اسامی آیات قرآنی، گونه¬شناسی و اسباب نامگذاری آنها
الموضوعات :
قاسم بستانی
1
(عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهوار، اهواز، ایران)
مینا شمخی
2
(عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهوار، اهواز، ایران)
الکلمات المفتاحية: قرآن, آیات, اسم, فقه, کلام,
ملخص المقالة :
همچنان که سوره های قرآن دارای نام بلکه بعضاً دارای نامهای متعددی است و هر یک از این نامها نیز وجه متناسبی با سوره دارد، بعضی از آیات قرآنی نیز دارای یک یا چند نام به وجوه مناسبت متعددی هستند که به آنها اسامی آیات گویند. منشأء نامگذاری برخی از اسامی آیات قرآنی، روایات پیامبر(ص) و ائمه(ع) است که در زبان مردم به دلایلی رایج شده¬اند و برخی بیان موضوعی فقهی، کلامی، تاریخی و غیره می¬باشد. در این مقاله، تلاش می¬شود بر اساس مطالعه¬ی کتابخانه¬ای و تجزیه و تحلیل داده¬ها و جمع¬بندی آنها و نیز با بررسی آیات قرآن، روایات، تفاسیر و سایر متون دینی، در ابتدا، تمامی اسامی آیات قرآن به ترتیب حروف الفبا، معرفی و علت نامگذاری هر یک، ذکر شود، سپس بناست که تعداد آیات بر حسب بیشترین اسم، تفکیک شود و در پایان، نوع علمی اسامی برخی آیات بر حسب فقهی، کلامی، تفسیری، اخلاقی و تاریخی، بیان شود.
* قرآن کریم.
1- ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، تحقیق علی محمد معوض_عادل احمد عبدالموجود، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ق.
2- ابن ادریس حلّی، محمد بن احمد، السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، مؤسّسة النّشر الاسلامی، 1410ق.
3- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، نواسخ القرآن، تحقیق محمد اشرف علی الملیباری، چاپ دوم، مدینه منوره، عمادة البحث العلمي بالجامعة الإسلامية، 1423ق.
4- ابن حزم اندلسی، علی بن احمد، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، تحقیق عبدالغفار سلیمان البنداری، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1406ق.
5- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، مترجم صادق حسن زاده، قم، آل علی(ع)، 1382ش.
6- ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، متشابه القرآن، بیجا، انتشارات بیدار، 1328ش.
7- ابن عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، چاپ سوم، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق.
8- ــــــــــــــــ، قانون التاویل، تحقیق محمد سلیمانی، چاپ اول، جده_بیروت، دار القبلة للثقافة الاسلامیة- مؤسّسة علوم القرآن، 1406ق.
9- ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیجا، دار الفکر، 1399ق.
10- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دار صادر، 1414ق.
11- ابن نورالدین، محمد بن علی، تیسیر البیان لاحکام القرآن، تحقیق عبدالمعین الحرش، چاپ اول، سوریه، دار النوادر، 1433ق.
12- ابو الفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقی_ محمدمهدی ناصح، چاپ اول، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.
13- ابوشامه، عبدالرحمن بن اسماعیل، المرشد الوجیز الی علوم تتعلق بالکتاب العزیز، تحقیق طیار آلتی قولاج، بیروت، دار صادر، 1395ق.
14- ابوشهبه، محمد بن محمد، المدخل لدراسة القرآن الکریم، چاپ دوم، قاهره، مکتبة السنة، 1423ق.
15- انصاری، مرتضی، الطهارة، تحقیق لجنة التحقیق، چاپ اول، قم، مؤسّسة الهادی، 1415ق.
16- ـــــــــــــــ، النکاح، چاپ اول، قم، باقری، 1415ق.
17- ـــــــــــــــ، منهاج الفقاهة، حاشیه نویس محمدصادق روحانی، قم، انوار الهدی، 1429ق.
18- آل غازی، عبدالقادر بن ملّا حویش، بیان المعانی، چاپ اول، دمشق، مطبعة الترقی، 1382ق.
19- آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیة، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ق.
20- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، تحقیق علی آخوندی، قم، مؤسّسة النشر الاسلامی، 1363ش.
21- بُقاعی، ابراهیم بن عمر، مصاعد النظر للاِشراف علی مقاصد السور، چاپ اول، ریاض، مکتبة المعارف، 1408ق.
22- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التاویل، تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشلی، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق.
23- بیهقی، ابوبکر، احکام القرآن للشافعی، حاشیه نویس عبدالغنی عبدالخالق، چاپ دوم، قاهره، مکتبة الخانجی، 1414ق.
24- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
25- جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، تحقیق محمدصادق قمحاوی، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
26- حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهدالتنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، چاپ اول، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1411ق.
27- حسینی شیرازی، محمد، مِن فقه الزهراء(س)، تحقیق موسسه المجتبی للتحقیق و النشر، چاپ دوم، بیروت، موسسه المجتبی للتحقیق و النشر، 1421ق.
28- حسینی طهرانی، محمدحسین، معرفة الامام(ع)، بیجا، مکتبه العقائد الاسلامیه، بیتا.
29- حسینی میلانی، علی، تشیید المراجعات، قم، الحقائق، 1428ق.
30- حکیم، محسن، حقائق الاصول، قم، مکتبه بصیرتی، 1372ق.
31- ــــــــــــ، مستمسک العروة الوثقی، چاپ چهارم، نجف اشرف، مطبعة الآداب، 1391ق.
32- حکیم، محمدباقر، دَوْر اهل البيت فی بناء الجماعة الصالحة، چاپ دوم، بیجا، المجمع العالمی لاهل البیت(ع)، 1425ق.
33- حلبی، ابوالصلاح، الکافی، اصفهان، الهیئه التاسیسیه لمکتبه الامام امیرالمومنین(ع)، 1403ق.
34- حنفی رازی، محمد بن ابی بکر، اَنموذج جلیل فی اَسئلة و اُجوبة عن غرائب آی التنزیل، تحقیق عبدالرحمن بن ابراهیم المطرودی، چاپ اول، ریاض، دار عام الکتب المملکة العربیة السعودیة، 1413ق.
35- خالدی، صلاح عبدالفتاح، القرآن و نقض مطاعن الرهبان، چاپ اول، دمشق، دارالقلم، 1428ق.
36- خراسانی، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1387ش.
37- خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، چاپ چهارم، بیروت، دار الزهراء للطباعه و النشر و التوزیع، 1395ق.
38-ـــــــــــــــ، مصباح الفقاهه، مصحح محمدعلی توحیدی، چاپ اول، قم، مکتبه الداوری، بیتا.
39- دمشقی حنبلی، محمد بن احمد، تعلیقة علي العلل لاِبن ابی حاتم، تحقیق سامی بن محمد بن جاد الله، چاپ اول، ریاض، اضواء السلف، 1423ق.
40- رازی نجفی اصفهانی، محمدتقی، هدایه المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین، چاپ سوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1393ش.
41- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان الداوودی، چاپ اول، دمشق_بیروت، دار القلم_دار الشامیه، 1412ق.
42- راوندی، قطب الدین، فقه القرآن، تحقیق سید احمد حسینی، چاپ دوم، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1405ق.
43- روحانی، محمد صادق، المرتقی الی الفقه الارقی، چاپ اول، بیروت، دار الجلی، 1420ق.
44- رومی، فهد بن عبدالرحمن، اتّجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، چاپ اول، عربستان سعودی، رئاسه ادارات البحوث العلمیه و الافتاء و الدعوه و الارشاد، 1407ق.
45- ریشهری، محمد، موسوعة الإمام علي بن أبي طالب عليه السلام في الكتاب و السنة و التاريخ، تحقیق مرکز بحوث دار الحدیث، چاپ دوم، قم، دار الحدیث للطباعة و النشر، 1425ق.
46- زرکشی، بدرالدین، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ اول، بیروت، دار احیاء الکتب العربیة، 1376ق.
47- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ سوم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.
48- زین الدین، محمدامین، کلمة التقوی، چاپ اول، قم، موسسه اسماعیلیان، 1413ق.
49- سایس، محمدعلی، تفسیر آیات الاحکام، تحقیق ناجی سویدان، بیجا، المکتبة العصریة للطباعة و النشر، 1424ق.
50- سبحانی، جعفر، مفاهیم القرآن، قم، مؤسسة الامام صادق(ع)، 1421ق.
51- ـــــــــ، اضواء علی عقائد الشیعه الامامیه، چاپ اول، تهران، نشر مشعر، 1421ق.
52- ـــــــــ، الایمان و الکفر فی الکتاب و السنه، قم، موسسه الامام صادق(ع)، 1416ق.
53- ــــــــ، المناهج التفسیریة فی علوم القرآن، چاپ دوم، قم، مؤسسة الامام صادق(ع)، 1422ق.
54- ــــــــ، بحوث فی الملل و النحل، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بیتا.
55- سخاوی، علی بن محمد، جمال القراء و کمال الاِقراء، تحقیق عبدالحق عبدالدائم سیف القاضی، چاپ اول، بیروت، موسسه الکتب الثقافیه، 1419ق.
56- سیستانی، علی، الاَسئلة العقائدیة، چاپ اول، قم، مرکز ابحاث العقائدیة، 1429ق.
57- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1394ق.
58- ـــــــــــ، الاکلیل فی استنباط التنزیل، تحقیق سیف الدین عبدالقادر الکاتب، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1401ق.
59- شرف الدین، جعفر، الموسوعة القرآنیة خصائص السور، تحقیق عبدالعزیز بن عثمان التویجزی، چاپ اول، بیروت، دار التقریب بین المذاهب الاسلامیة، 1420ق.
60- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، بیروت، دار العالم الاسلامی، بیتا.
61- ــــــــــــ، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، تحقیق مؤسسة المعارف الاسلامیة، چاپ اول، قم، بنیاد معارف اسلامی، 1413ق.
62- صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، چاپ بیست و چهارم، بیجا، دار العلم للملایین، 1422ق.
63- صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات، تحقیق علی میرشریفی- عبدالسید عصام، قم، کنگره شیخ مفید، بیتا.
64- ـــــــــــــــــ، من لا یحضره الفقیه، مترجم علی اکبر غفاری- محمدجواد غفاری-صدر الدین بلاغی، تهران، نشر صدوق، 1367ش.
65- طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
66- ـــــــــــــــ سنن النبی الاکرم(ص)، تحقیق محمدهادی فقهی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1416ق.
67- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجواد بلاغی، چاپ سوم، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.
68- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت، دار المعرفة، 1412ق.
69- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، انتشارات دار الثقافه، 1414ق.
70- ــــــــــــ، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
71- طیّار، مساعد بن سلیمان، المحرّر فی علوم القرآن، چاپ دوم، جده، مرکز الدراسات و المعلومات القرآنیه بمعهد الامام الشاطبی، 1429ق.
72- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، چاپ پنجم، بیجا، المرکز الاسلامی للدراسات، 1425ق.
73- ـــــــــــــــــ، زواج المتعه، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، 1423ق.
74- علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1412ق.
75- علی رضا، محمد رشید، تفسیر القرآن الحکیم، مصر، الهیئه المصریه العامه للکتاب، 1412ق.
76- عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، چاپ اول، تهران، بینا، 1380ق.
77- غزالی طوسی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار المعرفه، بیتا.
78- فاضل مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، تحقیق سید محمد قاضی، چاپ اول، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1419ق.
79- فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1405ق.
80- فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
81- فرّاء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن، تحقیق احمد یوسف نجاتی_محمدعلی نجار_عبدالفتاح اسماعیل شلب، چاپ اول، مصر، دار المصریه للتالیف و الترجمه، 1401ق.
82- فرات، ابن ابراهیم، التفسیر، تحقیق محمدکاظم محمودی، چاپ اول، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1410ق.
83- فضل الله، محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، چاپ دوم، بیروت، دار الملاک للطباعه و النشر، 1419ق.
84- فیض کاشانی، محسن، التحفة السنیة فی شرح النخبة المحسنیة، مصحح سید عبدالله بن نعمت الله جزایری، مشهد، کتابخانه آستان قدس رضوی، 1353ق.
85- ــــــــــ، تفسیر الصّافی، تحقیق حسین اعلمی، چاپ دوم، تهران، انتشارات الصدر، 1415ق.
86- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوی جزایری، چاپ سوم، قم، دار الکتاب، 1363ش.
87- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، مترجم حسین انصاریان، قم، دار العرفان، 1388ش.
88- کوفی، محمد بن سلیمان، مناقب امیرالمومنین(ع)، تحقیق محمدباقر محمودی، چاپ اول، قم، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، 1412ق.
89- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
90- ـــــــــــــــــ، مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول، تحقیق هاشم رسولی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1363ش.
91- محاسبی، حارث بن اسد، فهم القرآن و معانیه، تحقیق حسین القوتلی، چاپ دوم، بیروت، دار الفکر_دار الکندی، 1398ق.
92- مزینی، خالد بن سلیمان، المحرّر فی اسباب نزول القرآن، چاپ اول، عربستان سعودی، دار ابن جوزی، 1427ق.
93- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ اول، تهران، وزارت ارشاد ملی اداره کل تبلیغات و انتشارات، 1366ش.
94- مطعنی، عبدالعظیم، خصائص التعبیر القرآنی و سماته البلاغیة، چاپ اول، بیجا، مکتبة وهبة، 1413ق.
95- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، مکتبة المرتضویة، بیتا.
96- ــــــــــــــ، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، مصحح مجتبی عراقی-حسین یزدی- علی پناه اشتهاردی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403ق.
97- مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، چاپ اول، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، 1421ق.
98- ـــــــــــــ، انوار الفقاهة، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، بیتا.
99- مؤید بالله، احمد بن حسین، شرح التجرید فی فقه الزیدیه، دمشق، مکتب عنبر، 1364ش.
100- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1392ق.
101- نحاس، احمد بن محمد، الناسخ و المنسوخ، تحقیق محمد عبدالسلام محمد، چاپ اول، کویت، مکتبه الفلاح، 1408ق.
102- نمازی، علی، مستدرک سفینة البحار، چاپ سوم، قم، مؤسسة النّشر الاسلامی التّابعة لجماعة المدرسین، بیتا.
103- واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق کمال بسیونی زغلول، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1411ق.
104- همدانی، رضا، مصباح الفقیه، بیجا، منشورات مکتبة الصدر، بیتا.
105- یزدی، محمدکاظم، تکملة العروة الوثقی، قم، مکتبه الداوری، بیتا.
