تحليلي بر سياست هاي ساماندهی بافت‌های فرسوده در سکونتگاه‌های غیررسمی (مطالعه موردی: شهر پارس آباد)

الموضوعات :

یوسف زیادی دمیرچی درسی ¹ (دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران)
آزاده  اربابی سبزواری ² (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر)

تاريخ الإرسال : 28 الأربعاء , جمادى الثانية, 1445 تاريخ التأكيد : 01 السبت , رجب, 1445 تاريخ الإصدار : 24 الأربعاء , رمضان, 1445

الکلمات المفتاحية: سیاست ساماندهی, بافت فرسوده, سکونتگاه‌های غیررسمی, حکمرانی خوب شهری, پارس‌آباد مغان,

ملخص المقالة :

امروزه یکی از چالش¬های عمده نا¬پایدار کننده شهرهای کشور، گونه¬ای شهرنشینی با مشکلات حاد موسوم به اسکان غیر¬رسمی یا حاشیه‌نشینی و بافت‌های فرسوده داخل این سکونتگاه می¬باشد. وضعیت عمومی زندگی شهری در کشور¬های رو به توسعه، اوضاع نگران‌کننده‌ای را طی دهه¬های گذشته، به وجود آورده است. این پژوهش با هدف تحليل سياست¬هاي ساماندهی بافت‌های فرسوده در سکونتگاه‌های غیررسمی شهر پارس آباد انجام گرفته است. این پژوهش از لحاظ هدف¬گذاری، کاربردی و از لحاظ روش، توصیفی- تحلیلی است. جهت جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات از دو روش کتابخانه‌ای - اسنادی و روش میدانی از راه پیمایش استفاده شده است. جامعه آماری تحقیق حاضر 384 نفر از ساکنان شهر پارس آباد می¬باشد. جهت تحلیل داده¬ها و اطلاعات به دست آمده از آزمون آزمون اسپیرمن در نرم افزار Spss استفاده گردیده است. یافته¬ها نشان داد که سیاست‌های ساماندهی در بافت‌های فرسوده سکونتگاه‌های غیررسمی شهر پارس‌آباد مغان در وضعیت مناسبی قرار ندارد و هر 4 سیاست ساماندهی (نوسازی، بهسازی، حفاظت و جلوگیری از انحطاط، هویت بخشی) و شاخص‌ها و میزان موفقیت آن‌ها در وضعیت مناسبی نیستند، نتایج حاصل از ارزیابی پرسشنامه از طریق آزمون اسپیرمن نشان داد که بین سیاست های ساماندهی و حکمرانی خوب شهری رابطه معناداری وجود دارد به گونه ای که شاخص¬های مختلف سیاست ساماندهی از قبیل نوسازی، بهسازی، سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط، سیاست هویت¬بخشی و گویه¬های مربط به آن از قبیل اثربخشی سیاست، کارایی سیاست،تناسب سیاست، پذیرش عمومی و آموزش عمومی، هویت بخشی به مکان، توجه به عدالت توزیعی و اطلاعاتی در سطح بافت و توجه به مسئله فقر در سطح محلات غیر رسمی همگی در میزان حکمرانی تاثیر بالایی دارند.

المصادر:

ایران‌دوست، کیومرث و صرافي، مظفر، (1386). يأس و اميد در سکونتگاه¬هاي غیررسمی، نمونه موردي شهر کرمانشاه. فصلنامه¬ي علمي پژوهشي رفاه اجتماعي، 7(26)، 222-201.
پوراحمد، احمد، (1385). آسیب‌شناسی سياست¬هاي دولت در ساماندهي اسكان غير¬رسمي، نمونه موردي: محلات نای بند، شیر سوم و خواجه عطا، شهر بندرعباس، مطالعات و پژوهش¬هاي شهري و منطقه‌ای، سال دوم، شماره 5
پوراحمد، احمد، رهنمایی، محمدتقی، رهنمایی، محمدتقی، قرخلو، مهدی و اسکندری نوده، محمد. (1389). آسیب‌شناسی سیاست‌های دولت در ساماندهی اسکان غیررسمی، نمونه موردی: محلات نای‌بند، شیرسوم و خواجه عطا، شهر بندرعباس. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای (توقف انتشار)، 2(5)، 54-29.
پیران، پرویز، (1368). خطوط کلی توسعه درون¬زای کشور، مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی، سال سوم، شماره 27، فروردین
حاتمی نژاد، حسین. (1382)، اسکان غیر¬رسمی در جهان، ماهنامه شهرداری¬ها، سال پنجم، شماره 50
رهنما، محمدرحیم و توانگر، معصومه، (1387). بررسي تطبيقي حاشيه¬نشيني در شهرهاي سبزوار، نيشابور، تربت‌حیدریه و گناباد. مجله جغرافيا و توسعه¬ي ناحيه¬اي، 6 (11)، 115-84.
سرور، هوشنگ و امین زاده، سیامک. (1398). تبیین علل شکل¬گیری اسکان‌های غیررسمی و ارائه راهکارهای بهینه جهت ساماندهی آنها (مطالعه موردی: محله علی آباد بوکان). جغرافیا و روابط انسانی، 2(3)، 17-42.
سعیدنیا، احمد. (1378). کاربری زمین شهری، مرکز مطالعات برنامه¬ریزی شهری، نشریه شماره 99، تهران
شفیعی نسب، رسول. (1386). بافت فرسوده و سیاست‌های بهبود کیفیت مسکن، اولین همایش بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری، مشهد 20 آذر 1386.
شيعه، اسماعيل، حبيبی، کيومرث و کمالی نسب، حامد، (1389)، فرايند شكل¬گيري و گسترش سكونتگاه¬هاي غير¬رسمي نمونه موردي – محله سهرابیه كرج، مسکن و محیط روستا، 30(133)، 48-39.
صرافی، مظفر، (1377)، تمرکز¬زدایی کلان‌شهرهای خوب (باور¬ها و راهبرد¬ها)، مجله معماری و شهرسازی، دوره هفتم، شماره 48-49، اسفند
عرفانی، گوران و دیزانی، احسان. (1389). ساماندهی، از واژه تا عمل؛ قرائت واژه ساماندهی در مداخلات شهری، فصلنامه باغ نظر، شماره 13، 60-49.
فلاح حیدری، فاطمه و رمضانی لشکریانی، حامد. (1395). بررسی علل و فرایندهای شکل¬گیری سکونتگاه¬های غیر رسمی در ایران، دومین کنفرانس ملی جغرافیا و برنامه¬ریزی، معماری و شهرسازی نوین، قم.
فنی، زهره و دویران اسماعیل. (1387). پژوهشی در بازار زمین و مسکن (مورد: شهر زنجان، سال های۱۳۷۸ الی ۱۳۸۶). مسکن و محیط روستا. ۲۷ (۱۲۴)، ۲۵-۱۲.
قرخلو، مهدی و شریفی، عبدالنبی. (1382). پیدایش، تکامل فیزیکی و وضعیت اجتماعی- اقتصادی حاشیه¬نشینی (مطالعه موردی محله عین 2 اهواز)، پژوهش¬هاي جغرافيايي، 36(1)، 15-1.
کرمی جوزانی، زهرا، نوری کرمانی، علی و رجبی، آزیتا. (1399). ارائه الگوی پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیر رسمی در اسلامشهر. ماهنامه جامعه شناسی سیاسی ایران، 3(4)، 2473-2487.
گلستانی فرد، زهرا. (1397). بررسی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری و گسترش حاشیه¬نشینی در شهر ساوه، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه پیام نور ری.
لطفی، کوروش و ماجدی، حمید، (1388)، چالش¬ها و تنگنا¬های موجود در توانمند¬سازی سکونتگاه¬های غیر¬رسمی شهری و ارائه راهکار مناسب جهت اجرایی نمودن طرح¬های توانمند¬سازی، علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دوره یازدهم، شماره چهار، ویژه¬نامه زمستان 1388
مظفری نیا، اسماء. (1397). تحلیلی بر علل شکل گیری سکونتگاه¬های غیررسمی و نحوه برخورد با آن¬ها (نمونه مورد مطالعه: شهر ارومیه)، گروه شهرسازی و هنر،دانشکده معماری، دانشگاه ارومیه.
مهندسین مشاور بانیان. (1380)، طرح جامع شهر پارس‌آباد. سازمان مسکن و شهرسازي استان اردبيل
مؤذنی، مهدی. (1392). مدل‌سازی زمانی-مکانی روند توسعه شهرها با تأکید بر تغییرات کاربری اراضی با استفاده از مدل مارکوف-CA(مطالعه موردی: شهر پارس‌آباد) پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، استاد راهنما: دکتر محمدرضا پورمحمدی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تبریز.
هاروی، دیوید. (1376). عدالت اجتماعی و شهر، ترجمه فرخ حسامیان و دیگران، تهران، شرکت پردازش و برنامه¬ریزی شهری.

References
Ahlqvist, T. (2003). Keys to futures. Societal reflections on developing key technologies and their impacts on human qualifications. Ministry of Trade and Industry. Studies and Reports, 10.
Baniyan consulting engineers. (2001), the master plan of Parsabad city. Housing and Urban Development Organization of Ardabil Province. (In Persian)
Barros, J.; Sobreira, F. (2002). City of slums: Self-organisation across scales. UCL Work. Pap. Ser. 2002, 55, 1–10.
Carrilho J, Trindade J. Sustainability in Peri-Urban Informal Settlements: A Review. Sustainability. 2022; 14(13):7591.
Erfani, Goran and Dizani, Ehsan. (2010). organization, from words to action; Reading the term organization in urban interventions, Bagh Nazar Quarterly, No. 13, 49-60. (In Persian)
Falah Heydari, F., and Ramezani Lashkariani, H. (2015). Investigating the causes and processes of the formation of informal settlements in Iran, the second national conference on geography and planning, architecture and modern urbanism, Qom. (In Persian)
Fernandes, E. (2011). Regularization of Informal Settlements in Latin America; Lincoln Institute of Land Policy: Cambridge, MA, USA, ISBN 1-55844-202-2.
Garakhlo, Mehdi and Sharifi, Abdulnabi. (2003). Origin, physical evolution and socio-economic status of the marginal settlement (case study of Ain 2 neighborhood of Ahvaz), Geographical Researches, 36(1), 1-15. (In Persian)
Golestani Fard, Z. (2017). Investigating factors affecting the formation and expansion of marginal settlements in Saveh city, Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Humanities, Payam Noor Ray University.
Harvey, David. (1997). Social justice and the city, translated by Farrokh Hasamian and others, Tehran, Prazas and Planning Company. (In Persian)
Hataminejad, Hossein. (2003), Informal Settlement in the World, Municipalities Monthly, Year 5, Number 50. (In Persian)
Irandoost, Kyomarth and Sarafi, Muzaffar, (2006). Despair and hope in informal settlements, a case study of Kermanshah city. Social Welfare Scientific Research Quarterly, 7(26), 222-201. (In Persian)
Kamalipour, H.; Dovey, K. (2019). Mapping the visibility of informal settlements. Habitat Int. 85, 63–75.
Kamandari, . (2012). Marginalization and social challenges of cities, the first national conference of sustainable architecture and urban planning of Kashte Aol. (In Persian)
karami jozani, Z., nori kermani, A., & rajabi, A. (2021). Presenting the model of social consequences caused by the growth of informal settlements in Islamshahr. Political Sociology of Iran, 3(4), 2473-2487. (In Persian)
Lotfi, Korosh and Majdi, Hamid, (2018), challenges and bottlenecks in empowering informal urban settlements and providing a suitable solution for implementing empowerment projects, environmental science and technology, 11th period, number four, special issue of winter 2018(In Persian)
Mehrotra, R. Kinetic city, Issues for urban design in South Asia. (2009). In Reclaiming (the Urbanism of) Mumbai. Explorations in/of Urbanism; Sun Publishers: Amsterdam, The Netherlands, 142–152.
Moezni, Mehdi. (2012). Temporal-spatial modeling of the development process of cities with an emphasis on land use changes using the Markov-CA model (case study: Parsabad city) master's thesis in geography and urban planning, supervisor: Dr. Mohammad Reza Pourmohammadi, Faculty of Geography, University of Tabriz. (In Persian)
Mozaffarinia, A. (2017). An analysis of the causes of the formation of informal settlements and how to deal with them (case study: Urmia city), Department of Urban Planning and Art, Faculty of Architecture, Urmia University. (In Persian)
Piran, Parviz, (1986). Outlines of endogenous development of the country, political-economic information magazine, third year, number 27, April. (In Persian)
Pourahmad, A., Pourahmad, A., Rahnamaee, M. T., Rahnamaee, M. T., Gharakhlou, M., & Eskandari nodeh, M. (2010). Pathology of the government policies on organizing of informal settlement in Iran Case study: Khaje ata, Nayband and Shire sevom district in Bandarabbas city. Journal of Urban - Regional Studies and Research, 2(5), 29-54. (In Persian)
Rahnama, M. R., & Tavaangar, M. (2008). A comparative study of marginalization in the cities of Sabzevar, Neishabour, Torbat Heidariye and Gonaabaad. Journal of Geography and Regional Development, 6(11), (In Persian)
Saeednia, Ahmed. (1999). Urban Land Use, Center for Urban Planning Studies, Publication No. 99, Tehran. (In Persian)
Samper J, Liao W. Testing the Informal Development Stages Framework Globally: Exploring Self-Build Densification and Growth in Informal Settlements. Urban Science. 2023; 7(2):50.
Sarafi, Mozaffar, (2017), Decentralization of good metropolises (beliefs and strategies), Architecture and Urbanism Magazine, 7th Volume, No. 48-49, March. (In Persian)
Sarvar, H., & Aminzadeh, S. (2018). Explaining the causes of the formation of informal settlements and providing optimal solutions to organize them (case study: Aliabad Bukan neighborhood). Geography and Human Relations, 2(3), 17-42. (In Persian)
Shafi'i Nasab, Messenger. (2007). Dilapidated fabric and policies to improve the quality of housing, the first conference on the improvement and renovation of dilapidated urban fabrics, Mashhad, December 20, 2016. (In Persian)
Shia, Ismail, Habibi, Kiyomarth and Kamali Nasab, Hamed, (2009), the process of forming and expanding informal settlements, a case study - Sohrabieh neighborhood of Karaj, Housing and Rural Environment, 30(133), 48-39. (In Persian)
Zhang, L. (2011). The political economy of informal settlements in post-socialist China: The case of chengzhongcun (s). Geoforum, 42(4), 473-483.

نص كامل:



 

An analysis on the policies of organizing worn-out fabrics in informal settlements (Case study: Pars-Abad city)

 

Yousef Ziyadi Demirchi Darasi1 And Azadeh Arbabi Sabzevari*2  

1. PhD student, Department of Geography and Urban Planning, Eslamshahr Branch, Islamic Azad university, Eslamshahr, Iran

2. Associate Professor Department of Geography and Urban Planning, Eslamshahr Branch, Islamic Azad university, Eslamshahr, Iran

 

ARTICLE INFO	ABSTRACT
Article type: Research Article	Introduction: Today, one of the major destabilizing challenges of the country's cities is a type of urbanization with acute problems known as informal settlements or marginal settlements and worn-out structures inside these settlements. The general situation of urban life in developing countries has created a worrying situation during the past decades. Objectives: This research was conducted with the aim of analyzing the policies of organizing worn-out fabrics in the informal settlements of Pars Abad city. Methods: This research is applied in terms of targeting and descriptive-analytical in terms of method. In order to collect data and information, two methods of library-documents and field method of survey have been used. The statistical population of this research is 384 residents of Pars Abad city. In order to analyze the obtained data and information, Spearman's test was used in Spss software. Results and Discussion: The findings showed that the organizing policies in the worn-out informal settlements of Parsabad, city are not in a good condition and all 4 organizing policies (renovation, improvement, protection and prevention of degeneration, identification) and their indicators and success rate. are not in good condition. Conclusion: The results of the evaluation of the questionnaire through Spearman's test showed that there is a significant relationship between organizing policies and good urban governance in such a way that various indicators of organizing policies such as renovation, improvement, conservation and prevention of degeneration, policies Identification and related topics such as policy effectiveness, policy effectiveness, policy appropriateness, public acceptance and public education, location identification, attention to distributive justice and information at the level of context and attention to the problem of poverty at the level of informal settlements, all They have a high impact on governance.
History Article: Received: 10 January 2024 Revised:  11 January 2024 Accepted: 13 January 2024
Keywords: organizational policy, worn texture, informal settlements, good urban governance, Cite this article: Ziyadi Demirchi Darsi, Y., &  Arbabi Sabzevari, A. (2024). An analysis on the policies of organizing worn-out fabrics in informal settlements (Case study: Pars-Abad city). Organization of Space Economy, 2(1), 37-53. Parsabad,
	Highlight:   ·       Rural-urban migrations and household income are important factors in the creation and expansion of informal settlements in Pars-Abad city.

* Corresponding Author: Azadeh Arbabi Sabzevari  Email: [e-mail]

 

 

 

 

 

تحليلي بر سياست­هاي ساماندهی بافت‌های فرسوده در سکونتگاه‌های غیررسمی

  (مطالعه موردی: شهر پارس­آباد)

                

یوسف زیادی دمیرچی درسی1 و آزاده اربابی سبزواری* 

1. دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

2. دانشیار، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

 

مشخصات مقاله	چکیده
نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی	بیان مسئله:  امروزه یکی از چالش­های عمده نا­پایدار کننده شهرهای کشور، گونه­ای شهرنشینی با مشکلات حاد موسوم به اسکان غیر­رسمی یا حاشیه‌نشینی و بافت‌های فرسوده داخل این سکونتگاه می­باشد. وضعیت عمومی زندگی شهری در کشور­های رو به توسعه، اوضاع نگران‌کننده‌ای را طی دهه­های گذشته، به وجود آورده است. هدف: این پژوهش با هدف تحليل سياست­هاي ساماندهی بافت‌های فرسوده در سکونتگاه‌های غیررسمی شهر پارس‌آباد انجام گرفته است. روش: این پژوهش از لحاظ هدف­گذاری، کاربردی و از لحاظ روش، توصیفی- تحلیلی است. جهت جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات از دو روش کتابخانه‌ای- اسنادی و روش میدانی استفاده شده است. جامعه آماری تحقیق حاضر 384 نفر از ساکنان شهر پارس آباد می­باشد. جهت تحلیل داده­ها و اطلاعات به دست آمده از آزمون اسپیرمن در نرم افزار Spss استفاده گردیده است. یافته‌ها و بحث: یافته­ها نشان داد که سیاست‌های ساماندهی در بافت‌های فرسوده سکونتگاه‌های غیررسمی شهر پارس‌آباد در وضعیت مناسبی قرار ندارد و هر 4 سیاست ساماندهی (نوسازی، بهسازی، حفاظت و جلوگیری از انحطاط، هویت‌بخشی) و شاخص‌ها و میزان موفقیت آن‌ها در وضعیت مناسبی نیستند. نتیجه‌گیری: نتایج حاصل از ارزیابی پرسشنامه از طریق آزمون اسپیرمن نشان داد که بین سیاست های ساماندهی و حکمرانی خوب شهری رابطه معناداری وجود دارد به گونه ای که شاخص­های مختلف سیاست ساماندهی از قبیل نوسازی، بهسازی، سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط، سیاست هویت­بخشی و گویه­های مربوط به آن از قبیل اثربخشی سیاست، کارایی سیاست، تناسب سیاست، پذیرش عمومی و آموزش عمومی، هویت بخشی به مکان، توجه به عدالت توزیعی و اطلاعاتی در سطح بافت و توجه به مسئله فقر در سطح محلات غیر رسمی همگی در میزان حکمرانی تأثیر بالایی دارند.
تاریخ دریافت: 20/10/1402    تاریخ بازنگری: 21/10/1402    تاریخ پذیرش: 23/10/1402
کلیدواژه‌ها:  سیاست ساماندهی،  بافت فرسوده،  سکونتگاه‌های غیررسمی، حکمرانی خوب شهری، پارس‌آباد
	نکات برجسته: ·       مهاجرت­هاي روستا شهری و ميزان درآمد خانوارها از عوامل مهم در ايجاد و گسترش سكونتگاه­هاي غیررسمی شهر پارس­آباد هستند.

ارجاع به این مقاله: زیادی دمیرچی درسی، یوسف و اربابی سبزواری، آزاده (1403). تحليلي بر سياست­هاي ساماندهی بافت‌های فرسوده در سکونتگاه‌های غیررسمی (مطالعه موردی: شهر پارس­آباد)، ساماندهی اقتصاد فضا، 2(1)، 53-37.

 

 

 

 

* نویسنده مسئول: آزاده اربابی سبزواری پست الکترونیک:  [e-mail]

 

 

 

بیان مسئله 

با پیشرفت روزافزون جوامع انسانی، جوامع شهری نیز دچار دگرگونی­ها و پیچیدگی­های فراوانی شده است. این دگرگونی و پیچیدگی همه ابعاد زندگی انسان ساکن در شهرها را در برمی گیرد. درگذشته جمعیت شهرها کم بوده و به‌تبع آن مشکلات شهری نیز کم بوده است، ولی بعد از انقلاب صنعتی جمعیت ساکن در شهرها افزایش روزافزونی پیداکرده است و در کنار این افزایش شدید جمعیت، مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و همچنین به هم خوردن تعادل‌های اکولوژیکی و روابط شهر و روستا، شهرها با مسائل بغرنج و پیچیده‌ای چون آلونک‌نشینی، بهداشت، بیکاری، فقر، کمبود مسکن، آلودگی محیط‌زیست، جرم و جنایت روبه رو شدند. (مؤذنی، 1392: 1).

امروزه یکی از چالش­های عمده نا­پایدار کننده شهرهای کشور، گونه­ای شهرنشینی با مشکلات حاد موسوم به اسکان غیر­رسمی یا حاشیه‌نشینی و بافت‌های فرسوده داخل این سکونتگاه‌ها می­باشد (کرمی جوزانی و همکاران، 1399: 2474). وضعیت عمومی زندگی شهری در کشور­های رو به توسعه، اوضاع نگران‌کننده‌ای را طی دهه­های گذشته، به وجود آورده است. مسائلی چون افزایش شتابان جمعیت، رشد فقر، کاهش شاخص­های کیفیت زندگی، ازدیاد بیکاری، رشد سکونتگاه‌های غیر­رسمی¹ (حاشیه‌نشینی)، آلودگی­های زیست‌محیطی و ... شهر­های این کشور­ها را با بحران­های متعدد روبه رو ساخته است. از مهم‌ترین مسائل گفته‌شده در شهر­های این کشور­ها، اسکان طیف گسترده­ای از جمعیت مهاجر و کم­درآمد، در نواحی آسیب­پذیر شهر است که زمینه بروز ناهنجاری­ها و ناپایداری شهری را تشدید کرده است. این جمعیت، هرچند در حوزه کلان اقتصاد شهری و حتی گاه عمدتاً در بخش رسمی آن حضور دارند، لیکن در بخش غیر­رسمی سکونت شهری به وجود آمده و ساکن هستند و از خدماتی بسیار نا­چیز برخوردار می­باشند. رشد روزافزون این شکل از سکونتگاه‌های شهری در دهه­های گذشته در ایران ـ به‌ویژه در شهر­هایی که از رشد برون­زای اقتصادی برخوردار بوده‌اند ـ حاکی از ناکارآمدی ابزار­ها و سیاست­های اعمال‌شده به روال گذشته برای حل این معضل می­باشد (شیعه و همکاران، 1389: 39).

این موضوع خاص کشور ما نیست به نحوی در حال حاضر 42 درصد جمعیت کشور­های جهان سوم و یا درحال‌توسعه در همین سکونتگاه‌ها زندگی می­کنند. بر اساس گزارش سازمان ملل سکونتگاه‌های غیر­رسمی (حاشیه­نشینی) چالش اصلی هزاره سوم معرفی‌شده است. به‌طورکلی در دنیا از هر 6 نفر 1 نفر در سکونتگاه‌های غیر­رسمی زندگی می­کند. درصورتی‌که این روند ادامه پیدا کند و دولت­ها برنامه­ای برای این موضوع نداشته باشند تا سال 2030، حدود 2 میلیارد نفر از جمعیت شهرنشین دنیا در این‌گونه سکونتگاه‌ها زندگی خواهند نمود (رهنما و توانگر، 1387: 9).

شهر پارس‌آباد ازجمله شهرهايي است که رشد سريع شهرنشيني را در چند سال گذشته تجربه نموده؛ به‌گونه‌ای که جمعيت آن طي چند دهه اخير 179 برابر افزایش‌یافته است. اين رشد شتابان شهري همراه با افزايش مهاجران مشکلاتي را به دنبال داشته است که عمده‌ترين آن‌ها ايجاد سکونتگاه­هاي غیررسمی است. پيدايش و گسترش محله‌هاي حاشيه‌اي و اسکان غیررسمی از مهم‌ترين چالش‌ها و مشکلات شهر پارس‌آباد به شمار مي‌رود. پارس‌آباد ۱۱۳ هکتار بافت فرسوده، ۹۰ هکتار بافت تاریخی و ۸۰ هکتار سکونتگاه غیررسمی دارد، در این شهر ۶۷ درصد بناها یعنی حدود ۷ هزار واحد ناپایدارند. محلات غیررسمی شهر پارس‌آباد شامل هفت محله است که عبارت‌اند از محلات عابديان، زير نهر تراب، آزادگان، آزادي، کود شيميايي، بيوک خانلو و محمد رضالو و ازلحاظ بافت شهری نیز جزء بافت فرسوده به‌حساب می‌آیند، در این تحقیق سعی می‌شود تا سياست­هاي ساماندهی بافت‌های فرسوده در سکونتگاه‌های غیررسمی شهر پارس‌آباد مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرد و کارایی این سیاست‌ها مشخص شود.

بررسي روند رشد جمعيتي شهر پارس‌آباد حاکي از مثبت بودن رشد آن است. يکي از مشکلاتي که شهرها با افزايش جمعيت با آن مواجه مي‌شوند، ايجاد سکونتگاه­هاي غیررسمی و بافت‌های فرسوده در داخل این سکونتگاه‌ها مي‌باشد که امروزه از بارزترين مشکلات شهرنشيني است. روند سريع شهرنشيني در شهر پارس‌آباد نيز منجر به بروز پديده اسکان غیررسمی و ایجاد بافت‌های فرسوده در اين شهر شده است. اين پديده به‌زعم مقامات شهري از مشکلات عمده‌ شهر مي‌باشد که تأثير نامطلوبي بر توسعه شهري داشته و معضلاتي چون بيکاري، مشکلات اجتماعي، فرهنگي و... را به دنبال دارد. به دليل اينکه مشکلات مذکور به‌مرور ساير مناطق شهر را نيز تحت تأثير قرار داده و ميزان رشد و پيشرفت آن را تا حد قابل‌توجهی کاهش مي‌دهد، لذا مطالعه سکونتگاه­هاي غیررسمی و بافت‌های فرسوده آن در اين شهر جهت توسعه پايدار شهري ضروري به نظر مي‌رسد. با توجه به اهمیت مسئله بافت‌های فرسوده شهری در سکونتگاه‌های غیررسمی و نیز اهمیت آن در ساختار کالبدی و فضایی شهری ارزیابی سیاست‌ها

---

[1] 1. Informal Sattlements

 و عوامل مهم در مداخله در این بافت‌ها می‌تواند جزء ضروریات خاص انجام این تحقیق باشد. جهت نیل به این اهداف فرضیه‌ زیر پیشنهاد می‌گردد:

- بین اجرای سیاست‌های ساماندهی بافت‌های فرسوده سکونتگاه‌های غیررسمی و شاخص‌های حکمرانی خوب شهری در شهر پارس‌آباد رابطه وجود دارد.

 

مبانی نظری

- مفهوم ساماندهی

قرائت واژه ساماندهی در زمینه مداخلات شهری دارای تفاسیر متفاوت و گاه متناقضی است. ازاین‌رو کاربرد این واژه در عناوین طرح‌های شهری با برداشت‌های متفاوتی، در حوزه نظری و اجرایی همراه شده است. کاربرد وسیع واژه ساماندهی در عناوین طرح‌های شهری از یک‌سو و قلمداد شدن این واژه به‌عنوان واژه‌ای تخصصی از سوی دیگر، ضرورت تبیین قرائت صحیح از این واژه را مشخص می‌سازد. ساماندهی در عرصه قوانین و مقررات داخلی به‌صورت یک عنوان مطرح‌شده است و منظور از آن، بهبود وضع موجود در جهت ارتقای شرایط مناسب زندگی در محدوده‌های شهری و روستایی است. طرح‌های ساماندهی شهری در عرصه تجارب داخلی و خارجی اصول مشخصی را ملاک عمل قرار نداده و گستره مداخلات با عنوان ساماندهی از رویکردهای یکسانی برخوردار نبوده است. به دیگر سخن واژه ساماندهی در طرح‌های شهری نه‌تنها یک اصطلاح کاربردی، بلکه فقط عنوانی خنثی بوده که هیچ‌گونه چارچوب علمی و اجرایی را در زمینه مداخلات شهری نیز تبیین نمی‌نماید. کاربرد این واژه به‌تنهایی رویکردی تخصصی را تبیین ننموده و در صورت استفاده، بایستی با واژگان و اصطلاحات تخصصی در زمینه مداخلات شهری همراه گردد (عرفانی، 1389: 49).

- مفهوم اسکان غیر­رسمی

سکونتگاه های غيررسمي در جهان از پيشينه طولاني برخوردار است که از زمان شکل­گیری تاکنون با عناوين متعددي چون حاشیه­نشینی، سکونتگاه های خودرو و نابسامان، اجتماعات آلونکي، سكونتگاه نابهنجار و خودانگیخته ناميده می­شود. بدین­صورت كه شخصي به­ غیر از مالك زمين، مساكني را با اجازه و يا بدون اجازه احب ملک ساخته است (Ahlqvist, 2003: 67). از جمله موانع درک مناطق حاشیه­نشین و محروم، پیچیدگی معرفت‌شناختی تعریف سکونتگاه غیررسمی است (Barros & Sobreira, 2002: 3). ادبیات مربوط به سکونتگاه­های غیررسمی، چه فعلی و چه تاریخی، زمان قابل توجهی را صرف تلاش برای تعیین حدود بین رسمی و غیررسمی می­کند (Fernandes, 2011: 13) علاوه بر این، سکونتگاه های غیررسمی در ادبیات به طور سنتی به عنوان روی دیگر سکه از رسمی ارائه می شود (Kamalipour & Dovey., 2019: 66). در این تنش بین رسمی و غیررسمی، سکونتگاه‌ها را می‌توان به عنوان مکان‌هایی ایجاد کرد که فاقد دسترسی به امکانات یک شهر رسمی مانند دسترسی به آب سالم، دسترسی به سرویس بهداشتی بهبودیافته، سازه‌های بادوام، محل زندگی کافی (ازدحام بیش از حد) و دسترسی به امن هستند (Mehrotra, 2009: 144).

- مفهوم بافت فرسوده

بافت فرسوده شهری، به عرصه‌هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می‌شود که به دلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تأسیسات و خدمات و زیرساخت‌های شهری آسیب‌پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند، بافت‌های فرسوده در کلیت با یکدیگر وجوه مشترکی دارند (شفیعی نسب ،1386: 4).

شناسه‌هایی که جهت شناسایی بافت‌های فرسوده به کار می‌روند عبارت‌اند از:

1-بعد کالبدی: از منظر ریخت‌شناسی اغلب این بافت‌ها، حالتی اندام واره داشته و اکثر اجزای آن به‌ویژه قطعات واقع در حوزه‌های مسکونی ریزدانه هستند؛ اما به‌طور دقیق‌تر سه ویژگی بافت‌های فرسوده عبارت‌اند از: الف- حداقل 50 درصد از معابر آن دارای عرض کمتر از 6 متر است. ب- حداقل 50 درصد از خانه‌ها مساحتی کمتر از 200 متر دارند. پ- حداقل 50 درصد خانه‌ها مقاومتی در برابر زلزله ندارند (صرافی، 34:1377؛15:1381؛ پیران، 48:1368).

2- بعد محیطی-زیست محیطی: بافت‌های فرسوده معمولاً از کیفیت محیطی و زیست‌محیطی نازل و فضای غیربهداشتی برخوردارند و گاهی آلودگی ناشی از فقدان سیستم فاضلاب، آب‌های سطحی و جمع‌آوری زباله در آن‌ها دیده می‌شود.

3- بعد اجتماعی: غالباً در بافت‌های فرسوده شمار ساکنان غیربومی و مهاجر از ساکنان اصلی بیشتر است. سکونت غیرمجاز، نسبت بالای استیجاری، ترکیب غیرمتعارف، شیوع اعتیاد و انواع ناهنجاری‌های رفتاری و بزهکاری و ناامنی، به‌ویژه برای کودکان و بانوان، از ویژگی‌های اجتماعی بافت‌های فرسوده می‌باشد.

4- بعد اقتصادی: ارزش زمین و مسکن در بافت‌های فرسوده، عموماً در نسبت با سایر نقاط شهر پایین است و منابع درآمد بیشتر ساکنان نامعلوم است.

 

نظريه‌های مرتبط با اسکان غیررسمی و بافت‌های فرسوده

مهم‌ترین نظریه مربوط به پیدایش مناطق اسکان غیررسمی ، نظریه نحوه استفاده از اراضی شهری است. در این نظریه شکل و نظام فضایی خاصی که شهر به خود می­گیرد، نتیجه رقابت گروه­های مختلف شهری در جهت احراز موقعیت شهر به شکل رقابتی است. در این صورت، بازندگان این رقابت در بازی با طبقه ثروتمند، نواحی بسا ارزان­قیمت را جهت سکونت انتخاب می­کنند و درنتیجه به ظهور پدیده­هایی نظیر زاغه­نشینی، حاشیه­نشینی، حلبی-آباد و ... دامن می­زنند (هاروی، 98:1376).

- نظریه مرکز – پیرامون

این نظریه به‌خوبی فرایند شکل­گیری مناطق حاشیه­ای را درنتیجه بهره­کشی نا­عادلانه هسته شهری نشان می­دهد و در این نظریه هسته مرکزی شهر به دلیل عامل سلطه بر پیرامونش که خود از انباشت سرمایه در درون و عدم سرمایه­گذاری در بیرون حاصل می­گردد، دائماً خود را تقویت نموده و ناحیه بیرونی خود را از توسعه فیزیکی و انسانی باز می‌دارد. شهر­های صنعتی نمود بارز شکل­گیری فضایی چنین نظامی است (قرخلو و شریفی، 2:1382).

- نظریه قطب رشد

نظریه قطب رشد ازجمله نظریات مبتنی بر رشد اقتصادی است که ریشه در اقتصاد نئوکلاسیک دهه 1950 دارند. بر پایه این نظریه، توسعه به‌طور یکسان و از نقاط مختلف آغاز نمی­شود بلکه یک نقطه شروع دارد. درواقع این نقطه اولیه با شروع توسعه و رشد به موتور محرکه جهت انگیزش نواحی مجاور تبدیل خواهد شد. این نظریه از سوی سیاست­گذاران کشور­های جهان سوم با استقبال جدی مواجه گردید، گویی که نسخه بیماری اقتصادی خود را یافته بودند، نتیجه اجرای این سیاست، پیدایش شهر­های صنعتی به امید تحقق وعده­های نظریه قطب رشد بود. در عمل نه‌تنها چنین اهدافی تحقق نیافت؛ بلکه این شهر­های نو­ظهور صنعتی خود به مانعی در جهت توسعه تبدیل گشت؛ تا اینکه حتی نزدیک­ترین پیرامون خود را نیز به توسعه نرساند. چنان‌که ظهور و توسعه حاشیه­نشینی در شکل زشت و ناموزون از نتایج آن به شمار می­رود.

- نظریه مربوط به کاربری اراضی

شکل­گیری نظام کاربری اراضی در هر جامعه شهری و نحوه تقسیم اراضی و استفاده از آن­ها در فعالیت­ها و خدمات مختلف، بازتاب و برآیند عملکرد متقابل مجموعه­ای از عوامل و نیرو­های مختلف محیطی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، حقوقی و غیره است. این نظام امروزه به یکی از عرصه­های مهم ثروت‌اندوزی و تشدید نابرابری­های اجتماعی در شهر­ها بدل شده و به‌نوبه خود به مشکلات برنامه­ریزی شهری افزوده است. به‌طورکلی در جهان امروز حفظ سلامتی و وجود شهر با اجتماع سالم در تبیین کاربری­های شهری نهفته است (سعیدنیا، 52:1378). جدول شماره 1 نیز دیدگاه‌های مختلف در برخورد با اسکان غیررسمی را نشان می‌دهد:

جدول 1. ديدگاه­هاي مختلف، نگرش‌ها، دوره­هاي زماني و نحوه برخورد با اسكان غير­رسمي

دیدگاه	نگرش	دوره	نحوه برخورد
لیبرالیسم	مسئله‌ای گذرا	تا دهه 1960	نادیده گرفتن
محافظه‌کار	غده‌ای چرکین	1960 تا 1970	تخلیه و تخریب
رادیکال	ریشه در نظام نابرابری سرمایه‌داری	1970 تا 1980	خودیاری
نئولیبرالیسم	رویکرد قانونی و بوروکراتیک	1950 تا 1980	مسکن عمومی
اسکار لوئیس	فرهنگ فقر	1980 تا 1990	بهسازی
چارلز آبرامز	تغییر در نگرش نهادهای بین‌المللی	1990 تاکنون	توانمندسازی
استاکس	آلونک و نابرابری	-	-

برگرفته از: ایران‌دوست، 146:1386

 

پیشینه تحقیق  

همچنین در زمینه تأثیرات اقتصاد رانتی گسترش حاشیه نشینی پژوهش­های متعددی در ایران و جهان انجام گرفته است که می­توان به برخی از آن­ها اشاره نمود:

مظفری‌نیا (1397)، در پژوهشی به تحلیل علل شکل­گیری سکونتگاه های غیررسمی و نحوه برخورد با آن ها (نمونه مورد مطالعه: شهر ارومیه) پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان داد سیاست­های اجرایی عام (تدوین سیاست های اجرایی برای محدوده های مورد مطالعه ) و سیاست های اجرایی خاص (تدوین سیاست های اجرایی به تفکیک هر یک از محدوده های مورد مطالعه) از جمله عوامل موفقیت در کاهش مشکلات و جلوگیری از گسترش بی رویه سکونتگاه های غیررسمی در ارومیه بوده­اند. 

گلستانی فرد (1397)، در پژوهشی به بررسی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری و گسترش حاشیه­نشینی در شهر ساوه پرداخته است. نتایج این تحقیق نشان داد که پدیده مهاجرت روستاییان و شهرهای کوچک منطقه، یکی ازمهمترین علل به وجود آورنده حاشیه نشینی شهر ساوه به حساب می آید به طوری که بیشتر مهاجرین وارد شده (بیش از 65 درصد) از روستا به این شهر مهاجرت کرده‌اند. در این مهاجرت عوامل متعددی دخیل بوده است که عدم داشتن شغل مناسب، بیکاری و خشکسالی از مهم‌ترین عوامل آن بوده‌اند. اجرای آزمون‌های t تک نمونه‌ای و ضریب همبستگی کای اسکوار مشخص می‌سازد ایجاد و توسعه ی شهر جدید صنعتی کاوه و فراهم شدن اشتغال برای مهاجران در نزدیکی شهر ساوه یکی از مهم ترین علل توسعه ی سکونتگاه‌های غیررسمی در شهر ساوه بوده است. همچنین دیگر نتایج نیز نشان داد که عرصه زمین‌های ارزان‌قیمت در محلات فرودست شهر و پایین بودن درآمد ساکنان بر گسترش سکونتگاه های غیررسمی تأثیر داشته است.

فلاح حیدری و رمضانی لشکریانی (1395)، در پژوهشی به بررسی علل و فرایندهای شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی در ایران، پژوهش حاضر اسکان غیررسمی در ایران پدیده ای رو به رشد دانسته است و در حقیقت یک نوع شیوه زندگی خاص محسوب می شود که چهره اکثر شهرهای ایران به ویژه شهرهای بزرگ مقیاس کشور دارای نمادها و نشانه­هایی از این پدیده هستند. لذا در این مقاله با تأکید بر چالش های مکانی فضایی سعی می شود ابتدا مفاهیم نظری و دیدگاه های مربوط به سکونتگاه های غیررسمی و سپس به بازنمایی برخی از ویژگی های اسکان غیررسمی به عنوان یک آسیب کالبدی که نمودی از بازتاب فیزیکی نابرابری اجتماعی است، پرداخته شود.

سرور و امین زاده (1398)، در پژوهشی به تبیین علل شکل گیری اسکان‌های غیررسمی و ارائه راهکارهای بهینه جهت ساماندهی آن ها (مطالعه موردی: محله علی آباد بوکان) پرداخته­اند. نتایج این پژوهش نشان داد که عوامل اقتصادی به ویژه اشتغال و وضعیت توزیع درآمد، با بتای 78% دارای بیشترین تأثیر، عوامل اجتماعی با بتای 49% و عوامل سیاسی با بتای 28% در شکل‌گیری محله علی‌آباد نقش داشته‌اند. همچین این پژوهش با استفاده از مدل سوات پس از شناسایی، ارزیابی و طبقه‌بندی عوامل (نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها) و تشکیل ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (با امتیاز694/2) و عوامل خارجی (با امتیاز427/2) استراتژی بازنگری را جهت ساماندهی ابعاد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی شهر، ارائه می‌کند.

ژانگ¹ (2011)، در مقاله­ای با عنوان اقتصاد سیاسی در سکونتگاه های غیررسمی در چین بعد از دوران سوسیالیسم، به بررسی سیاست­های دولت در شکل­گیری و تداوم سکونتگاه های غیررسمی می­پردازد. نتایج این تحقیق نشان داد که در چین شهرسازی و شهرنشینی پس از اصلاحات اقتصادی اواخر 1970 شدت گرفت و شکل­گیری و گسترش سکونتگاه های غیررسمی نیز پس از این دوران پدیدار گشت. از نظر ژانگ پیدایش این سکونتگاه­ها تحت تغییر و تحول نظام سوسیالیسم به عنوان یک نتیجه اجتناب ناپذیر از افزایش نابرابری اجتماعی، شهرنشینی، فقر و فضاهای با خیل عظیم روستائیان مهاجر به شهرها می­باشد. جزئیات پژوهش پیرامون نقش تأثیرگذار مسائل اقتصادی و سیاسی در عملکرد سکونتگاه های غیررسمی می­باشد.

کاریلیو و ترینداد² (2022)، در مقاله­ای به بررسی پایداری در سکونتگاه­های غیررسمی پیرامون شهری: مروری پرداخته­اند. 
پژوهش در حال حاضر بر مدیریت و حکمرانی زمین متمرکز است تا با به دست آوردن دید قانونی، ترکیب و به تدریج از غیررسمی به رسمی حرکت کند. نتایج این پژوهش نشان داد که رویه‌ها بر ارائه خدمات و منابع، مقرراتی برای تقریب نهادهای غیررسمی به رسمی و بر اقتصادی مبتنی بر پایه منابع و ارائه خدمات تمرکز دارند. این بررسی بینش هایی را در مورد روندهای آینده و موضوعات تحقیقاتی ارائه می دهد.

سامپر و لیائو³ (2023)، در مقاله­ای به بررسی آزمایش چارچوب مراحل توسعه غیررسمی در سطح جهانی: بررسی تراکم و رشد خودساخته در سکونتگاه های غیررسمی پرداخته­اند. این مطالعه IDS را به عنوان یک اصل راهنما برای طراحی شهری، ارائه فرصت‌هایی برای سیاست و اقدام شناسایی می­کند. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که ادغام IDS با ابزارهای مورفولوژیکی پیش‌بینی‌کننده می‌تواند داده‌های ارزشمندی برای اصلاح بیشتر مدل‌های شناسایی ایجاد کند. در نهایت، مقاله به این نتیجه می‌رسد که رویکرد IDS می‌تواند توسعه را پیش‌بینی کند و در فرآیند تکاملی طراحی شهری که با نیازهای فعلی و آینده مناطق محروم سازگار است، ادغام شود.

روش تحقیق 

تحقیق حاضر از لحاظ روش، از نوع روش های توصیفی- تحلیلی است و از لحاظ هدف، كاربردي و از نوع تحقیق­های پیمایشی است. در پژوهش حاضر، مقیاس پرسشنامه های حاضر به صورت طیف 5 گزینه­ای لیکرت طراحی گردید. در راستای تجزیه و تحلیل داده ها و بر اساس نتایج به دست آمده از پرسشنامه، تجزیه و تحلیل داده­ها از طریق آزمون اسپیرمن در نرم­افزار Spss استفاده گردیده است. برای اطمینان از روایی پرسشنامه، پس از تهیه پرسشنامه مقدماتی، پرسشنامه ای در اختیار متخصصان و صاحبنظران مربوط قرار گرفت. پس از اصلاحات لازم، ضریب آلفای کرونباخ 979/0 به دست آمد. جامعه آماری این پژوهش 384 نفر بر اساس فرمول کوکران از شهروندان شهر پارس آباد (بر اساس جمعیت 145192 نفر در سال 1395) است. در اين تحقيق از روش نمونه‌گيري تصادفي ساده استفاده شد. در روش نمونه‌گيري مذکور، تمام افراد جامعه آماري شانس برابر و مستقل براي قرار گرفتن در نمونه را دارند و انتخاب يک عضو به هيچ شکل در انتخاب ساير اعضاي جامعه تأثيري ندارد.

جدول 2. شاخص‌های مشترک در محلات نابسامان و فرودست شهر پارس‌آباد

نام محله	معابر	فاضلاب	جوی یا کانیو	جمع‌آوری زباله	سند مالکیت	مصالح ساختمانی
زیر نهرتراب و بالادست	خاکی - آسفالت	دارد	دارد	منظم	ندارد	آجروبلوک سیمانی
محمدرضالو	خاکی	ندارد	ندارد	نامنظم	ندارد	آجروبلوک سیمانی
بیوک خانلو	خاکی	دارد	ندارد	نامنظم	ندارد	آجروبلوک سیمانی
کشتارگاه	خاکی - آسفالت	دارد	دارد	منظم	ندارد	آجروبلوک سیمانی
کود شیمیایی	خاکی	دارد	دارد	نامنظم	ندارد	آجروبلوک سیمانی
عابدیان	خاکی	دارد	دارد	نامنظم	ندارد	آجروبلوک سیمانی
آزادی	خاکی - آسفالت	دارد	دارد	منظم	ندارد	آجروبلوک سیمانی

برگرفته از: مطالعات کتابخانه­ای نگارنده­گان، 1402

بافت فرسوده شهری و به‌تبع آن سکونت‌گاه‌های غیررسمی یکی از موارد مطرح در کلیه شهرهای کشور است که هرکدام متناسب با شرایط انسانی و طبیعی خود نیازمند مداخله و اصلاح است. ازآنجاکه بافت فرسوده در اکثر شهرها هسته اولیه شکل‌گیری شهرها را شامل می‌شود این امر موجب اختلال در شکل‌گیری ارتباط و وحدت فضایی بین بخش مرکزی، بخش میانی و بخش پیرامونی می‌گردد. جدول شماره 3 شاخص‌های موردبررسی در این پژوهش را نشان می‌دهد:

 

جدول 3. سیاست‌ها و شاخص‌های موردبررسی در این پژوهش

ردیف	سیاست	شاخص	میزان موفقیت
1	نوسازی	قانونی-مالی-حقوقی-فنی-اجرایی-دست‌یابی به اهداف	میزان موفقیت
2	حفاظت و جلوگیری از انحطاط	قانونی-مالی-حقوقی-فنی-اجرایی-دست‌یابی به اهداف	میزان موفقیت
3	بهسازی	قانونی-مالی-حقوقی-فنی-اجرایی-دست‌یابی به اهداف	میزان موفقیت
4	هویت بخشی	قانونی-مالی-حقوقی-فنی-اجرایی-دست‌یابی به اهداف	میزان موفقیت
5	حکمرانی خوب شهری	عدالت در حکم رانی سطح مشارکت مردم در حکم رانی

برگرفته از: مطالعات کتابخانه­ای نگارنده­گان، 1402

قلمرو تحقیق 

شهر پارس­آباد در شمالي‌ترين نقطه ايران و استان اردبيل و در کنار رودخانه ارس واقع ‌شده است. اين شهر از شهرهاي شهرستان پارس­آباد هست که در فاصله 220 کيلومتري شمال اردبيل و در جنوب رودخانه ارس واقع است. شهر پارس‌آباد در 47 درجه و 54 دقيقه طول شرقي و 39 درجه و 39 دقيقه عرض شمالي قرار دارد. ارتفاع متوسط اين شهر از سطح درياي آزاد در حدود 44 متر مي‌باشد. شهر پارس­آباد از شمال به رودخانه ارس و جمهوري آذربايجان، از جنوب به بيله‌سوار، از غرب به شهر اصلاندوز و جمهوري آذربايجان و از شرق نيز به جمهوري آذربايجان محدود مي‌گردد (بانيان، 1380: 7). با عنایت به شاخص‌های شناسایی برای بافت‌های فرسوده و طی مشاهدات میدانی و مصاحبه حضوری با دست‌اندرکاران و مدیران شهری و بر اساس طرح مطالعاتی سکونتگاه‌های غیررسمی شهر پارس‌آباد و هم‌چنین طرح بافت فرسوده، 7 محله فرودست در شهر پارس‌آباد به‌قرار ذیل شناسایی گردیده است. پارس‌آباد ۱۱۳ هکتار بافت فرسوده، ۹۰ هکتار بافت تاریخی و ۸۰ هکتار سکونتگاه غیررسمی دارد، در این شهر ۶۷ درصد بناها یعنی حدود ۷ هزار واحد ناپایدارند. شکل شماره 1 موقعیت محدوده موردمطالعه را نشان می‌دهد:

 

نقشه 1. موقعیت شهر پارس آباد

برگرفته از: ترسیم نگارنده­گان، 1402

یافته­ها  

- بررسی آمار توصیفی

از بین پاسخ‌دهندگان 295 نفر مرد (2/81%) و 85 نفر زن (2/18%) بوده‌اند. از بین پاسخ‌دهندگان 31 نفر زیر 20 سال، 234 نفر بین 29-20 سال، 74 نفر بین 39-30 سال، 24 نفر بین 49-40 و 21 نفر 50 سال به بالابودند. از بین پاسخ‌دهندگان 153 نفر دیپلم، 56 نفر فوق‌دیپلم، 104 نفر لیسانس، 43 نفر فوق‌لیسانس و 28 نفر دکتری بودند. از بین پاسخ‌دهندگان 327 نفر از شهر پارس‌آباد، 32 نفر از بخش‌های اطراف و 25 نفر از شهرستان‌های اطراف بودند. از بین پاسخ‌دهندگان 241 نفر شاغل، 141 نفر غیر شاغل بودند. از بین پاسخ‌دهندگان میزان درآمد 117 نفر زیر 300 هزار تومان، 109 نفر بین 600-300 هزار تومان، 100 نفر بین 1 میلیون-600 هزار تومان، 30 نفر بین 5/1-1 میلیون تومان و 28 نفر بالاتر از 5/1 میلیون تومان بودند. از بین پاسخ‌دهندگان 106 نفر صاحب مسکن، 140 نفر مستأجر و 138 نفر با خانواده زندگی می‌کردند. مساحت مسکونی پاسخ‌دهندگان 78 نفر 75 متر، 136 نفر 100 متر، 104 نفر 150 متر، 57 نفر 200 متر به بالا بوده است.

بررسی سیاست‌های ساماندهی بافت‌های فرسوده در سکونتگاه‌های غیررسمی

با بررسی سیاست‌ها و شاخص‌های مختلف ساماندهی از طریق بررسی پرسشنامه می‌توان به این نتیجه دست‌یافت که: سیاست‌های مختلف ساماندهی از قبیل نوسازی، حفاظت و جلوگیری از انحطاط، سیاست بهسازی و سیاست هویت بخشی در محلات فرسوده شهر پارس‌آباد در وضعیت مناسبی قرار ندارد، لذا با بررسی 4 سیاست ساماندهی، سیاست بهسازی با میانگین 91/3 و انحراف معیار 40/0 و سیاست هویت بخشی با میانگین 52/3 و انحراف معیار 74/0 نسبت به دو سیاست دیگر وضعیت مناسب‌تری دارند. جدول شماره 4 ارزیابی این سیاست‌ها را در بافت‌های فرسوده را نشان می‌دهد.

 

جدول 4. سیاست‌های مختلف ساماندهی در بافت‌های فرسوده سکونتگاه‌های غیررسمی شهر پارس‌آباد

متغیر	تعداد	حداقل	حداکثر	میانگین	انحراف معیار
سیاست نوسازی	384	00/1	00/5	56/3	837/0
سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط	384	00/1	75/4	35/3	994/0
سیاست بهسازی	384	00/1	5	51/3	408/0
سیاست هویت بخشی	384	00/1	5	525/3	746/0

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

 

- شاخص‌های سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط

بررسی شاخص‌های مختلف سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط از قبیل شاخص‌های قانونی، مالی، حقوقی، فنی، اجرایی و دست‌یابی به اهداف بیانگر آن است که از بین این شاخص‌ها، شاخص دستیابی به اهداف نسبت به دیگر شاخص‌ها با انحراف معیار 83/0 و میانگین 36/3 در وضعیت بهتری نسبت به دیگر شاخص‌ها قرار دارد ولی در کل می‌توان اذعان نمود که شاخص‌های مختلف سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط در بافت‌های فرسوده سکونتگاه‌های غیررسمی شهر پارس‌آباد در وضعیت مناسبی قرار ندارد، جدول شماره 5 ارزیابی حاصل از پرسشنامه شاخص‌های سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط را نشان می‌دهد.

 

جدول 5. شاخص‌های مختلف سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط

شاخص‌ها	تعداد	حداقل	حداکثر	میانگین	انحراف معیار
شاخص قانونی سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط	384	00/1	83/4	088/3	891/0
شاخص مالی سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط	384	00/1	00/5	429/3	865/0
شاخص حقوقی سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط	384	00/1	00/5	533/3	904/0
شاخص فنی سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط	384	00/1	00/5	630/3	951/0
شاخص اجرایی سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط	384	00/1	75/4	375/3	908/0
شاخص دستیابی به اهداف سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط	384	00/1	89/4	368/0	832/0

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

- شاخص‌های سیاست بهسازی

بررسی شاخص‌های مختلف سیاست بهسازی از قبیل شاخص‌های قانونی، مالی، حقوقی، فنی، اجرایی و دست‌یابی به اهداف بیانگر آن است که از بین این شاخص‌ها، شاخص دستیابی به اهداف نسبت به دیگر شاخص‌ها با انحراف معیار 79/0 و میانگین 14/3 در وضعیت بهتری نسبت به دیگر شاخص‌ها قرار دارد ولی در کل می‌توان اذعان نمود که شاخص‌های مختلف سیاست بهسازی در بافت‌های فرسوده سکونتگاه‌های غیررسمی شهر پارس‌آباد در وضعیت مناسبی قرار ندارد، جدول شماره 6 ارزیابی حاصل از پرسشنامه شاخص‌های سیاست بهسازی را نشان می‌دهد.

 

جدول 6. شاخص‌های مختلف سیاست بهسازی

شاخص‌ها	تعداد	حداقل	حداکثر	میانگین	انحراف معیار
شاخص قانونی سیاست بهسازی	384	00/1	83/4	21/3	916/0
شاخص مالی سیاست بهسازی	384	00/1	00/5	20/3	07/1
شاخص حقوقی سیاست بهسازی	384	00/1	00/5	383/3	962/0
شاخص فنی سیاست بهسازی	384	00/1	00/5	318/3	.951/0
شاخص اجرایی سیاست بهسازی	384	00/1	00/5	111/3	936/0
شاخص دستیابی به اهداف سیاست بهسازی	384	00/1	00/5	145/3	972/0

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

- شاخص‌های سیاست هویت بخشی

بررسی شاخص‌های مختلف سیاست هویت بخشی از قبیل شاخص‌های قانونی، مالی، حقوقی، فنی، اجرایی، دست‌یابی به اهداف بیانگر آن است که از بین این شاخص‌ها، شاخص مالی نسبت به دیگر شاخص‌ها با انحراف معیار 82/0 و میانگین 38/3 در وضعیت بهتری نسبت به دیگر شاخص‌ها قرار دارد ولی در کل می‌توان اذعان نمود که شاخص‌های مختلف سیاست هویت بخشی در بافت‌های فرسوده سکونتگاه‌های غیررسمی شهر پارس‌آباد در وضعیت مناسبی قرار ندارد، جدول شماره 7 ارزیابی حاصل از پرسشنامه شاخص‌های سیاست هویت بخشی را نشان می‌دهد.

 

جدول 7. شاخص‌های مختلف سیاست هویت بخشی

شاخص‌ها	تعداد	حداقل	حداکثر	میانگین	انحراف معیار
شاخص قانونی سیاست هویت بخشی	384	00/1	00/5	167/3	940/0
شاخص مالی سیاست هویت بخشی	384	00/1	00/5	386/3	826/0
شاخص حقوقی سیاست هویت بخشی	384	00/1	00/5	556/3	884/0
شاخص فنی سیاست هویت بخشی	384	00/1	00/5	404/3	986/0
شاخص اجرایی سیاست هویت بخشی	384	00/1	00/5	304/3	881/0
شاخص دستیابی به اهداف سیاست هویت بخشی	384	00/1	78/4	149/3	853/0

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

 

- ارزیابی میزان موفقیت شاخص‌های مختلف سیاست ساماندهی

با بررسی میزان موفقیت سیاست‌های مختلف ساماندهی بافت‌های فرسوده در سکونتگاه‌های غیررسمی نیز آنچه مشخص است گویای آن است که سیاست هویت بخشی با میانگین و انحراف معیار 97/0 از وضعیت بهتری برخوردار بوده و بعد از آن نیز سیاست بهسازی و حفاظت و جلوگیری از انحطاط و در آخر نیز سیاست نوسازی قرار دارد. در کل آنچه مشخص می‌باشد این است که سیاست‌های ساماندهی در بافت‌های فرسوده شهر پارس‌آباد از وضعیت پایینی قرار دارد که لزوم توجه دوچندان را می‌طلبد. جدول شماره 8 میزان موفقیت سیاست های ساماندهی را نشان می‌دهد.

 

جدول 8. ارزیابی میزان موفقیت شاخص‌های مختلف سیاست ساماندهی

متغیر	تعداد	حداقل	حداکثر	میانگین	انحراف معیار
میزان موفقیت اجرای سیاست نوسازی	384	00/1	00/5	960/2	392/1
موفقیت سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط	384	00/1	00/5	351/3	005/1
میزان موفقیت اجرای سیاست بهسازی	384	00/1	00/5	045/3	028/1
موفقیت اجرای سیاست هویت بخشی	384	00/1	00/5	384/3	975/0

 برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

 

رتبه­بندی سیاست­های ساماندهی براساس آزمون فریدمن

آزمون فریدمن تنها می­تواند به بررسی یکسان بودن رتبه ها بپردازد. اگر فرض صفر آن رد شود می­توان نتیجه­گیری کرد که میانگین رتبه ها یکسان نیست.

اثرات سیاست­ها یکسان است:      H0  

اثرات سیاست­ها یکسان نیست:     H1

تفسیر نتایج آزمون فریدمن بدین صورت است که هر کدام از متغیرها که امتیاز کمتری داشته باشد نشان دهنده آن است که آن متغیر باید بیشتر در اولویت قرار گیرد تا به وضع مناسب برسد. در جدول شماره 9 آمار توصیفی برای چهار سیاست مدنظر تحقیق نشان داده شده است. طبق این جدول میانگین به دست آمده برای سیاست نوسازی و بازسازی 56/3، سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط 35/3، سیاست هویت بخشی 52/3 و در نهایت سیاست بهسازی 39/3 است.

جدول 9. آمار توصیفی برای متغیرهای اصلی تحقیق

متغیر	تعداد	حداقل	حداکثر	میانگین	انحراف معیار
سیاست نوسازی	384	00/1	00/5	5677/3	083550/0
سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط	384	00/1	75/4	3590/3	99256/0
سیاست هویت بخشی	384	00/1	00/5	5271/3	74257/0
سیاست بهسازی	384	00/1	00/5	3910/3	89573/0

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

جدول شماره 10 رتبه بندی میانگین های سیاست­ها را نشان می­دهد. طبق این جدول بیشترین امتیاز را سیاست هویت بخشی دارد و کمترین امتیاز متعلق به سیاست بهسازی است. طبق این جدول سیاستی که باید بیشتر مد نظر قرار گیرد سیاست بهسازی است.

 

جدول 10. رتبه بندی میانگین­ها

سیاست نوسازی	57/2
سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط	40/2
سیاست هویت بخشی	63/2
سیاست بهسازی	39/2

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

 

جدول شماره 11 آماره آزمون را نشان می دهد. این جدول محتوای اصلی نتیجه آزمون است. همانطور که در این جدول مشاهده می کنید مقدار آماره کای اسکویر با 3 درجه آزادی نشان داده می شود. سطح معناداری نیز از پایین تر از 05/0 است در نتیجه فرضیه صفر رد و فرضیه یک پذیرفته می شود. با توجه به خروجی، نتیجه گرفته می شود که میانگین ها باهم تفاوت دارند.

 

جدول 11. آماره آزمون

Test Statisticsa
N	384
Chi-Square	10.966
df	3
Asymp. Sig.	.012
a. Friedman Test

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

بررسی شاخص‌های حکمرانی خوب شهری

همان‌طور که در روش تجزیه تحلیل توصیفی بیان شد نحوه امتیازدهی این بخش از سؤالات به‌گونه‌ای است که میانگین به‌دست‌آمده اگر بالاتر از 3 باشد نشانگر وضعیت مناسب است. طبق جدول بیشترین امتیاز کسب‌شده برای متغیر وضعیت حکمرانی خوب شهری 88/4 و کمترین امتیاز آن 1 است و میانگین امتیاز در این متغیر حدود 90/2 است و انحراف معیار آن 77/0 است. با توجه به میانگین به‌دست‌آمده وضعیت حکمرانی خوب شهری در حالت تمایل به وضعیت مناسب قرار دارد. جدول شماره 12 ارزیابی حاصل از پرسشنامه شاخص‌های حکمرانی خوب شهری بخشی را نشان می‌دهد.

جدول 12. ارزیابی حاصل از پرسشنامه برای شاخص‌های حکمرانی خوب شهری

متغیر	تعداد	حداقل	حداکثر	میانگین	انحراف معیار
وضعیت حکمرانی خوب شهری	384	00/1	88/4	907/2	771/0
شاخص‌های عدالت در حکمرانی خوب شهری	384	00/1	00/5	847/2	976/0
شاخص‌های سطح مشارکت مردم در حکمرانی خوب شهری	384	00/1	00/4	637/2	673/0

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

بین اجرای سیاست‌های ساماندهی بافت‌های فرسوده در سکونتگاه‌های غیررسمی و شاخص‌های حکمرانی خوب شهری رابطه وجود دارد.

جدول شماره 13 ضریب همبستگی اسپیرمن، sig و تعداد داده‌ها را نشان می‌دهد. Sig=.000</01 می‌باشد به همین دلیل با اطمینان 99 درصد فرض H0 رد و فرض H1 تائید می‌شود یعنی بین اجرای سیاست‌های ساماندهی بافت‌های فرسوده در سکونتگاه‌های غیررسمی و حکمرانی خوب شهری رابطه معناداری وجود دارد. همچنین بر اساس جدول می‌توان گفت شدت همبستگی بین دو متغیر اجرای سیاست‌های ساماندهی و حکمرانی خوب شهری 3/34+ درصد می‌باشد که این امر بیانگر رابطه مستقیم بین دو متغیر است. از سویی ضریب اجرای سیاست‌های ساماندهی و حکمرانی خوب شهری برابر با 1176/0 می‌باشد که نشان‌دهنده این است که متغیر مستقل اجرای سیاست‌های ساماندهی به میزان 76/11 درصد می‌تواند متغیر وابسته حکمرانی خوب شهری را پیش‌بینی کند.

جدول 13. مؤلفه­های به کار رفته در فرضیه

ردیف	سیاست­های ساماندهی	شاخص های حکمرانی خوب شهری
1	نوسازی	* شاخص های حکمرانی خوب شهری ( توجه به حق اظهار نظر در تعامل با مردم از سوی مدیریت شهری، ثبات سیاسی، حاکمیت قانون، کنترل فساد، کاهش میزان بوروکراسی، اثر بخشی خدمات شهری) * عدالت در حکمرانی (رعایت عدالت توزیعی، عدالت بین شهروندان در محلات شهر، عدالت اطلاعاتی) *حکمرانی خوب و سطح مشارکت مردم (میزان کنترل شهروندان، افزایش تفویض اختیار به مردم، افزایش مشارکت مردم،افزایش تعامل مدیریت شهری با مردم، افزایش مشاوره مدیریت شهری با مردم، افزایش اطلاع رسانی مدیریت شهری به مردم، افزایش توجه به مردم از سوی مدیریت شهری، اقدمات نامناسب مدیریت شهری در جهت تعامل با مردم)
2	حفاظت و جلوگیری از انحطاط
3	بهسازی
4	هویت بخشی

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

 

جدول 14. ضریب همبستگی و آزمون اسپیرمن بین سیاست‌های اجرایی ساماندهی و حکمرانی خوب شهری

همبستگی
		سیاست های اجرایی	حکمرانی خوب شهری
سیاست های اجرایی	ضریب همبستگی	1	.343**
	معناداری		000/0
	تعداد	384	384
حکمرانی خوب شهری	ضریب همبستگی	.343**	1
	معناداری	000/0
	تعداد	384	384

برگرفته از: یافته­های پژوهش، 1402

نتایج حاصل از ارزیابی پرسشنامه از طریق آزمون اسپیرمن نشان داد که بین سیاست­های ساماندهی و حکمرانی خوب شهری رابطه معناداری وجود دارد به گونهجای که شاخص های مختلف سیاست ساماندهی از قبیل نوسازی، بهسازی، سیاست حفاظت و جلوگیری از انحطاط، سیاست هویت بخشی و گویه های مربوط به آن از قبیل اثربخشی سیاست، کارایی سیاست، تناسب سیاست، پذیرش عمومی و آموزش عمومی، هویت بخشی به مکان، توجه به عدالت توزیعی و اطلاعاتی در سطح بافت و توجه به مسئله فقر در سطح محلات غیر رسمی همگی در میزان حکمرانی تأثیر بالایی دارند، برای مثال می­توان به مسئله توجه به عدالت توزیعی و اطلاعاتی در سطح محلات بافت فرسوده اشاره کرد که این گویه یکی از شاخص های حکمرانی خوب شهری نیز می باشد. مورد دیگری که باید به آن اشاره کرد توزیع امکانات در سطح محلات بافت­های فرسوده می باشد که این مورد نیز میجتواند باعث از بین رفتن فقر در سطح محلات فرسوده بشود. اما یک اصلی که در اینجا نباید فراموش گردد این است که هر چقدر شاخص های حکمرانی خوب شهری در وضعیت مناسبی باشد این مورد می تواند باعث بهبود وضعیت سیاست های ساماندهی نیز بشود به عنوان مثال اگر توجه به حق اظهار نظر مردم در تعامل با مردم از سوی مدیریت شهری و جلب مشارکت مردم در مدیریت شهری و ثبات سیاسی در تصدی­گری­ها و پست­های مدیریتی در سطح شهر در خصوص ساماندهی بافت­های فرسوده اسکان غیر رسمی و از همه مهمتر کنترل فساد و حاکمیت قانون و ضوابط و مقررات شهری توسط مدیریت شهری و مردم در وضعیت مناسبی قرار گیرد اثر بخشی و کاریی و تناسب و پذیرش عمومی سیاست های ساماندهی نیز می تواند در وضعیت مناسبی قرار گیرد که نتیجه این موارد می تواند منجر به هویت بخشی به مکان از طرف مدیریت شهری و توجه به عدالت توزیعی و اطلاعاتی در سطح بافت فرسوده و توجه به مسئله فقر در سطح محلات حاشیه نشین گردد. بنابراین با توجه به موارد ذکر شده در بالا می توان به این نتیجه دست یافت که هر دو سیاست ساماندهی و حکمرانی خوب شهری به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر روی یکدیگر تأثیر گذار می باشند و یک ارتباط معناداری بین آن ها برقرار می باشد.

 

بحث و نتیجه‌گیری 

شهر به‌عنوان واقعیتی جغرافیایی، اقتصادی، سیاسی و جامعه‌­شناختی در هر دوره‌ای از رشد و تحول خود، از هرکدام از عوامل مذكور تأثیر پذیرفته و بر هرکدام از آن‌ها تأثیر گذاشته است. پیچیدگی هریك از این عوامل، خود موجد پیچیدگی شهر به‌عنوان تبلور فضایی آن بوده است. مطمئناً سازمان دادن و نظم بخشیدن به شهر و چگونگی رشد و تحول آن، ‌نیازمند موضوع شناسی شهر و مسائل شهری و سپس برنامه‌ریزی برای آن می‌باشد. از سوی دیگر، شهر یك سیستم اجتماعی پویا و باز است كه در آن سه سطح از حركات مكانیكی، زیستی و اجتماعی درهم‌آمیخته و با انواع فرا سیستم‌ها و زیرسیستم‌های متعدد در ارتباط است؛ بنابراین مدیریت شهری، مستلزم ایجاد یك نظام یكپارچه از سطوح مختلف برنامه‌ریزی است كه نحوه پیوستگی و هماهنگی میان سیستم‌های فرادست و فرودست را نشان دهد. بنابراین با توجه به تأثیر سطوح مختلف برنامه‌ریزی در شهر، شهر پارس‌آباد نیز به‌عنوان یک شهر نوبنیاد از این قاعده مستثنی نبوده و نیست و تحت تأثیر نظام برنامه‌ریزی مختلف و سیستم مدیریت شهری قرار دارد. در این میان با توجه به بررسی و ارزیابی که از سیاست‌های ساماندهی در بافت‌های فرسوده شهر پارس‌آباد گردید می‌توان به این نتایج زیر دست یافت:

بر اساس يافته­هاي پژوهش حاضر كه در راستاي ارزیابی و تحليل سياست­هاي ساماندهی در بافت‌های فرسوده سكونتگاه­هاي غیررسمی شهر پارس­آباد جهت­گيري شده است؛ از جمعيت 86 هزارنفری اين شهر، جمعيتي بالغ ‌بر 27000 نفر در بافت‌های فرسوده محلات غیررسمی سكونت دارند. بافت‌های فرسوده سكونتگاه­هاي غیررسمی شهر بخشي از بافت شهر هستند كه عمدتاً خانواده­هاي كم­درآمد و مهاجران روستايي را در خود جای‌ داده است و بدون مجوز و خارج از برنامه­ريزي رسمي و قانوني در درون و خارج از محدوده قانوني شهرها به‌صورت غيرقانوني ساخته‌شده‌اند. اسكان غیررسمی به‌زعم مسئولين، از دغدغه­هاي جدي شهر پارس­آباد است اما با برنامه­ريزي دقيق و اجراي طرح­هاي مدون و اثربخش مي­توان مشكلات ناشي از اين پديده را تا حد زيادي كاهش داد و سطح زندگي ساكنان محلات غیررسمی را ارتقاء بخشيد.

نتايج حاصل از ارزيابي فرضيات تحقيق و سیاست‌های ساماندهی حاكي از آن است كه مهاجرت­هاي روستا شهری و ميزان درآمد خانوارها از عوامل مهم در ايجاد و گسترش سكونتگاه­هاي غیررسمی شهر پارس­آباد هستند و همچنین سیاست‌های ساماندهی در بافت‌های فرسوده سکونت‌گاه‌های غیررسمی شهر پارس‌آباد در وضعیت مناسبی قرار ندارد و هر 4 سیاست ساماندهی (نوسازی، بهسازی، حفاظت و جلوگیری از انحطاط، هویت بخشی) و شاخص‌ها و میزان موفقیت آن‌ها در وضعیت مناسبی نیستند، همچنین بررسی شاخص‌های فرضیات تحقیق مثل حکمرانی خوب شهری نیز بیانگر آن است که شاخص‌های حکمرانی خوب شهری از قبیل عدالت در حکمرانی و سطح مشارکت مردم در بافت‌های فرسوده سکونت‌گاه‌های غیررسمی شهر پارس‌آباد در وضعیت مناسبی قرار ندارد ولی در کل می‌توان اذعان نمود که شاخص حکمرانی خوب شهری در حال تمایل به وضعیت مناسب قرار دارد. همچنین رتبه بندی سیاست های مختلف ساماندهی در بافت های فرسوده سکونتگاه های غیر رسمی براساس آزمون فریدمن گویای آن است که از بین سیاست های ساماندهی، سیاست هویت بخشی در وضعیت بهتری قرار دارد و سیاست بهسازی در وضعیت مناسبی قرار ندارد که این موارد نیز لزوم توجه و برنامه‌ریزی دوچندان را می‌طلبد. در این خصوص پیشنهاد‌هایی برای بهبود وضعیت در بافت‌های فرسوده سکونت‌گاه‌های غیررسمی شهر پارس‌آباد به شرح زیر ارائه می‌گردد.

1- برنامه­ریزی محلی و مدیریت محلی (با حفظ سلسله‌مراتب) جهت ساماندهی بافت‌های فرسوده سکونت‌گاه‌های غیررسمی اساس کار قرار گیرد. لذا لازم است موارد زیر موردتوجه قرار گیرد:

·       تقویت نهاد­های قانون­گذاری و تصمیم­گیری محلی؛

·       تقویت تشکیلات اجرایی و مدیریت محلی؛

·       افزایش تعداد و تنوع طرح­های توسعه و عمران در مقیاس محلی.

2- نظام برنامه­ریزی کاربری زمین، فقط برآورد جمعیت، تعیین سرانه­های کاربری زمین و توزیع ریاضی اراضی میان کاربری­های مختلف نیست بلکه بستری برای تأمین رفاه عمومی، عدالت اجتماعی و اعتلای کیفیت محیط به‌حساب می­آید. لذا لازم است نظام برنامه­ریزی کاربری زمین ‌بر اساس این هدف در بافت‌های فرسوده شهر پارس‌آباد اصلاح گردد. جهت استفاده بهینه از اراضی شهری در بافت‌های فرسوده شهر پارس‌آباد، لازم است موارد زیر موردتوجه قرار گیرد:

·       تدوین قوانین جامع برای حفظ و استفاده بهینه از زمین؛

·       افزایش سهم مالکیت عمومی بر اراضی شهری و پیرامون آن؛

·       افزایش حق نظارت عمومی بر استفاده خصوصی از زمین؛

·       جلب همکاری و هدایت بخش خصوصی در توسعه و عمران زمین؛

·       جذب و مصرف اضافه ارزش زمین در جهت منافع عمومی؛

·       افزایش سهم کاربری­های مربوط به خدمات عمومی؛

3- در فرایند برنامه­ریزی در بافت‌های نابسامان به‌جای تعیین برنامه­های دراز­مدت، اهداف عملیاتی و مشخص تعیین گردد.

4- سازگار كردن الگوها و قواعد موجود طراحي و برنامه‌ريزي شهري و مقررات و استانداردهاي شهرسازي و ساختماني با واقعيت محيط و استطاعت اقشار کم‌درآمد و با امكان ارتقاي تدريجي آن‌ها و در هماهنگي با راهبرد توسعه شهري.

5- حمايت بخش دولتي – عمومي از خانه‌سازي خانوارهاي متقاضي کم‌درآمد (به‌ویژه وقتي به‌صورت فعاليت‌هاي جمعي و داراي طرح شهرسازي است) و تشويق بخش خصوصي محلي به عرضه كالا و خدمات موردنیاز آن‌ها و اولويت دادن به اجراي طرح‌هاي انبوه‌سازي در اين زمينه.

6- راه‌اندازي و كمك به تهيه طرح‌هاي بهسازي براي ساماندهي اسكان غيررسمي با مشاركت نهاد منتخب محلي و تحت هدايت و نظارت ستاد ساماندهي منطقه و در چارچوب رويكرد شهر نگر و توانمندسازي.

7- كمك ويژه به ايجاد فضاهاي جمعي (اعم از فرهنگي، فراغتي و ورزشي) در بافت‌های نابسامان موجود.

8- خدمات و زيرساخت­هاي موردنیاز محلات تشخيص داده‌شده، سپس با بررسي دقيق وضعيت زمين و مالكيت­ها، پروژه­هايي در جهت ارتقاء كالبدي اين محلات انجام گيرد.

9- انجام پروژه­هايي در ارتباط با ساماندهي نهادهاي اجتماعي، ايجاد و تقويت شوراها و NGO ها در زمینه ارتقاء اجتماعي محلات.

10- به رسميت شناختن حقوق شهروندي ساکنان محلات غیررسمی در برنامه­ريزي­هاي مختلف اقتصادي، اجتماعي و کالبدي.

11- پرداخت تسهيلات و وام­هاي كم­بهره براي بهسازي و نوسازي واحدهاي مسکوني.

12- مديريت خردمندانه محلات غیررسمی که همراه با مشارکت اهالي اعمال گردد (بهسازي مديريت شهري)

13- برگزاري كلاس­هاي آموزشي و ارتقاء سطح آگاهي­هاي مردم در جهت توانمندسازي سكونتگاه­هاي غیررسمی.

 

حامی مالی 

بنا به اظهار نویسندة مسئول، این مقاله حامی مالی نداشته است.

 

سهم نویسندگان

در پژوهش مقاله مستخرج از کار گروهی است، کارهای میدانی، تحلیل و نگارش مقاله توسط نویسندة اول مقاله انجام شده است؛ صحت، تأئید و راهنمایی در تدوین مقاله توسط نویسندة دوم صورت گرفته است. 

تضاد منافع 

نویسندگان اعلام می­دارند که هیچ تضاد منافعی در رابطه با نویسندگی و یا انتشار این مقاله ندارند. 

 

تقدیر و تشکر 

   نویسندگان، از همة افراد، به دلیل مشاوره و راهنمایی علمی و مشارکتشان در این مقاله تشکر و قدردانی می­نمایند. 

 

منابع

ایران‌دوست، کیومرث و صرافي، مظفر. (1386). يأس و اميد در سکونتگاه­هاي غیررسمی، نمونه موردي شهر کرمانشاه. فصلنامه­ي علمي پژوهشي رفاه اجتماعي، 7(26)، 222-201.

پوراحمد، احمد، (1385). آسیب‌شناسی سياست­هاي دولت در ساماندهي اسكان غير­رسمي، نمونه موردي: محلات نای بند، شیر سوم و خواجه عطا، شهر بندرعباس، مطالعات و پژوهش­هاي شهري و منطقه‌ای، سال دوم، شماره 5

پوراحمد، احمد، رهنمایی، محمدتقی، رهنمایی، محمدتقی، قرخلو، مهدی و اسکندری نوده، محمد. (1389). آسیب‌شناسی سیاست‌های دولت در ساماندهی اسکان غیررسمی، نمونه موردی: محلات نای‌بند، شیرسوم و خواجه عطا، شهر بندرعباس. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای (توقف انتشار)، 2(5)، 54-29.

پیران، پرویز. (1368). خطوط کلی توسعه درون­زای کشور، مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی، سال سوم، شماره 27، فروردین

حاتمی نژاد، حسین. (1382)، اسکان غیر­رسمی در جهان، ماهنامه شهرداری­ها، سال پنجم، شماره 50

رهنما، محمدرحیم و توانگر، معصومه. (1387). بررسي تطبيقي حاشيه­نشيني در شهرهاي سبزوار، نيشابور، تربت‌حیدریه و گناباد. مجله جغرافيا و توسعه­ي ناحيه­اي، 6 (11)، 115-84.

سرور، هوشنگ و امین زاده، سیامک. (1398). تبیین علل شکل­گیری اسکان‌های غیررسمی و ارائه راهکارهای بهینه جهت ساماندهی آنها (مطالعه موردی: محله علی آباد بوکان). جغرافیا و روابط انسانی، 2(3)، 17-42.

سعیدنیا، احمد. (1378). کاربری زمین شهری، مرکز مطالعات برنامه­ریزی شهری، نشریه شماره 99، تهران

شفیعی نسب، رسول. (1386). بافت فرسوده و سیاست‌های بهبود کیفیت مسکن، اولین همایش بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری، مشهد 20 آذر 1386.

شيعه،اسماعیل، حبيبی، کیومرث و کمالی نسب، حامد. (1389). فرايند شكل­گيري و گسترش سكونتگاه­هاي غير­رسمي نمونه موردي – محله سهرابیه كرج، مسکن و محیط روستا، 30(133)، 48-39.

صرافی، مظفر، (1377)، تمرکز­زدایی کلان‌شهرهای خوب (باور­ها و راهبرد­ها)، مجله معماری و شهرسازی، دوره هفتم، شماره 48-49، اسفند

عرفانی، گوران و دیزانی، احسان. (1389). ساماندهی، از واژه تا عمل؛ قرائت واژه ساماندهی در مداخلات شهری، فصلنامه باغ نظر، شماره 13، 60-49.

فلاح حیدری، فاطمه و رمضانی لشکریانی، حامد. (1395). بررسی علل و فرایندهای شکل­گیری سکونتگاه­های غیر رسمی در ایران، دومین کنفرانس ملی جغرافیا و برنامه­ریزی، معماری و شهرسازی نوین، قم.

فنی، زهره و دویران اسماعیل. (1387). پژوهشی در بازار زمین و مسکن (مورد: شهر زنجان، سال های۱۳۷۸ الی ۱۳۸۶). مسکن و محیط روستا. ۲۷ (۱۲۴)، ۲۵-۱۲.

قرخلو، مهدی و شریفی، عبدالنبی. (1382). پیدایش، تکامل فیزیکی و وضعیت اجتماعی- اقتصادی حاشیه­نشینی (مطالعه موردی محله عین 2 اهواز)، پژوهش­هاي جغرافيايي، 36(1)، 15-1.

کرمی جوزانی، زهرا، نوری کرمانی، علی و رجبی، آزیتا. (1399). ارائه الگوی پیامدهای اجتماعی ناشی از رشد محلات اسکان غیر رسمی در اسلامشهر. ماهنامه جامعه شناسی سیاسی ایران، 3(4)، 2473-2487.

گلستانی فرد، زهرا. (1397). بررسی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری و گسترش حاشیه­نشینی در شهر ساوه، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه پیام نور ری.

لطفی، کوروش و ماجدی، حمید. (1388). چالش­ها و تنگنا­های موجود در توانمند­سازی سکونتگاه­های غیر­رسمی شهری و ارائه راهکار مناسب جهت اجرایی نمودن طرح­های توانمند­سازی، علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دوره یازدهم، شماره چهار، ویژه­نامه زمستان 1388

مظفری نیا، اسماء. (1397). تحلیلی بر علل شکل گیری سکونتگاه­های غیررسمی و نحوه برخورد با آن­ها (نمونه مورد مطالعه: شهر ارومیه)، گروه شهرسازی و هنر،دانشکده معماری، دانشگاه ارومیه.

مهندسین مشاور بانیان. (1380). طرح جامع شهر پارس‌آباد. سازمان مسکن و شهرسازي استان اردبيل

مؤذنی، مهدی. (1392). مدل‌سازی زمانی-مکانی روند توسعه شهرها با تأکید بر تغییرات کاربری اراضی با استفاده از مدل مارکوف-CA(مطالعه موردی: شهر پارس‌آباد) پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، استاد راهنما: دکتر محمدرضا پورمحمدی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تبریز.

هاروی، دیوید. (1376). عدالت اجتماعی و شهر، ترجمه فرخ حسامیان و دیگران، تهران، شرکت پردازش و برنامه­ریزی شهری.

 

References

Ahlqvist, T. (2003). Keys to futures. Societal reflections on developing key technologies and their impacts on human qualifications. Ministry of Trade and Industry. Studies and Reports, 10.

Baniyan consulting engineers. (2001), the master plan of Parsabad city. Housing and Urban Development Organization of Ardabil Province. (In Persian)

Barros, J.; Sobreira, F. (2002). City of slums: Self-organisation across scales. UCL Work. Pap. Ser. 2002, 55, 1–10.

Carrilho J, Trindade J. Sustainability in Peri-Urban Informal Settlements: A Review. Sustainability. 2022; 14(13):7591.

Erfani, Goran and Dizani, Ehsan. (2010). organization, from words to action; Reading the term organization in urban interventions, Bagh Nazar Quarterly, No. 13, 49-60. (In Persian)

Falah Heydari, F., and Ramezani Lashkariani, H. (2015). Investigating the causes and processes of the formation of informal settlements in Iran, the second national conference on geography and planning, architecture and modern urbanism, Qom. (In Persian)

Fernandes, E. (2011). Regularization of Informal Settlements in Latin America; Lincoln Institute of Land Policy: Cambridge, MA, USA, ISBN 1-55844-202-2.

Garakhlo, Mehdi and Sharifi, Abdulnabi. (2003). Origin, physical evolution and socio-economic status of the marginal settlement (case study of Ain 2 neighborhood of Ahvaz), Geographical Researches, 36(1), 1-15. (In Persian)

Golestani Fard, Z. (2017). Investigating factors affecting the formation and expansion of marginal settlements in Saveh city, Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Humanities, Payam Noor Ray University.

Harvey, David. (1997). Social justice and the city, translated by Farrokh Hasamian and others, Tehran, Prazas and Planning Company. (In Persian)

Hataminejad, Hossein. (2003), Informal Settlement in the World, Municipalities Monthly, Year 5, Number 50. (In Persian)

Irandoost, Kyomarth and Sarafi, Muzaffar, (2006). Despair and hope in informal settlements, a case study of Kermanshah city. Social Welfare Scientific Research Quarterly, 7(26), 222-201. (In Persian)

Kamalipour, H.; Dovey, K. (2019). Mapping the visibility of informal settlements. Habitat Int. 85, 63–75.

Kamandari, . (2012). Marginalization and social challenges of cities, the first national conference of sustainable architecture and urban planning of Kashte Aol. (In Persian)

karami jozani, Z., nori kermani, A., & rajabi, A. (2021). Presenting the model of social consequences caused by the growth of informal settlements in Islamshahr. Political Sociology of Iran, 3(4), 2473-2487. (In Persian)

Lotfi, Korosh and Majdi, Hamid, (2018), challenges and bottlenecks in empowering informal urban settlements and providing a suitable solution for implementing empowerment projects, environmental science and technology, 11th period, number four, special issue of winter 2018(In Persian)

Mehrotra, R. Kinetic city, Issues for urban design in South Asia. (2009). In Reclaiming (the Urbanism of) Mumbai. Explorations in/of Urbanism; Sun Publishers: Amsterdam, The Netherlands, 142–152.

Moezni, Mehdi. (2012). Temporal-spatial modeling of the development process of cities with an emphasis on land use changes using the Markov-CA model (case study: Parsabad city) master's thesis in geography and urban planning, supervisor: Dr. Mohammad Reza Pourmohammadi, Faculty of Geography, University of Tabriz. (In Persian)

Mozaffarinia, A. (2017). An analysis of the causes of the formation of informal settlements and how to deal with them (case study: Urmia city), Department of Urban Planning and Art, Faculty of Architecture, Urmia University. (In Persian)

Piran, Parviz, (1986). Outlines of endogenous development of the country, political-economic information magazine, third year, number 27, April. (In Persian)

Pourahmad, A., Pourahmad, A., Rahnamaee, M. T., Rahnamaee, M. T., Gharakhlou, M., & Eskandari nodeh, M. (2010). Pathology of the government policies on organizing of informal settlement in Iran Case study: Khaje ata, Nayband and Shire sevom district in Bandarabbas city. Journal of Urban - Regional Studies and Research, 2(5), 29-54. (In Persian)

Rahnama, M. R., & Tavaangar, M. (2008). A comparative study of marginalization in the cities of Sabzevar, Neishabour, Torbat Heidariye and Gonaabaad. Journal of Geography and Regional Development, 6(11), (In Persian)

Saeednia, Ahmed. (1999). Urban Land Use, Center for Urban Planning Studies, Publication No. 99, Tehran. (In Persian)

Samper J, Liao W. Testing the Informal Development Stages Framework Globally: Exploring Self-Build Densification and Growth in Informal Settlements. Urban Science. 2023; 7(2):50.

Sarafi, Mozaffar, (2017), Decentralization of good metropolises (beliefs and strategies), Architecture and Urbanism Magazine, 7th Volume, No. 48-49, March. (In Persian)

Sarvar, H., & Aminzadeh, S. (2018). Explaining the causes of the formation of informal settlements and providing optimal solutions to organize them (case study: Aliabad Bukan neighborhood). Geography and Human Relations, 2(3), 17-42. (In Persian)

Shafi'i Nasab, Messenger. (2007). Dilapidated fabric and policies to improve the quality of housing, the first conference on the improvement and renovation of dilapidated urban fabrics, Mashhad, December 20, 2016. (In Persian)

Shia, Ismail, Habibi, Kiyomarth and Kamali Nasab, Hamed, (2009), the process of forming and expanding informal settlements, a case study - Sohrabieh neighborhood of Karaj, Housing and Rural Environment, 30(133), 48-39. (In Persian)

Zhang, L. (2011). The political economy of informal settlements in post-socialist China: The case of chengzhongcun (s). Geoforum, 42(4), 473-483.

 

---

[1] . Zhang

[2] . Carrilho & Trindade

[3] . Samper & Liao

---