دهستان یثرب/مدینه در دوره پیامبر بر پایه شواهد و قراین سده‌های نخست هجری
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
مهران اسماعیلی
1
(استادیار دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: مدینة النبی, یثرب, صدر اسلام, جغرافیای تاریخی,
ملخص المقالة :
کاربرد واژه شهر برای مدینة النبی، در عصر حاضر اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد و بر این اساس نظریه‌های گوناگونی، درباره مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی شهر مدینه ارائه شده است. مسجد پیامبر در مرکز شهر، وجود بارو و دروازه در پیرامون آن و هم‌چنین ترجمه واژه مدینه به شهر این تلقی را ایجاد کرده که مدینة النبی شهر بوده است. نویسنده در این مقاله در صدد است تا با لایه‌برداری از رویدادهای متأخر تاریخی، به لایه‌های متقدم شهرشناختی مدینه دست یابد و بتواند الگوی استقراری یثرب در آن هنگام را استخراج کند. کلیه شواهد به دست آمده در لایه‌های متقدم، حاکی از آن است که یثرب مجموعه‌ای از روستاهای خرد و پراکنده در حاشیه وادی‌های یثرب بوده و تبدّل دهستان یثرب به شهر مدینه به تدریج در طی سده‌های اول تا سوم هجری صورت گرفته است.
ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار الصادر، 1965م.
ابن حِبّان، محمد، صحیح ابن حبان، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، موسسة الرسالة، 1993م.
ابن خزیمة، محمد بن اسحق، صحیح ابن خزیمة، محمد مصطفی الاعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1970م.
ابن راهویه، اسحاق، مسند اسحاق بن راهویه، به کوشش عبدالغفور بن عبدالحق البلوشی، مدینة، مکتبة الایمان، 1991م.
ابن‌حنبل، احمد، المسند، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
ابن‌خردادبه، عبیداللّه، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، بغداد (افست)، 1889م.
ابن‌رُستَه اصفهانی، احمد بن‌عمر، الاعلاق النفیسَة، به کوشش حسین قره چانلو، انتشارات توس، نوبت اول، 1365ش.
ابن‌زبالة، اخبار المدینة، به کوشش صلاح عبدالعزیز زین سلامة، المدینة، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 2003م.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1990م.
ابن‌شَبَّه، عمر، تاریخ المدینة المنورة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر، 1410ﮬ .
ابن‌فقیه هَمَدانی، احمد بن‌محمد، مختصر کتاب البلدان، لایدن، 1302ﮬ .
ابن‌کلبی، هشام بن محمد، نسب معد و الیمن الکبیر، بیروت، عالم الکتب، 1425ﮬ .
همو، جمهرة النسب، بی جا، عالم الکتب، 1407ﮬ .
ابن‌منظور، محمد، لسان العرب، بیروت، دار الصادر، نوبت سوم، 1414ﮬ.
ابن‌نجار، محمد، الدرة الثمینة فی اخبار المدینة، به کوشش حسین محمد علی شکری، بیروت، دار الارقم، بی‌تا.
ابن‌هِشام حِمیَری، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
اسماعیلی، مهران، «شبکه مفهومی وادی در گفتمان سده‌های نخست هجری»، تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 17، تابستان 1392.
همو، «تحول‌های ساختاری در جغرافیای زیستی مدینه»، مطالعات تاریخ اسلام، شماره 21، 1393.
انصاری، عبدالقدوس، آثار المدینة المنورة، بیروت، دار العلم للملایین، نوبت سوم، 1393ﮬ /1973م.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دار ابن کثیر، نوبت سوم، 1987م.
بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوة، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1985م.
پاپلی یزدی، محمد حسین و حسین رجبی سناجردی، نظریه‌های شهر و پیرامون، تهران، سمت، 1386ش.
جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، نوبت هشتم (نوبت اول 1375ش)، 1428ﮬ.
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار الصادر، 1995م.
دوغان، محمود ابراهیم حامد، الاودیة الداخلة الی منطقة الحرم بالمدینة المنورة، ریاض، الجمعیة الجغرافیة السعودیة، 1999م.
ذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، نوبت دوم، 1993م.
رومی، محمد بن‌خضر، «کتاب التحفة اللطیفة فی عمارة مسجدالنبی و سور المدینة الشریفة»، رسائل فی تاریخ المدینة، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دارالیمامة، 1972م.
سریانی، محمد محمود، «السکن الحضری»، المدینة المنورة: البیئة و الانسان، به کوشش رویثی و خوجلی، المدینة المنورة، نادی المدینة المنورة، 1998م.
سمعانی، ابوسعد، الانساب، حیدر آباد، مجلس دائرة‌المعارف العثمانیة، 1962م.
سمهودی، ابوالحسن، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1955م.
صاحب بن عباد، اسماعیل، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتب، 1414ﮬ.
صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1993م.
طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی بن عبدالمجید، موصل مکتبة الزهراء، 1983م.
طبری، محمد بن‌جریر، تاریخ الامم و الملوک، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1967م.
عبدالقادر، عایشَه محمد الحاج، «السکن الریفی»، المدینة المنورة: البیئة و الانسان، به کوشش رویثی، محمد احمد و مصطفی محمد خوجلی، المدینة المنورة، نادی المدینة المنورة، 1998م.
عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری شرح صحیح البخاری، به کوشش محب الدین الخطیب، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، بیروت، موسسة الرسالة، 1990/1369ش.
همو، حجاز در صدر اسلام، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر، 1417ﮬ /1375ش.
عینی، بدر الدین، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
فیاض، علی اکبر، تاریخ اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1327ش.
کعکی، عبدالعزیز، معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، الجزء الثالث: تاریخ و عمارة الحصون و الآطام، الأسوار و الأبواب، القلاع و الأبراج، المجلد الثانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 2006م.
همو، معالم المدینة المنورة، المدینة، متحف دار المدینة، 2011م.
مالک بن انس، المُوَطَّا، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1985م.
مبارکفوری، محمد عبدالرحمن، تحفة الاحوذی بشرح جامع الترمذی، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
مسلم نیشابوری، ابوالحسین، صحیح مسلم، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
مصطفی، شاکر، المدن فی الاسلام حتی العصر العثمانی، بی‌جا، ذات السلاسل للطباعة و النشر، 1988م.
مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، قاهرة، مکتبة مدبولی، 1411ﮬ.
نجمی، محمد صادق، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، تهران، مشعر، نوبت پنجم، 1428ﮬ /1386ش.
نووی، محیی الدین، خلاصة الاحکام فی مهمات السنن و قواعد الاسلام، به کوشش حسین إسماعیل الجمل، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1418ﮬ / 1997م.
واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به کوشش مارسدن جونس، نوبت سوم، بیروت، موسسة الاعلمی، 1989م.
هَیثَمی، علی بن ابوبکر، مجمع الزَوائد و منبع الفوائد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1998م.
Elden Rutter, The Holly Cities of Arabia, London and NewYork, Putnam, 1928, pp.558, 562.
_||_
References
ʿAbd al- gāder, ʿĀʾis̲h̲a Muḥammad al- Ḥādjdj, "as- Sakan al- Riyfī", al- Madīna al- Munawwara, al- Biʾa wa al- Insān, Revised by Rūwaythī & Khūdjalī,, Medina, Nādī al- Madīna al-Munawwara, 1998, pp.104-157.
al- ʿAlī, Ṣāliḥ Aḥmad, al- Ḥidjāz fi Ṣadr el- Islām, Beirut, Mūʾassisa al- Risāla, 1990/1369.
al-ʿAlī, Ṣāliḥ Aḥmad, Ḥidjāz dar Ṣadr-e Islām, Trans. Abdulmohammad Ayati, Tehran, Mashʿar, 1997.
al-Anṣārī, ʿAbd al- Ḳuddūs, Āthār al- Madīna al- Munawwara, Beirut, Dar El-IlmLilmalayin, 3rd. ed., 2014.
al-ʿAsḳalānī, ʿ Ibn Ḥidjar, Fatḥ al- Bārī Sharḥ Ṣaḥīḥ al-Bukhārī, Revised by Muḥib al- Dīn al- Khaṭīb, Beirut, Dār al- Maʿrifa, (Und.).
al-ʿAynī, Badr al- Dīn, ʿUmdat al- Ḳārī Sharḥ Ṣaḥīḥ al-Bukhārī, Beirut, Dār al- Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, (Und.).
Bayhaḳī, Abūbakr, Dalaʿil al- Nubuwwa, Revised by ʿAbd al- Muʿṭī Ḳalʿadjī, Beirut, 1985.
Bukhārī, Muḥammad b. Ismāʿīl, Ṣaḥīḥ- i al-Bukhārī, Revised by Muṣṭafā Dayb al- Bughā, Beirut, Dār Ibn Kathīr, 3rd. ed., 1987.
Dughān, Maḥmūd Ibrāhīm Ḥāmid, al- Awdiyyat al- Dākhila Ilā Manṭaḳat al-Ḥaram Bil- Madīna al- Munawwara, Riyadh, Saudi Geographical Society, 1999.
Dhahabī, Shams al Dīn, Taʾrikh al- Islām, Revised by ʿUmar ʿAbd al- Salām Tadmurī, Beirut, Dār al- Kitāb al- ʿArabī, 1993.
Elden Rutter, The Holly Cities of Arabia, London & New York, Putnam, 1928, pp.562-558.
Esmaeili, Mehran, "Shabake- ye Mafhūmī- ye Wādī Dar Guftemān- e Sade-hā- ye Nukhust- e Hidjrī", The Journal of Islamic History & Civilization, No. 17, Summer 2013, pp.3-22.
Fayyaz, Ali-Akbar, Tārīkh-e Islām, Tehran, University of Tehran, 1948.
Hamawī, Yāḳūt b. ʿAbdallāh, Muʿdjam al- Buldān, Beirut, Dār Ṣādir, 1995.
Haythamī, ʿAlī b. Abūbakr, Madjmaʿ al- Zawāʾid wa Manbaʿ al- Fawāʾid, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1998.
Ibn Athīr, ʿIzz al- Dīn ʿAlī, al-Kāmil fī al- Tāʾrikh, Beirut, Dār al-Ṣadir, 1965.
Ibn al- Faḳīh Hamadānī, Aḥmad b. Muḥammad, Mukhtaṣar- i Kitāb al- Buldān, Leiden, 1885.
Ibn Ḥabbān, Muḥammad, Ṣaḥīḥ- i Ibn Ḥabbān, Revised by Shuaʿīb Arnawūṭ, Beirut, Mūʾassisa al- Risāla, 1993.
Ibn Ḥanbal, Aḥmad, al- Musnad, Beirut, Dār al- Ṣādir, (Und.).
Ibn Hishām Ḥimyarī, ʿAbd al- Malik, al- Sīra al- Nabawiyya, Revised by Muṣṭafa Saḳḳā & Others, Beirut, Dār al- Maʿrifa, (Und.).
Ibn Kalbī, Hishām b. Muḥammad, Djamharat al- Nasab, (Und.), ʿĀlam al- Kutub, 1986.
Ibn Kalbī, Hishām b. Muḥammad, Nasab al- Maʿadd wa ʾl- Yaman al- Kabīr, Beirut, ʿĀlam al- Kutub, 2005.
Ibn Khurdadhbih, ʿUbaydallāh, al- Masālik wa al- Mamālik, Revised by de Goeje, Baghdad( Offset), 1889.
Ibn Khuzayma, Muḥammad b. Isḥāḳ, Ṣaḥīḥ- i Ibn Khuzayma, Revised by Muḥammad Muṣṭafā al- Aʿẓamī, Beirut, al- Maktab al- Islāmī, 1970.
Ibn al-Manẓūr, Muḥammad, Lisān al-ʿArab, Beirut, Dār al- Ṣādir, 3rd. ed., 1994.
Ibn Nadjdjār, Muḥammad, al-Durra al- Thamīna fī Akhbār al- Madīna, Revised by Husayn Muḥammad ʿAlī Shukrī, Beirut, Dār al- Arḳam, (Und.).
Ibn Rāhwayh, Isḥāḳ, Musnad Isḥāḳ b. Rāhwayh, Revised by ʿAbd al- Ghafūr b. ʿAbd al- Ḥaḳḳ al- Blūshī, Medina, Maktaba al- Iymān, 1991.
Ibn Rusta Iṣfahānī, Aḥmad b. ʿUmar, al- aʿlāḳ al- Nafīsa, Revised by Hosein Gharechanlou, Intishārāt- i Tūs, 1st. ed., 1986.
Ibn Saʿd, Muḥammad, al-Ṭabaḳāt ʾl- Kubrā, Revised by Muḥammad ʿAbd al- Ḳādir ʿAṭā, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1990.
Ibn Shabba, ʿUmar, Taʾrīkh al- Madīna al- Munawwara, Revised by Fahīm Muḥammad Shaltūt, Qom, Dār al- Fikr, 1990.
Ibn Zubāla, Akhbār al- Madīna, Revised by Ṣalaḥ ʿAbd al- ʿAzīz Zayn Salāma, Medina, Medina History Center, 2003.
Jafarian, Rasoul, Āthār- i Islāmī Makke wa Madīne, Mashʿar, 8th. ed., 2007.
Kaʿkī, ʿAbd al- ʿAzīz, Maʿālim al- Madīna al- Munawwara Bayn al- ʿImāra wa al- Taʾrīkh, Chapter 3, Taʾrīkh wa ʿImarat al- Ḥuṣūn wa al- Āṭām, al- Aswār wa al- Abwāb, al- Ḳilāʿ wa al- Abrādj, Vol. 2, Beirut, Dār al- Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, 2006.
Kaʿkī, ʿAbd al- ʿAzīz, Maʿālim al- Madīna al- Munawwara,Chapter 4, Taʾrīkh wa ʿImārat al- Masādjid al- Athariyya, Medina, Vol. 2, Matḥaf Dār al- Madīna, 2011.
Kaʿkī, ʿAbd al- ʿAzīz, Maʿālim al- Madīna al- Munawwara,Chapter 4, Taʾrīkh wa ʿImārat al- Masādjid al- Athariyya, Medina, Vol. 3, Matḥaf Dār al- Madīna, 2011.
Kaʿkī, ʿAbd al- ʿAzīz, Maʿālim al- Madīna al- Munawwara,Chapter 4, Taʾrīkh wa ʿImārat al- Masādjid al- Athariyya, Medina, Vol. 4, Matḥaf Dār al- Madīna, 2011.
Maḳdisī, Muḥammad b. Aḥmad, Aḥsan al- Taḳāsīm, Cairo, Maktabat Madbūlī, 1991.
Mālik b. Anas, al- Muwaṭṭaʾ, Beirut, 1985.
Mubārakfūrī, Muḥammad ʿAbd al- Raḥman, Tuḥfat al- Aḥwadhī bi- Sharḥ Djāmiʿ al- Tirmidhī, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, (Und.).
Muslim Nayshābūrī, Abū al- Ḥusayn, Ṣaḥīḥ Muslim, Revised by Muḥammad Faʾwād ʿAbd al- Bāḳī, Beirut, Dār al- Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, (Und.).
Muṣṭafā, Shākir, al- Mudun fī al- Islām Ḥattā al- ʿAṣr al- ʿUthmānī, (Und.), Dhāt al- Salāsil lil- Ṭabāʿa wa al- Nashr, 1988.
Nadjmi, Mohammad Sadeḳ, Tārīkh- i Ḥaram- i Aʾima Baḳīʿ wa Āthār Dīgar Dar Madīna- ei Munawwara, Tehran, Mushʿir, 5th. ed., 2007.
Nawwī, Muḥyī ʾl- Dīn, Khulāṣat al- Aḥkām Fī Mahammāt al- Sunan wa Ḳawāʿid al- Islām, Revised by Ḥusayn Ismāʿīl al- Djamal, Beirut, Mūʾassisa al- Risāla, 1997.
Papuli Yazdi, Mohammad Hossein & Rajabi Sanajerdi, Hossein, Naẓarī- yi- hā- yi Shahr wa Pīrāmūn, Tehran, SAMT, 2007.
Pigulevskaia, Nina Viktorovna, Shahr- hā- yi Iran Dar Rūzigār- i Partīyān wa Sāsānīyān, Trans. Enayatollah Reza, Tehran, ʿIlmī Farhangī, 2008.
Rūmī, Muḥammad b. Khiḍr, Kitāb al- Tuḥfat al- Laṭīfa fī ʿImarat Masdjid al- Nabī wa Sūr al- Madīnat al- Sharīfa, Rasāʾil Fī Taʾrīkh al- Madīna, Revised by Ḥamad al- Djāssir, Riyadh, Dār al- Yamāma, 1972.
Samʿānī, Abū Saʿd, al- Ansāb, Hyderabad, Madjlis- i Dāʾirat al- Maʿārif al- ʿUthmāniyya, 1962.
Ṣāḥib b. ʿAbbāḍ, Ismāʿīl, al- Muḥīṭ fī ʾl- Lugha, Beirut, ʿĀlam al- Kutub, 1994.
Saliḥī Shaʾmī, Muḥammad b. Yūsuf, Subul al- Hudā wa ʾl- Rashād, ʿĀdil Aḥmad ʿAbd al- Mawdjūd, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1993.
Samhūdī, Abū al- Ḥasan, Wafāʾ al- Wafāʾ bi- Akhbār al- Muṣṭafā, Revised by Muḥammad Muḥyī ʾl- Dīn ʿAbd al- Ḥamīd, Beirut, Dār al- Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, 1955.
Siryānī, Muḥammad Maḥmūd, "al- Sakan al- Ḥaḍarī", al- Madīna al- Munawwara, al- Biʾa wa al- Insān, Revised by Rūwaythī & Khūdjalī,, Medina, Nādī al- Madīna al- Munawwara, 1998, pp.167- 181.
Ṭabarānī, Sulaymān b. Aḥmad, al- Muʿdjam al- Kabīr, Revised by Ḥamdī ʿAbd al- Mawdjūd, Mosul, Maktaba al- Zahraʾ, 1983.
Ṭabarī, Muḥammad b. Djarīr, Tāʾrikh al- Umam wa ʾl- Mulūk, Revised by Muḥammad Abu ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Beirut, Dār al- Turāth, 1967.
Wāḳidī, Muḥammad b. ʿUmar, al- Maḳāzī, Revised by Marsden Jones, 3rd. ed., Beirut, Mawʾasisat al- ʿIlmī, 1989.
