بازشناسی شخصیت و رفتار اجتماعی «قُصّاص»

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

یحیی میرحسینی ¹

1 - استادیار دانشگاه آیت اللّه حائری میبد، گروه علوم قرآن و حدیث، میبد، ایران

تاريخ الإرسال : 16 الأحد , ربيع الأول, 1437 تاريخ التأكيد : 03 الجمعة , جمادى الأولى, 1437 تاريخ الإصدار : 11 السبت , جمادى الأولى, 1437

الکلمات المفتاحية: قُصّاص, قصّه, واعظان و قصّاص,

ملخص المقالة :

قُصّاص (جمعِ قاصّ)، یکی از گروه‌های کمتر شناخته اما قدرتمند و پرنفوذ در دوره اسلامی بودند که یادکرد آنها را می‌توان در کتب تاریخی و مباحث مرتبط با رجال و تراجم، در کنار دیگر گروه‌ها هم‌چون فقها، متکلمان و اهل حدیث مشاهده نمود. فعالیت‌های قصّاص که با نقد بسیاری از صحابه، تابعین و عالمان مسلمان مواجه شد پس از چند سده به محاق رفت. سؤالاتی که این نوشتار در پی یافتن پاسخ یا پاسخ‌هایی بدانهاست این است که چه ویژگی‌های شخصیتی و اجتماعی سبب می‌گشت یک فرد در شمار قصّاص قلمداد شود؟ آنان در دین‌داری چه ویژگی‌هایی داشتند؟ و در تبلیغ و ترویج دین چه رویکردهایی در پیش گرفته بودند؟ در این مقاله که از روش توصیفی ـ تحلیلی بهره گرفته شده، از ویژگی های اساسی و برجسته قصّاص مانند جذب مخاطبان بیشتر از میان توده مردم، توجه به سلایق عوام، درازه گویی، تحریک عواطف و رواشماری دخل و تصرف در آموزه های دینی بحث شده است.

المصادر:

کتابشناسی

قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند، تهران، دار القرآن الکریم، 1415ﻫ .

آلبانی، محمد ناصر الدین، سلسلة الأحادیث الضعیفة و الموضوعة، ریاض، دار المعارف، 1412ﻫ .

ابن ابی الدنیا، عبدالله، الإخوان، به کوشش محمد طوالبة، بی‌جا، دار الإعتصام، بی‌تا.

ابن ابی حاتم، عبدالرحمان بن محمد، الجرح و التعدیل، دکن، مطبعة مجلس دائرة المعارف الإسلامیة، 1371ﻫ .

ابن ابی شیبة، عبدالله، المصنف، بیروت، دار الفکر، 1409ﻫ .

ابن ابی عاصم، احمد، المذکّر و التذکیر و الذکر، ریاض، دار المنار، 1413ﻫ .

ابن ابی ‌یعلی‌، محمد بن محمد، طبقات‌ الحنابلة، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.

ابن اعثم‌، احمد بن علی، الفتوح‌، بیروت، دار الأضواء، 1411ﻫ .

ابن بطال، ابوالحسن علی بن خلف، شرح صحیح البخاری، ریاض، بی‌نا، 1423ﻫ .

ابن جعد، علی، مسند، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ﻫ .

ابن جوزی، عبدالرحمان، القصّاص و المذکرین، بیروت، المکتب الإسلامی، 1409ﻫ .

همو، الموضوعات، مدینة، المکتبة السلفیة، 1386ﻫ .

همو، کشف المشکل من حدیث الصحیحین، ریاض، دار الوطن، 1418ﻫ .

ابن حِبّان، محمد، المجروحین، مکه، دار الباز للنشر و التوزیع، بی‌تا.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تعجیل المنفعة، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.

ابن حمدون، محمد بن حسن، التذکرة الحمدونیة، بیروت، دار صادر، 1996م.

ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، جامع بیان العلم و فضله، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1398ﻫ .

ابن عدی، عبدالله، الکامل، بیروت، دار الفکر، 1409ﻫ .

ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دار الفکر، 1415ﻫ .

ابن عطیة آندلسى، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1422ﻫ .

ابن قتیبة، عبدالله بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف، دار المرتضویة، 1356ش.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم‏، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1419ﻫ ‏.

ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، به کوشش شفیعی کدکنی، قاهره، أم‌القری، بی‌تا.

ابوخیثمة نسایی، کتاب العلم، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

ابوطالب مکی، محمد بن علی، قوت القلوب، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ﻫ .

ابو یعلی موصلی، احمد، المسند، دمشق، دار المأمون للتراث، بی‌تا.

احمد بن حنبل، العلل، ریاض، دار الخانی، 1408ﻫ .

همو، مسند، بیروت، دار صادر، بی‌‏تا.

أصل علاء بن رزین، در مجموعه الأصول الستة عشر، قم، دار الشبستری للمطبوعات، 1363ش.

باجی، سلیمان بن خلف، التعدیل و التجریح، مراکش، وزارة الأوقاف، بی‌تا.

بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، ترکیة، بی‌تا.

همو، الجامع صحیح، بیروت، دار الفکر، 1401ﻫ .

بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، بیروت، دار الفکر، 1417ﻫ .

بویس، مری، «گوسان پارتی و سنت خنیاگری ایرانی»، در مجموعه دو گفتار درباره خنیاگری و موسیقی ایران، ترجمه بهزاد باشی، تهران، انتشارات آگاه، 1368ش.

بیهقی، احمد بن حسین، شعب الایمان، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1410ﻫ .

پاکتچی، احمد، «مسأله بدعت در سده نخست اسلامی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات دائرة المعارف، ج11، 1381ش.

جاحظ، عمرو بن بحر، البیان و التبیین، قاهرة، المکتبة التجاریة الکبری، 1345ﻫ .

جواد علی، المفصل فى تاریخ العرب قبل الإسلام، بیروت، دار الساقی، 1422ﻫ .

حافظ عراقی، زین الدین عبدالرحیم بن الحسین، الباعث علی الخلاص من حوادث القصّاص، بیروت، دار الوراق، 1422ﻫ .

حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، مستدرک الصحیحین، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ﻫ .

خِلَعی شافعی، ابوالحسن، الفوائد المنتقاة الحسان الصحاح والغرائب (الخلعیات)، بی‌تا (نسخه نرم‌افزاری مکتبة الشاملة).

دارمی، عبدالله‌ بن عبدالرحمان، سنن، دمشق، مطبعة الإعتدال، 1349ﻫ .

دهقان، علی، تفسیر موضوعی علم در قرآن کریم با رویکرد انسان‌شناسی فرهنگی، استاد راهنما دکتر احمد پاکتچی، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات دانشگاه امام صادق(ع)، 1391ش.

دیلمی، ابی شجاع شیرویه بن شهردار، الفردوس بمأثور الخطاب، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1406ﻫ .

ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دار الکتاب العربى، 1407ﻫ .

همو، سیر أعلام النبلاء، به کوشش شعیب الأرنؤوط و حسین أسد، بیروت، الرسالة، 1413ﻫ .

راغب اصفهانی، حسین، محاضرات الأدباء ومحاورات الشعراء والبلغاء، بیروت، شرکة دار الأرقم، 1420ﻫ .

سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، بیروت، دار إحیاء الکتب العربیة، بی‌تا.

سلمی، محمد بن حسین، طبقات الصوفیة، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1389ﻫ .

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، شرح سنن النسائی، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش احمد الأرناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار الإحیاء التراث، 1420ﻫ .

صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، بی‌جا، منشورات المجلس العلمی، بی‌تا.

طبرانی، سلیمان بن احمد، الدعاء، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1413ﻫ .

همو، المعجم الکبیر، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت، دار الفکر، 1415ﻫ .

عبد بن حمید کسّی، منتخب مسند عبد بن حمید، بیروت، مکتبة النهضة العربیة، 1408ﻫ .

عجاج خطیب، محمد، أصول الحدیث علومه و مصطلحه، بیروت، دار الفکر، 1409ﻫ .

عقیلی، محمد بن عمرو، کتاب الضعفاء الکبیر، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ﻫ .

غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.

قشیرى، ابوالقاسم عبد الکریم، الرسالة القشیریة، قم، انتشارات بیدار، 1374ش.

کالر، جاناتان، نظریه ادبی، ترجمه فرزانه طاهری، تهران، نشر مرکز، 1382ش.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1365ش.

محسنیان راد، مهدی، «ترویج دین از طریق تحریک عاطفه در رسانه‌های معاصر در مقایسه با ترویج مبتنی بر تعقل در صدر اسلام»، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ش 5، بهار و تابستان 1385ش.

مزّی، یوسف بن عبدالرحمان‌، تهذیب الکمال، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1406ﻫ .

مسلم بن حجاج، صحیح، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.

مقاتل بن سلیمان، تفسیر، به کوشش عبدالله شحاته، بیروت، دار إحیاء التراث العربیة، 1423ﻫ .

مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الإعتبار، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ﻫ .

مناوی، محمد عبدالرئوف، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ﻫ .

مهروش، فرهنگ، «آیین‌هاى ذکر در روایات اسلامى»، صحیفۀ مبین، ش 53، 1392ش.

میدانی‌، احمد بن محمد، مجمع‌ الأمثال‌، مشهد، مؤسسه چاپ و نشر آستان قدس رضوی، 1366ش.

میرحسینی، یحیی، الگوهای گفتمانی تصرف در حدیث نزد قصّاص، رساله دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشگاه امام صادق(ع)، استاد راهنما دکتر احمد پاکتچی، دیماه 1394ش.

همو، کارکرد اجتماعی حرفه قصص در سده‌های نخستین اسلامی، «کوششی برای تحلیل زبانشناسانه تاریخ یک انگاره»، صحیفه مبین، ش 56، پاییز و زمستان 1393ش.

هیثمی، نورالدین، مجمع الزوائد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1408ﻫ .

یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1399ﻫ .

 

Goldziher, Ignaz, Muslim Studies, tr. Barber C.R & Stern S.M, Chicago, Aldine Publishing Company, 1971.

Pellat, Charles, “al-Ḳāṣṣ”, The Encyclopaedia of Islam, 2 nd ed., vol. IV, Leiden, Brill, 1997.