخ در اسلام، تهران، اداره کل تبلیغات اسلامی، 1364ش.
ابناسحاق، محمد، السیرة النبویة، تحقیق أحمدفرید المزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ﻫ .
ابنحبیب، محمد، المنمّق فی أخبار قریش، تحقیق خورشید احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ﻫ .
ابنحنبل، أحمد، مسند، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1416ﻫ .
ابنخلکان، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، تحقیق إحسان عباس، بیروت، دار الفکر، 1972م.
ابنسلّام، قاسم، النسب، به کوشش مریم محمد خیرالدرع، بیروت، دارالفکر، 1410ﻫ .
ابنشهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، قم، نشر علامه، 1379ﻫ .
ابنطقطقی، الأصیلی فی أنساب الطالبیین، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی، 1418ﻫ .
ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش على شیرى، بیروت، دارالفکر، 1415ﻫ .
ابنفندق، علی بنزید، لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی، 1410ﻫ .
ابنندیم، محمد بناسحاق، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، اساطیر، 1381ش.
اصفهانی، ابوالفرج، الأغانی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1994م.
بغدادى، خطیب، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، 1417ﻫ .
بلاذری، أحمد بنیحیی، أنساب الأشراف، تحقیق محمد حمیدالله، مصر، دارالمعارف، 1959م.
همو، فتوح البلدان، مقدمه عبدالله أنیس الطباع، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1988م.
ترمذی، محمد، سنن، قاهرة، دارالحدیث، 1419ﻫ .
تقوی، محمد، نقد و بررسی اخبار و روایات درباره امام علی (ع) در انساب الاشراف بلاذری، پایاننامه کارشناسیارشد، دانشگاه تهران، 1396ش.
جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب، بیروت، دارالملایین، 1976م.
همو، «موارد تاریخ الطبری»، مجلة المجمع العلمی العراقی، 1369ﻫ .
حموی، یاقوت، معجم الادباء، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 1993م.
روزنتال، فرانتس، تاریخ تاریخنگاری در اسلام، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1366ش.
زبیر بنبکار، نسب قریش و أخبارها، تحقیق عباس هانی الجرّاخ، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1971م.
زبیری، مصعب، نسب قریش، تحقیق لوی پروونسال، قاهره، دارالمعارف، 1999م.
زکار، سهیل، مقدمه بر الاموال ابنسلّام، به کوشش مریم محمد خیر الدرع، بیروت، دارالفکر، 1410ﻫ .
سجادی، صادق و هادی عالمزاده، تاریخنگاری در اسلام، تهران، سمت، 1390ش.
سخاوی، شمسالدین، الإعلان بالتوبیخ لمن ذم التاریخ، تحقیق فرانتس روزنتال و صالح أحمد العلی، بیروت، دارالکتب العلمیة.
سدوسی، مؤرِّج بن عمرو، حذف من نسب قریش، به کوشش صلاحالدین منجد، قاهرة، مکتبة دار العروبة.
سید مرتضی، علمالهدی، الشافی فی الإمامة، قم، مؤسسة اسماعیلیة، 1410ﻫ .
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المؤرخون؛ دراسة فی تطور علم التأریخ و معرفة رجاله فی الاسلام، بیروت، دارالملایین، 1983م.
شوشتری، مرتضی، نسبشناسان مسلمان، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1392ش.
صدیق خان، أبجد العلوم، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420ﻫ .
صفدی، خلیل بنآیبک، الوافی بالوفیات، تحقیق هلموت ریتر، بیروت، دارالنشر فرانس شتاینر، 1401ﻫ .
صفری فروشانی، نعمتالله و محمدرضا عالمی، «عوامل رشد انسابنگاری اسلامی و کارکردهای آن»، دو فصلنامه مطالعات تاریخی جهان اسلام، ش1، بهار و تابستان 1392.
همو، «کتابشناسی انسابنگاری اسلامی تا پایان سده هفتم»، فصلنامه سخن تاریخ، ش15، زمستان 1390ش.
طبری، محمد بنجریر، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، 1387ﻫ .
همو، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، تحقیق عبدالله بن عبدالمحسن ترکی، هجر، مرکز البحوث و الدراسات العربیة، 1422ﻫ .
عالمی، محمدرضا، انسابنگاری شیعه تا پایان سده هفتم هجری، قم و مشهد، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1393ش.
عسقلانی، ابنحجر، الإصابة فى تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و على محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ﻫ .
کلبی، هشام، جمهرة النسب، عالم الکتب، 1407ﻫ .
مسعودی، علی بنحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق أسعد داغر، قم، دارالهجرة، 1409ﻫ .
مشهدانی، محمدجاسم، موارد البلاذری عن الاسرة الامویة، مکه، مکتبة الطالب الجامعی، 1407ﻫ .
منتظرالقائم، اصغر و وحید سعیدی، تبیین نقش هشام کلبی در فرهنگ و تمدن اسلامی، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1393ش.
ناجی حسن، مقدمه بر جمهرة النسب کلبی، عالم الکتب، 1407ﻫ.
ناجی، محمدرضا، «تاریخنگاری»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، 1393ش.
نجفی، محمدجواد، «نسبشناسی در دوره اسلامی»، فصلنامه تاریخ اسلام، ش13، بهار 1382.
نص، احسان، «کتاب نسب قریش لأبی عبدالله المصعب بنعبدالله الزبیری (156-236ﻫ)»، المجمعاللغةالعربیةبدمشق، ش4، ربیعالآخر 1414ﻫ .
همو، «کتب الأنساب المفردة لقبیلة واحد؛ کتاب جمهرة نسب قریش و أخبارها للزبیر بنبکار (172-256ﻫ)»، المجمعاللغةالعربیةبدمشق، مجلد 69، ش2، شوال 1414ﻫ .
واقدی، محمد بنعمر، المغازی، بیروت، مؤسسة الأعلمى، 1409ﻫ .
Bernheimer, Teresa, “Shared Sanctity: Some Notes on Ahl al-Bayt Shrines in the Early Ṭālibid Genealogies”, Studia Islamica, 108, 2013.
Crone, Patricia, Slaves on Horses; the Evolution of Islamic Polity, London & New York, Cambridge Press, 2003.
Khalidi, Tarif, Arabic Historical Thought in the Classical Period, Cambridge University Press, 1996.
Morimoto, Kazuo, "The Formation and Development of the Science of Ṭālibid Genealogies in the 10th & 11th Century Middle East", Oriente Moderno, Anno 18 (79), N. 2, 1999.
Noth, Albrecht, The Early Arabic Historical Tradition; A Source-Critical Study, 2th Edition, in collaboration with Lawrence Conrad, Translated from the German by Michael Bonner, Princeton & New Jersey: Darwin Press, 1994.
Robinson, Majied, Prosopographical Approaches to the Nasab Tradition: a Study of Marriage and Concubinage in the Tribe of Muḥammad, 500-750 CE, PhD Thesis, The University of Edinburgh, 2013.
Rosenthal, Frantz, "Nasab", Encyclopedia of Islam, Edition 2, Leiden, Brill, 1993.
_||_References
Ainehvand, Sadegh, ʿIlm- i Tārīkh dar Islām, Tehran, Islamic Development Organization, 1364/ 1985.
ʿAlam al- Hudā, Sayyid Murtaḍā, al- Shāfī fī al- Imāma, Qom, Mawʾasisa Ismāʿīliyya, 1410 AH/ 1989 AD.
Alami, Mohammad Reza, Ansāb- Nigārī Shīʿa Tā Pāyān- i Sada- yi Haftum- i Hidjrī, Qom & Mashhad, Research Institute of Hawzah and University & Research Foundation of Astane Quds Razavi, 1393/ 2014.
ʿAlī, Djawād, al- Mufaṣṣal Fī Taʾrīkh al- ʿArab, Beirut, Dar El-IlmLilmalayin, 1976/ 1354.
Ibid, "Mawārid- i Taʾrīkh al Ṭabarī", Iraqi Academy of Sciences, 1369 AH/ 1949 AD.
ʿAsḳalānī, Ibn Ḥadjar, al- Iṣāba Fī Tamyīz al- Ṣaḥāba, Revised by ʿĀdil Aḥmad ʿAbd al- Mawdjūd & ʿAlī Muḥammad Mʿawwaḍ, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1995 AD/ 1415 AH.
Baghdādī, Khaṭīb, Taʾrikh al Baghdād, Revised by ʾAbdal- Ḳadir ʾAtā, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, Manshūrāt- i Muḥammad ʿAlī Bayḍūn, 1417 AH/ 1996 AD.
Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā, Futūḥ al- Buldān, Revised by ʿAbd Allāh Anīs al- Ṭabbāʿ, Beirut, Dār wa Maktaba al- Hilāl, 1988/ 1366.
Crone, Patricia, Slaves on Horses; the Evolution of Islamic Polity, London & New York: Cambridge Press, 2003.
Ḥamawī, Yāḳūt, Muʿdjam al-Udabā, Revised by Iḥsān ʿAbbās, Beirut, Dār al- Gharb al- Islāmī, 1993 AD /1414 AH.
Ibn ʿAsākir, Taʾrīkh- i Madīnat Dimashḳ, Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut, Dār al- Fikr, 1415 AH/ 1994 AD.
Ibn Funduḳ, li- Bāb al- Ansāb wa al- Alḳāb wa al- ʿIḳāb, Qom, The Ayatollah Marashi Najafi Library, Qom, 1410 AH/ 1989 AD.
Ibn Ḥabīb, Muḥammad, al- Munammaḳ fī Akhbār Ḳuraysh, Revised by Khūrshīd Aḥmad Fārūḳ, Beirut, ʿĀlam al- Kutub, 1405 AH/ 1984 AD.
Ibn Ḥanbal, Aḥmad, Musnad, Beirut, Mawʾasisat Risālat, 1416 AH/ 1995 AD.
Ibn Isḥāḳ, Muḥammad, al- Sīra al- Nabawī, Revised by Aḥmad Farīd al- Mazīdī, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1424 AH/ 2003 AD.
Ibn Khallikān, Wafayāt al-Aʿyān wa-AnbāʾAbnāʾ al-Zamān, Revised by Ihsan Abbas, Beirut, Dār al- Fikr, (Und.).
Ibn Nadīm, Muḥammad b. Isḥāḳ, al- Fihrist, Revised by Reza Tajadod, Tehran, Asāṭīr, 1381/ 2002.
Ibn Saʿd, Muḥammad, al-Ṭabaḳāt ʾl- Kubrā, Revised by Muḥammad ʾAbdal- Ḳadir ʾAtā, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1410 AH/ 1989 AD.
Ibn Salām, Ḳāsim, al- Nasab, Revised by Maryam Muḥammad Khayr al- Daraʿ, Beirut, Dār al- Fikr, 1410 AH/ 1989 AD.
Ibn Shahrāshūb, Manāḳib Āl Abī Ṭālib, Qom, Nashr- i ʿAllāma, 1379 AH/ 1959 AD.
Ibn Ṭiḳṭaḳā, al- Aṣīlī fī Ansāb al- Ṭālibiyyīn, Qom, The Ayatollah Marashi Najafi Library, 1418 AH/ 1997 AD.
Iṣfahānī, Abū ʾl- Faradj, al- Aghānī, Beirut, Dār al- Iḥyāʾ al- Turāth al-ʿArabī, 1994/ 1372.
Kalbī, Hishām, Djamharat al- Nasab, ( Und.), ʿĀlam al- Kutub, 1407 AH/ 1986 AD.
Khalidi, Tarif, Arabic Historical Thought in the Classical Period, Cambridge University Press, 1996.
Khān, Ṣiddīḳ b. Ḥasan, ʾAbdjad al- ʿUlūm, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1420 AH/ 1999 AD.
Mashhadānī, Muḥammad Djāsim, Mawārid al- Balādhūrī ʿan al- Asra al- Umawiyya, Mecca, Maktaba al- Ṭālib al- Djāmʿī, 1407 AH/ 1986 AD.
Masʿūdī, ʿAlī b. Ḥusayn, Murūdj al-Dhahab wa al- Maʿādin al- Djawhar , Revised by Asʿad Dāghir, Qom, Dār al- Hidjrat,1409 AH/ 1988 AD.
Montazer Alghaem, Asghar & Vahid Saeedi, Tabayyun- Naḳsh- i Hishām- i Kalbī Dar Farhang wa Tamaddun- i Islāmī, Research Institute of Hawzah and University, 1393/ 2014.
Muṣṭafā, Shākir, Taʾrīkh al- ʾArabi Wa- al- Muwʾarrikhūn, Dirāsat Fī Taṭawwūr ʿIlm al- Taʾrīkh wa Maʿrifat Ridjāla fī al- Islām, Beirut, Dar El-IlmLilmalayin, 1983/ 1361.
Najafi, Mohammad Javad, "Nasab- Shināsī Dar Dawra- yi Islāmī", History of Islam, No. 13, Spring 1382/ 2003.
Naji, Mohammad Reza, "Tārīkh- Nigārī", Dānish- Nāma Djahān-i Islām (The Encyclopedia of the Islamic World), Gholam-Ali Haddad-Adel (as supervisor), 1393/2014.
Noth, Albrecht, The Early Arabic Historical Tradition; A Source-Critical Study, 2th Edition, in collaboration with Lawrence Conrad, Translated from the German by Michael Bonner, Princeton & New Jersey: Darwin Press, 1994.
Robinson, Majied, Prosopographical Approaches to the Nasab Tradition: a Study of Marriage and Concubinage in the Tribe of Muḥammad, 500-750 CE, PhD Thesis, The University of Edinburgh, 2013.
Rosenthal, Francis, Tārīkh- i Tārīkh- Nigārī Dar Islām, Trans. Asadollah Azad, Mashhad, Islamic Research Foundation of Astane Quds Razavi, 1366/ 1987.
Sadūsī, Muʾarridj b. ʿAmr, Ḥadhf Min Nasab Ḳuraysh, Revised by Ṣalāḥ al- Dīn Munadjdjid, Cairo, DarAlorouba, (Und.).
Ṣafadī, Khalīl b. Aybak, al- Wāfī bi ʾl- Wafayāt, Revised by Hellmut Ritter, Dār al- Nashr Franz Steiner, 1401 AH/ 1980 AD.
Safari Forooshani, Nematollah & Mohammad Reza Alami, " ʿAwāmil- i Rushd- i Ansāb- Nigārī- yi Islāmī wa Kār- Kard- hā- yi Ān", Dū Faṣl- Nāma- yi Muṭāliʿāt- i Tārīkhī- yi Djahān- i Islām, No. 1, Spring & Summer 1392/ 2013.
Ibid, "Kitāb- Shināsī- yi Ansāb- Nigārī- yi Islāmī tā Pāyān- i Sada- yi Haftum", Sukhan- i Tārīkh, No. 15, Winter 1390/ 2011.
Sajjadi, Sadegh & Hadi Alemzadeh, Tārīkh- Nigārī Dar Islām, Tehran, SAMT, 1390/ 2011.
Sakhāwī, Shams al- Dīn, al- Iʾlān Bi- ʾl- Tawbīkh Li- Man Dhamm ʾl- Taʾrīkh, Revised by Francis Rosenthal & Ṣāliḥ Aḥmad al- ʿAlāʾ, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, (Und.).
Samʿānī, ʿAbd al- Karīm, al- Ansāb, Revised by ʿAbd al- Raḥman b. Yaḥyā Muʿllimī, Hyderabad, Maṭbaʿa madjlis, Dāʾirat al- Maʿārif al- ʿUthmāniyya, 1382 AH/ 1962 AD.
Shushtary, Morteza, Nasab- Shināsān- i Musalmān, Mashhad, Islamic Research Foundation of Astane Quds Razavi,1392/ 2013.
Ṭabarī, Muḥammad b. Djarīr, Tāʾrikh al- Rusul wa ʾl- Mulūk, Revised by Muḥammad Abu ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Beirut, Dār al- Turāth, 1387 AH/ 2008 AD.
Taghavi, Mohammad, Naḳd- i wa Barrisī- yi Akhbār wa Rawāyāt Darbāra- yi Imām ʿAlī Dar Ansāb al- Ashrāf Balādhurī, Master's degree Thesis, University of Tehran, 1396/ 2017.
Tirmidhī, Muḥammad, Sunan, Cairo, 1998 AD/ 1419 AH.
Wāḳidī, Muḥammad b. ʿUmar, al- Maḳāzī, ed. Marsden Jones, Beirut, Mawʾasisat al- ʿIlmī, 1409 AH/ 1988 AD.
Zaryab Khoei, Abbas, Sīra- yi Rasūlu ʾl- llāh, Tehran, Surūsh, 1390/ 2011.
Zubayr b. Bakkār, Nasab- Ḳuraysh wa- Akhbārhā, Revised by ʿAbbās Hānī al- Djarrākh, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1971/ 1349.
Zubayrī, Muṣʿab, Nasab- Ḳuraysh, Revised by Levi Provencal, Cairo, Dār al-Maʿārif, 1999/ 1377.
