آرابسک و تبار نبطی آن
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامینگار ذیلابی 1 , هادی عالم زاده 2
1 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
2 - استاد بازنشسته گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: آرابسک, عربانه, هنر نَبَطی, نقوش گیاهی نَبَطی, هنر اسلامی,
ملخص المقالة :
آرابسک (نقوش استیلیزه گیاهی و هندسی) گاه به عنوان شاخصه هنر اسلامی و از ابداعات تمدن اسلامی شمرده می‌شود؛ در مقابل این نظر، برخی از مورخان هنر، افزون بر خصوصیات دوره اسلامی، بر مآخذ پیش از اسلام آن، به ویژه مآخذ ساسانی و بیزانسی و انتقال سنت‌های فرهنگی پیشین هم اشاره کرده‌اند. در این پژوهش، علاوه بر این دو مأخذ، فرهنگ نَبَطی هم به‌مثابه گنجینه‌ای غنی از مضامین کهنِ تصویری، به عنوان مأخذی دیگر در زمینه نقش‌مایه‌های گیاهی آرابسک اسلامی لحاظ شده‌است. پرسش اصلی این پژوهش این است که بن‌مایه‌ها و نقوش گیاهی در آثار نَبَطی چه بوده و بر اساس شباهت‌های نقوش نبطی و اسلامی تا چه حد می‌توان نقوش نبطی را به عنوان مأخذی برای آرابسک اسلامی به‌شمار آورد؟ در این پژوهش با رویکردی بر پایه تاریخ فرهنگی و شواهد متنوع، به‌ویژه آثار مادی و گزارش‌های باستان‌شناسان و شباهت‌هاى آشکار فرهنگى موجود، نشان داده‌ایم که نقش‌مایه‌های نبطی را هم می‌توان در شمار خاستگاه‌هاى آرابسک به‌شمار آورد و بر این اساس و باتوجه به تعدد تبارهای تاریخی آرابسک، دیدگاه‌های ذات‌گرایانه و قدسى‌مدارانه سنت‌گرایان در محدود ساختن دامنه تفسیری این نقوش به هنر اسلامی، بازنگری جدی شده‌است.
بلاذری، احمد بن یحیی (د.تا). فتوح البلدان. بیروت: دار و مکتبه الهلال.
بورکهارت، تیتوس (۱۳۹۲). هنر اسلامی: زبان و بیان. ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: سروش.
دیماند، موریس (۱۳۳۶). راهنمای صنایع اسلامی. ترجمه عبدالله فریار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
زمانی، عباس (۱۳۶۳). طرح اربسک و اسلیمی در آثار تاریخی اسلامی ایران. در معماری ایران. بهکوشش آسیه جوادی، تهران: انتشارات مجرد.
همو (۱۳۹۰). تأثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی. تهران: اساطیر.
عالم‌زاده، هادی (۱۳۸۳). «آرابسک». دایرة معارف بزرگ اسلامی. ج۱، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
قیومی بیدهندی، مهرداد (۱۳۹۷). مجموعه هنر در تمدن اسلامی (معماری 1). تهران: سمت.
کرسول، کپل آرچیبالد کمرون (۱۳۹۳). گذری بر معماری متقدم مسلمانان. بازنگری جیمز آلن، ترجمه مهدی گلچین عارفی، تهران: فرهنگستان هنر.
کونل، ارنست (۱۳۴۷). هنر اسلامی. ترجمه هوشنگ طاهری، تهران: ابن سینا.
نجیب اوغلو، گل‌رو (۱۳۷۹). هندسه و تزیین در معماری اسلامی. ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: روزنه.
هواک، جان و هانری مارتن (۱۳۸۴). سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی. ترجمه پرویز ورجاوند، تهران: علمی و فرهنگی.
Alfaruqi, Ismail (1970). On the nature of the work of Art in Islam. Islam and the modern age, no.2: 68-81.
Basile, J. (2002) .Two visual languages at Petra: Aniconic and Representational Sculpture of the Great Temple. Near Eastern Archeology 65(4), 255-258.
Bikai, Patricia Maynor, Kanellopoulos, Ch. and, Shari Lee Saunders, “Beidha in Jordan (2008). A Dionysian Hall in Nabataean Landscape. American Journal of Archeology, 112 (3), 405-507.
Burkhardt, Titus (1967) .Perennial Values in Islamic Art. Studies in Comparative Religion, 1/32-41.
Eggleton, L. (2012) .History in the Making: The Ornament of the Alhambra and the Past-Facing Present. The Journal of Art Historiography.
Hamilton, R.W. Khirbat al Mafjar (1959). An Arabian Mansion in the Jordan Valley, Oxford.
Hammond, D.J. (2003). The Temple of the Winged Lions, Markoe, 223-229.
Hammond, Philip C. (1977). The Capitals from “The Temple of the Winged Lions”, Petra Source. Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 226 /47-51.
Healey, J.F. (1998). The Religion of the Nabataeans: (Religions in the Graeco-Roman world), Brill.
Herzfeld, E. (1913-1936). Arabesque. In Encyclopaedia of Islam, First Edition Edited by R.Basset, R. Hartmann, Online access on 13 May 2023.
Joukowski, Martha Sharp (2002). A Nabataean Architectural Miracle. New Eastern Archeology, 65(4), 235-248.
Kuhnel, E. (1960). “Arabesque”, Encyclopaedia of Islam, the second edition, Leiden, Brill.1/558-561.
McKenzie, S., and others (2013). The Nabataean Temple at Khirbet et-Tannur, Jordan, The Annual of the American Schools of Oriental Research, 68(2).
Mettinger, Tryggve N.D., (Published online 2004). The Absence of Images: the Problem of the ancient cult at Gades and its religio-historical Background.
Negev, A. (1971) .The Nabatean Necropolis of Mampsis (Kurnub). Israel Exploration Journal, 21(2/3), 110–129. http://www.jstor.org/stable/27925268
Negev, A. (1974). Nabatian Capitals in the Towns of the Negev. Israel Exploration Journal, 24(3/4), 153-159.
Patrich, J. (2001). Nabatean Art between East and West.
Patrich, J.(1990). The Formation of Nabatean Art: Prohibition of Graven Image among the Nabateans, Jerusalem: Hebrew University.
Sonia P. Seherr-Thoss (1968). Design and Color in Islamic Architecture, Afghanistan, Iran, Turkey, Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
Tuttle, Christopher A. (2013). Preserving Petra Sustainably (One Step at a Time): The Temple of the Winged Lions Cultural Resource Management Initiative as a Step Forward Author. Journal of Eastern Mediterranean Archaeology & Heritage Studies, 1(1), 1-23.
Vickers, Michael (1994). Nabataea, India, Gaul, and Carthage: Reflections on Hellenistic and Roman Gold Vessels and Red-Gloss Pottery. American Journal of Archeology, 98/231-248.
Wenning, Robert (2001). The Betyls of Petra, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, Nov. 2001, No. 324, Nabataean Petra, 79-95.
Zeilabi, Negar (Published Online 27Dec. 2017) .Talisman and Figural Representation in Islam: A Cultural history of Images and Magic. British Journal of Middle Eastern Studies.
_||_
Alemzadeh, Hadi (1383). “Ārābisk”. Dāʼirat-u al-Maʻārif-i Buzurg-i Islāmī,J1, Kazem Mousavi Bojnourdi, Tehran: Dāʼirat-u al-Maʻārif-i Buzurg-i Islāmī.
Alfaruqi, Ismail (1970). On the nature of the work of Art in Islam. Islam and the modern age, no.2:68-81
Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā (nd.). Futūḥ-u al-Buldān. Beirut: Dār va Maktibat-u al-Hilāl.
Basile, J. (2002). Two visual languages at Petra: Aniconic and Representational Sculpture of the Great Temple, Near Eastern Archeology 65(4), 255-258.
Bikai, Patricia Maynor, Kanellopoulos, Ch. and, Shari Lee Saunders, “Beidha in Jordan (2008). A Dionysian Hall in Nabataean Landscape, American Journal of Archeology, 112 (3), pp. 405-507.
Burchhardt, Titus (1392). Hunar-i Islāmī Zabān va bayān. Translated by Masoud Rajabnia, Tehran: Surūsh.
Burkhardt, Titus (1967). Perennial Values in Islamic Art, Studies in Comparative Religion, 1/32-41.
Creswell, Keppel Archibald Cameron (1393). Guzarī bar Miʻmārīy-i Mutaqaddim-i Musalmānān. Ed. James Alen, Translated by Mahdi Golchin Arefi, Tehran: Farhangistān-i Hunar.
Dimand, Mourice (1336). Rāhnamāy-i Ṣanāyiʻ-i Islāmī. Translated by Abdullah Faryar, Tehrān: Bungāh-i tarjumih va nashr-i kitāb.
Eggleton, Lara, (2012) History in the Making: The Ornament of the Alhambra and the Past-Facing Present, The Journal of Art Historiography.
Hamilton, R.W. Khirbat al Mafjar (1959). An Arabian Mansion in the Jordan Valley, Oxford.
Hammond, D.J. (2003). The Temple of the Winged Lions, Markoe, 223-229.
Hammond, Philip C. (1977). The Capitals from “The Temple of the Winged Lions”, Petra Source: Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 226 /47-51.
Healey, J.F. (1998). The Religion of the Nabataeans: (Religions in the Graeco-Roman world), Brill.
Herzfeld, E. (1913-1936). “Arabesque”, in Encyclopaedia of Islam, First Edition Edited by R.Basset, R. Hartmann, Online access on 13 May 2023.
John Hoag, Hanri Martan (1384), Sabk Shināsīy-i Hunar-i Miʻmārī dar Sarzamīnhāy-i Islāmī, Translated by Parviz Varjavand, Tehran.
Joukowsky, Martha Sharp (2002). A Nabataean Architectural Miracle, New Eastern Archeology, 65(4), 235-248.
Kuhnel, E. (1347). Hunar-i Islāmī, Translated by Houshang Taheri, Tehran: Ibn Sīnā.
Kuhnel, E. (1960). “Arabesque”, Encyclopaedia of Islam, the second edition, Leiden, Brill.1/558-561.
McKenzie, S., and others (2013). The Nabataean Temple at Khirbet et-Tannur, Jordan, The Annual of the American Schools of Oriental Research, 68(2).
Mettinger, Tryggve N.D., (Published online 2004). The Absence of Images: The Problem of the ancient cult at Gades and its religio-historical Background.
Najib Oghlou, Golrou (1379), Hindisi va Tazʼīn dar Miʻmārī Islāmī, Translated by Mehrdad Qayyoomi Bidhendi, Tehran: Ruzanih.
Negev, A. (1971), “The Nabatean Necropolis of Mampsis (Kurnub)”, Israel Exploration Journal, 2 1(2/3), 110–129. http://www.jstor.org/stable/27925268
Negev, A. (1974). Nabatian Capitals in the Towns of the Negev, Israel Exploration Journal, 24(3/4), 153-159.
Patrich, J. (2001). Nabatean Art between East and West.
Patrich, Joseph (1990). The Formation of Nabatean Art: Prohibition of Graven Image among the Nabateans, Jerusalem, Hebrew University.
Qayyoomi Bidhendi, Mehrdad (1397), Majmūʻiy-i Hunar dar Tamaddun-i Islāmī ( Memari 1), Tehran: Samt.
Sonia P. Seherr-Thoss (1968). Design and Color in Islamic Architecture, Afghanistan, Iran, Turkey, Washington, D.C., Smithsonian Institution.
Tuttle, Christopher A. (2013). Preserving Petra Sustainably (One Step at a Time): The Temple of the Winged Lions Cultural Resource Management Initiative as a Step Forward Author, Journal of Eastern Mediterranean Archaeology & Heritage Studies, 1(1), 1-23.
Vickers, Michael (1994). Nabataea, India, Gaul, and Carthage: Reflections on Hellenistic and Roman Gold Vessels and Red-Gloss Pottery. American Journal of Archeology, 98/231-248.
Wenning, Robert (2001). The Betyls of Petra, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, Nov. 2001, No. 324, Nabataean Petra, 79-95.
Zamani, Abbas (1363), Ṭarḥ-i Ārābisk Wa Islāmī dar Āthār-i Tārīkhīy-i Islāmīy-i Īrān, Miʻmārīy-i Īrān, Ed. Asiyeh Javadi, Tehran: Mujarrad.
Zamani, Abbas (1390), Taʼsīr-i Hunar-i Sāsānī dar Hunar-i Islāmī, Tehran: Asātīr.
Zeilabi, Negar, (Published Online 27 Dec. 2017). Talisman and Figural Representation in Islam: A Cultural History of Images and Magic, British Journal of Middle Eastern Studies.
