پیوند طلسمات و صورتگری در اسلام
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: صورتگری, هنرهای اسلامی, فقه و هنر, سحر, جادو, طلسم,
ملخص المقالة :
حرمت تصویرگری در اسلام یکی از پیش‌فرض‌های مسلم پژوهشگران تاریخ هنرهای اسلامی است. در این پژوهش این پرسش اصلی مطرح است که تصور و ذهنیت مسلمانان نخستین از مبحث تصویر(نقش، تمثال) و به‌طور عام مقوله صورت و صورتگری (حیوانی و انسانی) چه بوده است که بر اساس آن، پرداختن به صورتگری از جانب شارع ممنوع شده بوده است؟ در این نوشتار، بر اساس منابع اصلی نشان داده شده که ذهنیت مسلمانان از تصویر و صورتگری در سده‌های نخستین اسلامی _مسبوق بر ذهنیتی کهن در تمدن‌های ایران و مصر و فلسطین باستان_ عمدتا تصاویری بوده که در جادوگری و طلسمات به‌عنوان یکی از عناصر اولیه به‌کار می‌رفته است؛ بر این اساس، تحریم صورتگری مخالفت با ساحران و طلسم‌کاران بوده است نه به‌معناى ناسازگارى با هنرهاى تجسمى؛ و می‌توان گفت در کنار موضع صریح قرآن در برابر شرک و بت‌پرستی، شکل‌گیری و تداوم آموزه حرمت صورتگری در اسلام با این ذهنیت فرهنگی هم مرتبط بوده است.
کتابشناسى
ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللآلی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، قم، 1405ﻫ.
ابن ادریس حلی، السرائر، قم، 1410ﻫ.
ابن اشعث سجستانی، سنن ابی داود، بیروت،1990م.
ابن البراج، المهذب، قم، 1406ﻫ.
ابن بابویه، علل الشرایع، قم، 1385ش.
همو، عیون اخبار الرضا، تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، 1378 ش.
همو، محمد بن علی، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، 1362ش.
همو، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، 1413ﻫ.
ابن حنبل، احمد، مسند، بیروت، بی تا.
ابن حیون، نعمان بن محمد (قاضی نعمان)، دعائم الاسلام، قم، 1385ش.
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ (دیوان المبتداء و الخبر...)، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، 1988/1408ﻫ.
ابن عابدین، حاشیة ردالمختار، بیروت، 1415/1995م.
ابن عبدالبر، الاستذکار، بیروت، 2000م.
ابن عربی، محیى الدین محمد بن علی، الشجرة النعمانیة، چاپ عاصم ابراهیم کیالی، بیروت، 2004م.
ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت، 1416/1996م.
ابن قدامة، عبدالله، المغنی، بیروت، بی تا.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، 1407/1986م.
ابن وحشیة، احمد بن علی، الفلاحة النبطیة، تحقیق توفیق فهد، دمشق، 1993-1998م.
انصاری، مرتضی بن محمد امین، المکاسب، قم، 1415- 1420ﻫ.
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، مدینة معاجز الائمة الاثنی عشر، قم، 1413ﻫ.
بخاری، صحیح، چاپ افست استانبول، 1401/1981م.
برقی، احمد بن محمد، المحاسن، تصحیح جلال الدین محدث ارموی، قم، 1371ش.
بروجردی، جامع احادیث الشیعة، قم، 1410/1368ش.
بورکهارت، تیتوس، هنر اسلامی ، زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، 1392ش.
بیهقی، السنن الکبری، بیروت، بی تا.
همو، دلایل النبوة، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، 1405/1985م.
تبریزی، جواد، ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب، قم، 1384ش.
ترمذی، سنن، چاپ عبدالرحمن محمد عثمان، بیروت، 1403/1983م.
تناولی، پرویز، طلسم، گرافیک سنتی ایران، تهران، 1385ش.
تیمی، یحیی بن سلام، تفسیر یحیی بن سلام، بیروت، 1425ﻫ.
ثعلبی، تفسیر، بیروت، 1422/2002م.
حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، قم، 1420ﻫ.
همو، تذکرة الفقهاء، قم، 1414ﻫ.
همو، مختلف الشیعة، قم، 1413-1419ﻫ.
همو، منتهی المطلب، بی جا، 1415ﻫ.
خفاجی، احمد بن محمد، شفاء الغلیل، تصحیح محمد کشاش، بیروت، 1418ﻫ.
دارقطنی، علل، ریاض، 1405ﻫ.
دمیری، کمال الدین، حیاة الحیوان الکبری، بیروت، 1424ﻫ.
زمخشری، محمود بن عمر(م538)، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، چاپ مصطفی حسین احمد، بیروت، بی تا.
سرخسی، شرح السیر الکبیر، تحقیق صلاح الدین المنجد، مصر، 1960م.
شهید ثانی، زین الدین بن علی، منیة المرید، قم، 1413-1416ﻫ.
شیخ طوسی، المبسوط، طهران، 1387ش.
همو، النهایة، قم انتشارات قدس محمدی، بی تا.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ترجمه حسین نوری همدانی، بی تا.
طوسی، محمد بن حسن(م460)، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح اخمد حبیب عاملی، بیروت، 1389ش.
عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة، تحقیق محمد باقر خالصی، قم، 1419-1424ﻫ.
عبده، محمد، الاعمال الکاملة للامام محمد عبده، تحقیق محمد عمارة، بیروت، 1979م.
فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، قم، 1416-1424ﻫ.
فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر فرات کوفی، تهران،1410ﻫ.
فیض کاشانی، الوافی، اصفهان، 1406ﻫ.
قانصو، اکرم، التصویر الشعبی العربی،کویت، 1995م.
قیس رامپوری، مجموعه طلسم اسکندر ذوالقرنین، زبدة الالواح، بی تا.
کتاب مقدس، ترجمه قدیم.
کدمی، محمد بن سعید، (م305)، زیادات ابی سعید الکدمی، علی کتاب الاشراف لابن منذر النیسابوری، مسقط، 2011م.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، 1407ﻫ.
گرابار، الگ، «اسلام و هنرهای تجسمی»، ترجمه سید رحیم موسوی نیا، فصلنامه هنر، بهار 1374، شماره 28.
گلسرخی، ایرج، تاریخ جادوگری، تهران، 1377ش.
مارگلیوث، «جادو در فرهنگ عربی و اسلامی»، در دوازده + یک، ترجمه ابراهیم موسی پور، تهران، 1385.
مالک، الموطأ، بیروت، 1406-1985م.
ماوردی، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، تحقیق علی محمد معوض، عادل احمد عبدالموجود، بیروت، 1414/1994م.
محقق حلی، المعتبر، قم، بی تا.
مدنی، علی خان بن احمد، الطراز الاول، مشهد، 1384ش.
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، تحقیق اسعد داغر، قم، 1409ﻫ.
مسلم نیسابوری، صحیح، لبنان، بی تا.
مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، تصحیح علی اکبر غفاری و محمود زرندی محرمی، قم، 1413ﻫ.
مقاتل بن سلیمان (م150)، تفسیر، بیروت، 1423ﻫ.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة، تحقیق مجتبی العراقی و دیگران، قم، 1414ﻫ.
مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، قاهرة، 1411/1991م.
میرزای قمی، غنائم الایام، قم، 1417-1420ﻫ.
نسائی، سنن، بیروت، 1348/1930م.
نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، 1408ﻫ.
واحدی نیشابوری، اسباب النزول، بیروت، 1411ﻫ.
یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، 1995م.
Arnold, Painting in Islam, Oxford, 1928.
Ettinghausen, Richard, From Byzantium to Sasanian Iran and the Islamic World, leiden, Brill, 1972.
Idem, Studies in Muslim Iconography, Washington, 1950.
Fodor, A., “The Rod of Moses in Arabic Magic”, in Magic and Divination in Early Islam, ed. Lawrence I. Conrad, The Crownwellpress, 2004.
Hasson, Rachel, Early Islamic Jewellery, Jerusalem, 1987.
Hodgson, G.S. “Islam and Image”, History of Religions, Vol.3, No.2 winter1964.
Osmanli Tilsam Muhurleri: Haluk Perk Koleksiyonu, Istanbul: Haluk Perk Muzesi, 2010.
Pingree, David, “Abu Ma’shar Al Balkhi”, in Dictionary of Scientific Biography, New York, 1970.
“Tilsam”, in: Encyclopedia of Islam, by J.Ruska and B Carra De Vaux and C. E. Bosworth, Brill, leiden,1961-2003.
Shaked, Shaul, “Medieval Jewish Magic in Relation to Islam, Theoritical Attitudes and Genres”, in Judaism and Islam: Boundaries, Communications and interaction, ed. William M. Brinner and others, Brill, 2000.
Taylor_Schechter Genizah Collection of Materials from the Cairo Genizah at the Cambridge University Library.
www.lib.cam.ac.uk/Taylor-Schechter/bo1.html
Ward, Rachel, Islamic Metalwork, New York, 1993.
