بازتاب اخبار کاهنان در سیره نبوی: واکاوی روایت های پیش از بعثت

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

ناصر عابدی ¹ (دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشکده ادبیات، علوم انسانی و اجتماعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
غلامحسین زرگری نژاد ² (استاد گروه تاریخ، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
سینا فروزش ³ (دانشیار گروه تاریخ ایران اسلامی، دانشکده ادبیات، علوم انسانی و اجتماعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
عثمان یوسفی ⁴ (استادیار گروه تاریخ اسلام، دانشکده علوم قرآن و حدیث، دانشگاه مذاهب اسلامی، تهران، ایران)

تاريخ الإرسال : 30 الجمعة , جمادى الثانية, 1442 تاريخ التأكيد : 12 الأحد , رجب, 1443 تاريخ الإصدار : 09 السبت , شعبان, 1443

الکلمات المفتاحية: تاریخ نگاری اسلامی, سیره نگاری پیامبر, کاهنان, داستان‌پردازی,

ملخص المقالة :

تدوین و نگارش سیره‌، سال‌ها پس از رحلت پیامبر(ص) و صحابه در دوره اموی آغاز و در دوره عباسی تکامل یافت. نگاه پسینی به ‌همراه پیش‌آگاهی و فاصله تاریخی وقوع حوادث تا نگارش آن، سبب شد تا راویان با اطلاع از اوضاع روزگار خویش‌ و اخبار گذشته، فرصت مناسبی برای داستان‌پردازی بیابند. از جمله روش‌هایی که راویان به آن مبادرت ورزیده‌اند وارد کردن اخبار کاهنان در سیره نبوی است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است ‌که سیره‌نویسان با چه اهدافی اخبار کاهنان را محور تدوین بخشی از سیره پیامبر(ص) قرار داده و بدان ها پرداخته اند؟ بررسی داده‌های منابع اصلی نشان می‌دهد که ورود گزارش کاهنان در داستان ها، نوعی اعتباربخشی به اصالت داستان ها بوده‌است. یعنی داستانی ساختگی با اتصال به نیروهای ماورایی و منابع غیبی، اصیل جلوه داده می‌شد؛ امری که پذیرش آن در محیطی که از عقل‌گرایی فاصله گرفته بود، به ‌سهولت صورت می‌گرفته‌است.

المصادر:

قرآن کریم

ابن اثیر، مجدالدین أبوالسعادات بن محمد بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث، به­کوشش طاهر أحمد الزاوى و محمود محمد الطناحی، بیروت، مکتبه العلمیة، 1399ق/1979م.

ابن‌اسحاق، محمد بن اسحاق بن  یسار، سیره ابن‌اسحاق، به­کوشش الدکتور سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، 1398ق/1978م.

ابن­بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، به­کوشش مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، 1378ق.

همو، من لایحضر الفقیه، به­کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1413ق.

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر،‌ به­کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، 1408ق/1988م.

ابن‌سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410ق/1990م.

ابن‌عابدین الدمشقی الحنفی، محمدأمین بن عمر بن عبدالعزیز، رد المحتار على الدر المختار، قاهره، مکتبة مصطفی البابی الحلبی، 1386ق/1966م.

ابن­قتیبة دینوری، أبومحمد عبدالله بن مسلم، المعارف، به­کوشش ثروت عکاشة، القاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1992م.

ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل، البدایة والنهایة، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، 1412ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1335ق.

ابن­هشام، السّیرةالنبویة، تحقیق: مصطفى السقا وإبراهیم الأبیاری وعبد الحفیظ الشلبی، القاهرة، شرکة مکتبة ومطبعة مصطفى البابی الحلبی وأولاده، 1375ق/1955م.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.

الأصبهانی المدینی، ابوموسی، مجموعه مغیث فی غریبی قرآن و حدیث، به­کوشش عبدالکریم عزباوی، جده، دارالمدنی، 1408ق/1988م.

ابن حبیب، المحبر، به­کوشش إیلزة لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بی­تا.

بلاذری، أحمد بن یحیى بن جابر بن داود، جمل من أنساب الأشراف، به­کوشش سهیل زکار و ریاض الزرکلى، بیروت، دار الفکر، 1417ق/ 1996م.

حربی، ابو‌اسحاق ابراهیم بن اسحاق، غریب الحدیث، به­کوشش سلیمان إبراهیم محمد عاید، مکه، 1405ق.

خرگوشی نیشابوری، ابوسعد عبدالملک بن ابى عثمان، شرف النبی، به­کوشش محمد روشن، تهران، بابک، 1361ش.

زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام(عصر نبوت)، تهران، انتشارات سمت، 1378ش.

زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.

سهیلی، أبوالقاسم عبدالرحمن بن عبدالله بن أحمد، الروض الأنف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، به­کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت،  دار إحیاء التراث العربی، 1421ق/2000م.

طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ مدرسین حوزه علمیه، 1417ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الرسل والملوک و‌الامم، بیروت، دارالتراث، 1387ق/ 1967م.

علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دارالساقی، 1422ق.

فاکهی، أبوعبدالله محمد بن إسحاق بن العباس، أخبار مکة فی قدیم الدهر وحدیثه، به­کوشش عبدالملک بن عبد الله بن دهیش، مکة المکرمة، مکتبة الاسدی، 1421ق/2003م.

قرطبی، محمدبن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، 1364ش.

مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، به­کوشش اسعد داغر، قم، دارالهجر، 1409ق.

مقریزی، تقى­الدین أبوالعباس احمد بن على، النزاع و التخاصم فیما بین بنی امیه و بنی هاشم، به­کوشش حسین مونس، قاهره، درالحدیث، 1419ق.

همو، إمتاع الاسماع بما للنبى من الأحوال و الأموال و الحفده و المتاع‏، به­کوشش محمد عبدالحمید النمیسى، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق/1999م.

یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، 1995م.

یحصبی، أبوالفضل القاضی عیاض بن موسىالشفا بتعریف حقوق المصطفى، بیروت،  دار الفکر الطباعة والنشر والتوزیع، ١٤٠٩ق/١٩٨٨م.

یعقوبی، ابن واضح ، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار 

Qurʾān-i Karīm.

Abū al- Futūḥ Rāzī, Ḥusayn b. ʿAlī, Rawḍ al-Jinān wa-Rawḥ (Rūḥ) al-Janān fī Tafsīr al- Qurʾān, Mashhad, Islamic Research Foundation of Astane Quds Razavi, 1408 AH/ 1988.

ʿAlī, Jawād, al- Mufaṣṣal Fī Taʾrīkh al- ʿArab Qabl al- Islām, Beirut, Dār al- Sāqī, 1422 AH/ 2001.

Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā b. Jābir b. Dāwud, Jumal Min Ansāb al- Ashrāf, Revised by Suhayl Zakkār & Riyāḍ Ziriklī, Beirut, Dār al- Fikr, 1417 AH/ 1996.

Fākihī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Isḥāq b. al-ʿAbbās, Akhbār Makka fī Qadīm al-Dahr wa-Ḥadītha, Revised by ʿAbd al- Malik b, ʿAbd Allāh b. Dahīsh, Mecca, Maktaba al- Asadī, 1421 AH/ 2003.

Ḥarbī, Abū Isḥāq Ibrāhīm b. Isḥāq, Gharīb al- Ḥadīth, Revised by Sulaymān Ibrāhīm Muḥammad ʿĀyid, Mecca, 1405 AH/ 1985.

Ibn ʿĀbidīn al- Dimashqī al- Ḥanafī, Muḥammad ʾAmīn b. ʿUmar b. ʿAbd al- ʿAzīz, Radd al- Muḥtār ʿAlā al- Durr al- Mukhtār, Cairo, Maktaba Muṣṭafā al- Bābī al- Ḥalabī, 1386 AH/ 1966.

Ibn Athīr, Majd al- Dīn Abū ʾl- Saʿādāt b. Muḥammad b. Muḥammad, al- Nihāya Fī Gharīb al- Ḥadīth, Revised by Ṭāhir Aḥmad al- Zāwī & Maḥmūd Muḥammad al- Ṭanāḥī, Cairo, Maktaba al- ʿIlmiyya, 1399 AH/ 1979.

Ibn Bābawayh, Muḥammad b. ʿAlī,  ʿUyūn al- Akhbār al- Riḍā, Revised by Mehdi Lajevardi, Tehran, Nashr- i Jahān, 1378/ 1999.

Idem, Man lā Yaḥḍuru al- Faqīh, Revised by Aliakbar Ghafari, Qom, Daftar- i Intishārāt- i Islāmī- yi Wābasta ba Jāmiʿa- yi Mudarrisīn- i Ḥawza- yi ʿIlmiyya- yi Qom, 1413 AH/ 1992.

Ibn Ḥabīb, al- Muḥabbar, Revised by Ilse Liechtenstein, Beirut, Dār al- Āfāq al- Jadīda, (Und.).

Ibn Hishām, al- Sīra al- Nabawiyya, Revised by Muṣṭafa al- Saqqā & Ibrāhīm al- Abyārī & ʿAbd al- Ḥafīẓ al- Shiblī, Cairo, Shirka Maktaba wa Maṭbaʿa Muṣṭafā al- Bābī al- Ḥalabī wa ʾAwlāda, 1375 AH/ 1955.

Ibn Isḥāq, Muḥammad b. Isḥāq b. Yasār, Sīra Ibn Isḥāq, Revised by Suhayl Zakkār, Beirut, Dār al- Fikr, 1398 AH/ 1978.

Ibn Kathīr al- Dimashqī, Ismāʿīl, al- Bidāya wa ʾl- Nihāya, Beirut, Mawʾassisa al- Taʾrīkh al- ʿArabī, 1412 AH/ 1992.

Ibn Khaldūn, ʿAbd al- Raḥmān Muḥammad, al- ʿIbar wa dīwan ʾl- mubtadiʾ wa al- Khabar fī taʾrikh al- ʿArab wa al- Barbar wa- man ʿāṣarāhum min zawī al- Shʾan al- akbar, Revised by Khalīl Shaḥāda, Beirut, Dār al- Fikr,  1988 / 1408 AH.

Ibn al-Manẓūr, Muḥammad b. Mukarram,  Lisān al-ʿArab, Beirut, Dār al- Ṣādir, 1335 AH/ 1917.

Ibn Qutayba, Abū Muḥammad ʿAbdallāh b. Muslim, al- Maʿārif, Revised by Tharwat Okasha, Cairo, al-Hayʾa al-Miṣriyya al- ʿĀmma lil- Kitāb, 1992.

Ibn Saʿd, Muḥammad, al-Ṭabaqāt ʾl- Kubrā, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1410 AH/ 1990.

al- Iṣbahānī al- Madīnī, Abū Mūsā, Majmūʾ Mughīth fī Gharībay Qurʾān wa Ḥadīth, Revised by ʿAbd al-Karīm ʿAzabāwī, Jeddah, Dār al- Madanī, 1408 AH/ 1988.

Kharagūshī Nayshābūrī, Abū Saʿd ʿAbd al- Malik b. Abī ʿUthmān, Sharaf al- Nabī, Revised by Mohammad Roshan, Tehran, Bābak, 1361/ 1983.

Maqrīzī, Taqī al- Dīn Abū  al- ʿAbbās Aḥmad b. ʿAlī, al- Nizāʿ wa ʾl- Takhāṣum Fī Mā Bayn Banī Umayya wa Banī Hāshim, Revised by Ḥusayn Muʾnis, Cairo, Dār al- Ḥadīth, 1419 AH/ 1998.

Idem, Imtāʿ al-Asmāʿ bi-Mā li -Nabī min al-Aḥwāl wa-l- Amwāl wa-l-Ḥafadah wa-l-Matāʿ, Revised by Muḥammad ʿAbd al- Ḥamīd al- Namīsī, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1420 AH/ 1999.

Masʿūdī, Abū al- Ḥasan ʿAlī b. al- Ḥusayn,  Murūj al-Dhahab wa- Maʿādin al- Jawhar, Revised by Asʿad Dāghir, Qom, Dār al- Hijra, 1409 AH/ 1988 AD.

Qurṭabī, Muḥammad b. Aḥmad, al- Jāmiʿli- Aḥkām al- Qurʾān, Tehran, Intishārāt- i Nāṣir Khusraw, 1364/ 1986.

Suhaylī, Abū ʾl- Qāsim ʿAbd al-Raḥman b. ʿAbd Allāh b. Aḥmad, al-Rawḍ al-Unuf fī Sharḥ al-Sīra al- Nabawiyya li-Ibn Hishām, Revised by ʿUmar ʿAbd al- Salām Tadmurī, Beirut, Dār al- Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, 1421 AH/ 2000.

Ṭabarī, Abū Jaʿfar Muḥammad b. Jarīr, Tāʾrikh al- Rusul wa ʾl- Mulūk al- Umam, Beirut, Dār al- Turāth, 1387 AH/ 1967.

Ṭabarsī, Faḍl b. Ḥasan, Majmaʿ al- Bayān Fī Tafsīr al- Qurʾān, Tehran, Intishārāt- i Nāṣir Khusraw, 1372/ 1992.

Ṭabāṭabāʾī, Sayyid Muḥammad Ḥusayn, al- Mīzān fī Tafsīr al- Qurʾān, Qom, Daftar- i Intishārāt- i Islāmī- yi Jāmiʿa- yi Mudarrisīn- i Ḥawza- yi ʿIlmiyya, 1417 AH/ 1996.

Yaḥṣibī(Yaḥṣubī), Abū ʾl- Faḍl al- Qāḍī ʿIyāḍ b. Mūsā, al- Shafā bi-Taʿrīf Ḥuqūq al- Muṣṭafā, Beirut, Dār al- Fikr al- Ṭabāʿa wa al- Nashr wa al- Tawzīʿ, 1409 AH/ 1988.

Yaʿqūbī, Ibn Wāḍiḥ, , Taʾrīkh al- Yaʿqūbī, Beirut, Dār Ṣādir, (Und.).

Yāqūt Hamawī, Shahāb al- Dīn Abū ʿAbd Allāh,  Muʿjam al- Buldān, Beirut, Dār Ṣādir, 1995.

Zargari Nezhad, Gholamhosein, Tārīkh- i Ṣadr- i Islām( ʿAṣr- i Nabuwwat), Tehran, SAMT, 1378/ 2000.

Zamakhsharī, Maḥmūd, al- Kashshāf ʿan Ḥaqāʾiq Ghawāmiḍ al- Tanzīl, Beirut, Dār al- Kitāb al- ʿArabī, 1407 AH/ 1987.