یوحنای دمشقی و خاستگاه رهیافت‌های او به اسلام
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
مصطفی معلمی
1
(استادیار دانشگاه علوم پزشکی، مازندران، ایران)
الکلمات المفتاحية: اسلام, مسیحیت, یوحنای دمشقی, سرجون بن منصور, اسلام ستیزی و سنت اسلامی,
ملخص المقالة :
با آغاز دعوت اسلامی از سوی پیامبر اسلام(ص)، مسیحیان ساکن شبه جزیره و نیز امپراتوری بیزانس رویکردهای متفاوتی در برابر اسلام پیش گرفتند. یکی از این رویکردها دفاعیه(ردّیه)نویسی بوده است که دانشمندان معاصر اسلام آنها را خصمانه و مبتنی بر اوهام و مجعولات ارزیابی کرده‌اند. یوحنّای دمشقی گویا نخستین مسیحی شرقی باشد که در دفاع از مسیحیت ردّیه‌ای بر اسلام نوشته است. این پژوهش بر آن است تا با بررسی گزاره‌های تاریخی مندرج در ردّیه یوحنّا و دیگر مسیحیان دریابد آیا این گزاره‌ها صرفا برخاسته از اوهام و جعلیات بوده یا در روایات اسلامی می‌توان خاستگاهی برای آنها یافت؟ یافته‌ها نشان می‌دهد بیش‌ترین بخش از آن چه به عنوان مهم‌ترین ضعف‌ها و یا خرده‌گیری مسیحیان بر اسلام شمرده می‌شود از درون جامعه اسلامی و دربار بنی امیه برخاسته است. یوحنا و پدرش سرجون بن منصور ده‌ها سال در دربار بنی امیه می‌زیستند و ذهنیت آنان از اسلام به شدت متأثر از این دربار بوده است.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد أبوالفضل أبراهیم، بیروت، دارالکتب العربیة، 1959م.
إبن أبی شیبة، عبدالله بن محمد، المصنف، تحقیق سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، 1409ﻫ.
ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیرة، تحقیق محمد حمیدالله، بی جا، معهد الدراسات و الابحاث للتعریف.
ابن بطریق، سعید، کتاب التاریخ المجموع علی التحقیق و التصدیق، بیروت، 1905م.
إبن حبیب بغدادی، کتاب المحبر،حیدرآباد دکن، مکتبة الدائرة المعارف العثمانیة، 1361ﻫ.
همو، المنمق فی اخبار قریش، تحقیق خورشید احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ﻫ.
إبن سعد، الطبقات الکبری(الطبقة الخامسة)، تحقیق محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبة الصدیق، 1414ﻫ.
إبن شبّة، أبو زید عمر النمیری، تاریخ المدینة المنورة، تحقیق فهیم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ﻫ.
ابن عبدالبّر، ابوعمر یوسف بن عبدالله القرطبی، جامع بیان العلم و فضله، تحقیق مسعد عبدالمجید محمد السعدی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421ﻫ.
ابن عبدربّه، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق مفید محمد قمیحة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1404ﻫ.
ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق سهیل زکّار، بیروت، دارالفکر، بیروت، 1409ﻫ.
إبن عساکر، أبوالقاسم علی بن الحسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415ﻫ.
ابن فقیه همدانی، البلدان، بیروت، عالم الکتاب، 1416ﻫ.
ابن قتیبة دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم، الامامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1410ﻫ.
ابن کثیر دمشقی، البدایة و النهایة، تحقیق علی شیری، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1408ﻫ.
ابن ماجه، ابوعبدالله محمد بن یزید، سنن، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر.
ابن ندیم، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، مروی، 1350ش/1971م..
ابن نما حلی، مثیر الاحزان، نجف اشرف، مطبعة الحیدریة، 1369ﻫ.
إبن هشام، أبو محمد عبدالملک، سیرة النبی، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهرة، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ﻫ.
ابوهلال عسکری، الاوائل، تحقیق محمد السید الوکیل، طنطا، دارالبشیر، 1408ﻫ.
أحمد بن حنبل، مسند، بیروت دارصادر.
اخبارالدولة العباسیة، تحقیق عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار مطلبی، بیروت، دارالطلیعة، 1971م.
اسعدی، مرتضی، مطالعات انگلیسی در غرب انگلیسی زبان، تهران، سمت، 1381ش.
اصفهانی، ابوالفرج علی بن الحسین، الاغانی، بیروت داراحیاء التراث العربی، 1415ﻫ.
همو، مقاتل الطالبیین، تحقیق کاظم مظفر، نجف اشرف، مکتبة حیدریة، 1387 ﻫ.
بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، بیروت، دارالفکر، 1401ﻫ.
همو، التاریخ الکبیر، دیاربکر(ترکیه)، المکتبة الاسلامیة.
بستانی، قاسم، «شیوه‌های جعل حدیث»، فصلنامه علوم حدیث، شماره 37و38، پاییز و زمستان 1384.
بلاذری، أحمد بن یحیی، أنساب الاشراف، تحقیق سهیل زکّار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ﻫ.
همو، فتوح البلدان، تحقیق صلاح الدین منجد، قاهرة، مکتبة النهضة، 1975م.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد، تحقیق ماللهندمن مقولة مقبولة فی العقل او مرذولة، تحقیق احمد آرام، بیروت، عالم الکتب، 1403ﻫ.
ترمذی، ابو عیسی محمد بن عیسی، السنن، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، 1403ﻫ.
جاحظ، عمرو بن بحر، رسائل الجاحظ، تحقیق عبدالامیر علی مهنا، بیروت، دارالحداثة، 1988م.
جلالی، سید محمدرضا، تدوین السنة الشریفة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1418ﻫ.
جهشیاری، ابوعبدالله محمد بن عبدوس، الوزراء و الکتّاب، بیروت، دارالفکر الحدیث، 1408ﻫ.
حسینی طباطبایی، مصطفی، نقد آثار خاورشناسان، تهران، انتشارات چاپخش، 1375ش.
حلبی، السیرة الحلبیة، بیروت، دارالمعرفة، 1400ﻫ.
خلیفة بن خیاط العصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، 1414ﻫ.
خلیل بن احمد، العین، تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، قم، دار الهجرة، 1409ﻫ.
الدعمی، محمد، الاستشراق الاستجابة الثقافیة الغربیة للتاریخ العربی الاسلامی، بیروت، مرکز الدراسات الوحدة العربیة، 2006م.
دهقان، بمانعلی، و حسین صفری، «بررسی نقش زنادقه در جعل حدیث»، دوفصلنامه حدیث‌پژوهی، شماره 6، پاییز و زمستان 1390.
الدیب، عبدالعظیم، المستشرقون و التراث، منصورة، موسسة الوفاء للطباعة و النشر، 1413ﻫ.
ذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
همو، میزان الاعتدال، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالمعرفة، 1382ﻫ.
رفیعی، ناصر، «عوامل و انگیزه‌های دروغ‌پردازی حدیث»، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا(ع)، شماره41، بهار1381ش.
روحانی نژاد، جواد، «بررسی ماجرای قتل عثمان»، فصلنامه تاریخ پژوهی، شماره 60، پاییز 1393.
زبیر بن بکّار، أخبار الموفقیات، تحقیق سامی مکّی العانی، منشورات الرضی، قم، 1374ش.
زمانی، محمد حسن، شرق‌شناسی و اسلام‌شناسی غربیان، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، 1386ش.
ساهاس، دانیل، «الشخصیة العربیة فی الجدال المسیحی مع الإسلام»، مجلة الاجتهاد، ترجمه جهاد الترک، شماره 28، تابستان 1416ﻫ.
سباعی، حسان مصطفی، الاستشراق و المستشرقون، دار الوراق.
سبحانی، جعفر، الالهیات، بیروت، الدار الاسلامیة، 1409ﻫ.
همو، محاضرات فی الالهیات، قم، موسسة الامام الصادق(ع).
سلیم بن قیس الهلالی، کتاب سلیم بن قیس، تحقیق محمدباقر انصاری.
سمرقندی، ابواللیث نصر بن محمد، تفسیر السمرقندی، تحقیق محمود مطرجی، بیروت، دارالفکر.
سید بن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، قم، انوار الهدی، 1417ﻫ.
سید رضی، نهج البلاغه، شرح شیخ محمد عبده، قم، دارالذخائر،1370ش.
سید مرتضی، امالی المرتضی (غرر الفوائد و درر القلائد)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دارالفکر العربی، 1998م.
سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر، الدر المنثور، بیروت، دارالمعرفة، 1993م.
شیخ صدوق، ابوجعفرمحمد بن علی، الامالی، قم، موسسة البعثة، 1417ﻫ.
همو، عیون اخبار الرضا ، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، موسسة اعلمی، 1404ﻫ.
شوفانی، الیاس، الموجز فی تاریخ فلسطین السیاسی، بیروت، موسسة الدراسات الفلسطینیة، چاپ دوم، 2003م.
شهرستانی، سیدعلی، منع تدوین الحدیث، قم، مرکز الابحاث العقائدیة، 1420ﻫ.
صمیمی، مینو، محمد(ص) در اروپا، ترجمه عباس مهرپویا، تهران، انتشارات اطلاعات، 1384ش.
صنعانی، ابوبکر عبدالرزاق بن همام، المصنّف،تحقیق حبیب الرحمن الاعظمی، منشورات المجلس العلمی.
صولی، ابوبکر محمد بن یحیی، ادب الکتّاب، تحقیق محمد بهجة الاثری و محمود شکری الآلوسی، بغداد، المکتبة العربیة، 1341ﻫ.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1403ﻫ.
همو،جامع البیان، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، 1415ﻫ.
طه حسین، فی الادب الجاهلی، قاهرة، موسسة هنداوی للتعلیم و الثقافة، 2014م.
طیبی، سید محمد، «ریشه‌های اقتصادی قیام سال سی و پنج هجری»، فصلنامه پژوهشنامه تاریخ اسلام، شماره 2، تابستان 1390.
عاشوری تلوکی، نادعلی، «سرگذشت حدیث در دوره معاویه»، فصلنامه علوم حدیث، شماره 16، تابستان 1379.
عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (ص)، بیروت، دارالهادی، 1415ﻫ.
عسکری، سید مرتضی، احادیث ام المومنین عائشة، المجمع العلمی الاسلامی، 1418ﻫ.
همو، عبدالله بن سبأ، نشر توحید، چاپ ششم، 1413ﻫ.
علی، جواد، «یوحنّا الدمشقی»، الرسالة، شماره 611، 1364ﻫ.
العقیلی، محمد رشید، «فتح بیت المقدس و أهمیته من المنظور الاسلامی»، المورخ العربی، شماره 49، 1414ﻫ.
غامدی، علی بن محمد عوده، یوحنا الدمشقی رائد العدوان الفکری علی الاسلام، نسخه الکترونیک:
https://archive.org/details/yphanaadimashqi
غزنوی، سدیدالدین محمد، مقامات ژنده‌پیل، به اهتمام حشمت مؤید، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1384ش.
غلامی، یوسف، «فتوحات دوره خلفا (انگیزه‌ها و پیامدها)»، ماهنامه کوثر، شماره 49، بهمن 1379.
فلوتن، فان، ابحاث فی السیطرة العربیة و التشیع و المعتقدات المهدیة فی ظل خلافة بنی امیة، ترجمه ابراهیم بیضون، بیروت، دارالنهضة العربیة، 1996م.
قاضی عیاض، الشفاء تبعریف الحقوق المصطفی، بیروت، دارالفکر، 1409ﻫ.
کردعلی، محمد، خطط الشام، بیروت، مکتبة النوری، 1403ﻫ.
گردیزی، ابوسعید عبدالحیّ بن ضحاک، زین الاخبار،تحقیق عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب،1363ش.
مالکی، حسن بن فرحان، نحو انقاذ التاریخ الاسلامی، ریاض، موسسة الیمامة الصحفیة، 1418ﻫ.
مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین،التنبیه و الاشراف، بیروت، دار صعب.
همو، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، 1409ﻫ.
مسلم بن حجاج نیشابوری، الصحیح، بیروت، دارالفکر.
معالیقی، منذر، الاستشراق فی المیزان، بیروت، المکتب الاسلامی، 1418ﻫ.
معلمی، مصطفی، «ابن کثیر دمشقی و تعصب مذهبی در کتاب البدایة و النهایة»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال هشتم، شماره 31، پاییز1386.
مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق احمد فرید، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ﻫ.
مولوی، محمد، جعفری سروجهانی، اکرم، «روش‌های مبارزاتی امام سجاد(ع) در مواجهه با پدیده جعل حدیث»، فصلنامه شیعه‌پژوهی، شماره9، زمستان 1395.
میرصانعی، سید محمدعلی، «بررسی تاریخی زمینه‌های اجتماعی و فکری آثار یوحنّا دمشقی»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال 50، شماره دوم، پاییز و زمستان 1396.
نجفی و همکاران، «آراء تفسیری مفسران معاصر پیرامون آیه مباهله»، فصلنامه مطالعات تفسیری، شماره 21، بهار 1394.
نصرالله، جوزف، منصور بن سرجون المعروف بالقدیس یوحنا الدمشقی، ترجمه انطوان هبّی، بیروت، منشورات المکتبة البولسیة، 1991م.
نویری، شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون العرب، بیروت، دارالکتب و الوثائق القومیة، 1423ﻫ.
وات، مونتگمری، محمد فی مکة، تعریب شعبان برکات، بیروت، منشورات المکتبة العصریة.
واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونز، بیروت، موسسة الاعلمی، چاپ سوم، 1409ﻫ.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر.
Chase, F., Fathers of the Church, Saint John of Damascus writing, Washington, D.C, The Catholic University of America Press, 1985.
Daniel, N., Islam and the West, Oxford, Oneworld publication, 2000.
Dante Alighieri, Divine Comedy – Inferno, English Translation And Notes By Henry Wadsworth Longfellow Electronic Text: Miktex Latex Typesetting By Josef Nygrin, In Jan & Feb 2008.
Janosik, Daniel, John of Damascus, First Apologist to the Muslims, Eugene, Pickwick Publications, 2016.
Louth, Andrew, St John Damascene, Oxford University Press, 2002.
Sahas, Daniel, John of Damascus on Islam: The "Heresy of the Ishmaelites", Leiden, Brill, 1972.
Schadler, Peter, John of Damascus and Islam: Christian Heresiology and the Intellectual Background to Earliest Christian-Muslim Relations, Leiden, Brill, 2018.
Said, E., Orientalism, New York, Vintage books, 1979.
Tibawi, A.L., “English Speaking Orientalists”, Islamic Quarterly, 8, 1-4, 1964.
_||_