کیفیت سبک زندگی و خشکی زاینده¬رود: فهم تفسیری تجارب زیسته¬ی شهروندان اصفهانی از بحران آب

الموضوعات :

سحر فائقی ¹

1 - استادیار جامعه شناسی فرهنگی، گروه مدیریت، واحد اصفهان (خوراسگان) ، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.

تاريخ الإرسال : 23 الثلاثاء , ربيع الثاني, 1445 تاريخ التأكيد : 25 السبت , جمادى الأولى, 1445 تاريخ الإصدار : 29 الأحد , شعبان, 1445

الکلمات المفتاحية: کیفیت سبک زندگی, سبک زندگی اجتماعی, سبک زندگی زیست محیطی, رودخانه زاینده رود, بحران آب ,

ملخص المقالة :

مقالۀ پیش رو در پي فهمِ تفسیریِ تجاربِ زیسته ی شهروندان اصفهانی از کیفیتِ سبک زندگی اجتماعی- زیست محیطی شان در بحران کم آبی و خشکی زاینده رود بوده است. روش پژوهش کیفی از نوع پدیدارشناسی تفسیری و نحوه ی نمونه گیری مبتنی بر نمونه گیری هدفمند از نوع نامتجانس بود. 27 نفر از شهروندان زن و مرد اصفهانی در محدوده سنی 30 سال به بالا انتخاب و در طول مصاحبه عمیق نیمه ساختاریافته، تجربه زیسته ی خود راجع به کم آبی و خشکسالی زاینده رود را به طور کامل بیان کردند. در تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش تحليل مضمون و جهت تعیین اعتبار یافته ها از معیارهای قابلیت اعتبار، قابلیت اطمینان و مطابقت با عینیت داشتن، استفاده شد. یافته های این پژوهش در قالب 3 مقوله های فراگیر شامل 1- نارضایتی شهروندان از نزول سطح کیفی زندگی اجتماعی- محیط زیستی شان در قالب عدم احساس خوشبختی و عدم بهزیستی احساسی – هیجانی، 2- نارضایتی شهروندان از تغییر در سبک زندگی شان در قالب تغییر در نوع و نحوه گذراندن اوقات فراغت و تفریحات شان و 3- نارضایتی شهروندان از افزایش آلودگی های زیست محیطی دسته بندی شدند. در مجموع یافته ها بیانگر آن است که کم آبی و خشکی زاینده رود، کیفیت سبک زندگی اجتماعی- محیط زیستی شهروندان را تحت تأثیر قرار داده است، به علاوه مشارکت کنندگان بر این باور بودند که عنصر آب در این شهر نقش مهمي را در ارتقاء کيفيت سبک زندگی شان ایفا می کند.

المصادر:

Aklanoğlu, F., & Erdoğan, E. (2012). Improvement quality of life for an Anatolian traditional settlement: Konya-Sille Case. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 35, 420-430. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2012.02.107
Aydın, H., Bulut, Y., & Yerlikaya, Ç. (2008). Removal of copper (II) from aqueous solution by adsorption onto low-cost adsorbents. J. Environ. Manag. 87(1), 37-45. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2007.01.005
Daneshpour, Z., Fallahi, A., & Moradi, D. (2015). Application of quality of life reporting system in urban planning of Esfahan. Spatial Planning, 5(2), 25-54. https://doi.org/ 20.1001.1.22287485.1394.5.2.2.5. (In Persian)
Eusuf, M. A., Mohit, M. A., Eusuf, M.S., & Ibrahim, M. (2018). Impact of outdoor environment to the quality of life, Asian Journal of Social and Behavioral Sciences, 3(10), 639–654. https://doi.org/10.21834/aje-bs.v3i10.311
Faeghi, S., & Navabakhsh, M. (2016). Semantic context of cultural consequences of drought and Zayandehrud drought (with an emphasis on the cultural identity of Isfahan Citizens). Journal of Iranian Social Development Studies, 8(4), 35-59. (In Persian)
Faeghi, S., & Navabakhsh, M. (2017). The meaning reconstruction of the social and cultural implications of Zayandeh Rood river's water shortage and dryness (with an emphasis on urban sustainability). Journal of Sociological Urban Studies, 7 (22), 74-106. (In Persian)
Fasli, M., Sahin, N.P, & Vehbi, B.O. (2007). An assessment of quality of life residential environments: Case of slimily quarter in walled city of Nicosia, North Cyprus, Faculty of Architecture, Architecture, Eastern Mediterranean University, Famagusta, North Cyprus. https://www.gla.ac.uk/media/Media_48178_smxx.pdf.
Mohammadi Deh¬Cheshmeh, M., Firoozi, M., & Saeedi, J. (2015). Evaluation environmental instability indicators in Ahvaz metropolis. Journal of Environmental Studies, 41(2), 447-464. https://doi.org/10.22059/jes.2015.54993. (In Persian)
Motaghi, T; Abdi¬ Daneshpour, Z; Zrgar, A. (2008). Cultural heritage protection planning with the aim of analyzing the mutual effects of cultural heritage and the surrounding urban environment. Master's thesis, Department of Urban and Regional Planning, Shahid Beheshti University. (In Persian)
Ng, S.H., Kam, P.K., & Pong, W.M.R. (2005). People living in ageing buildings: Their quality of life and sense of belonging, Journal of Environmental Psychology, 25(3), 347-360. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2005.08.005
Shiva, V. (2016). Water Wars: Privatization, Pollution and Profit. London: Pluto Press.
Smith, C., & Levermore, G. (2008). Desighning urban spaces and buildings to improve sustainability and quality of life in a warmer world, Journal of Energy Policy, 36(12), 4558–4562. https://doi.org/10.1016/j.enpol.2008.09.011
Soltani, N., Partovi, P., & Moradi Chadegani, D. (2023). Evaluation of the mutual effects of the environmental heritage values of the Zayandehrud River in Isfahan and the quality of life (QOL) of surrounding residents. Spatial Planning, 13(1), 65-96. https://doi.org/10.22108/sppl.2023.137282.1717. (In Persian)
UN. (2020), Water and climate change facts and figures, available online at: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000372876.locale=en [Access at: 20 Feb 2022]
UN. (2021), Climate change, water and future cooperation and development in the Euphrates-Tigris basin, By André Mueller, Adrien Detges, Benjamin Pohl, Michelle Helene Reuter, Luca Rochowski, Jan Volkholz, and Eckart Woertz, available online at : https://www.researchgate.net/publication/356612083_Climate_change_water_and_future_cooperation_and_development_in_the_Euphrates-Tigris_basin). [Access at: 20 Feb 2021]

نص كامل:



Technical Strategies in Water Systems https://sanad.iau.ir/journal/tsws ISSN (Online): 2981-1449 Winter 2024: Vol 1, Issue 3, 208-218 https://doi.org/10.30486/TSWS.2024.783479

 

Research Article

The quality of lifestyle and the drought of Zayande-Rood: Interpretive understanding of the lived experiences of Isfahan citizens of the water

Sahar Faeghi 

Assistant Professor of Sociology, Dept. of Management, Faculty of Islamic Governance, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.

*Corresponding Author email: [e-mail]

© The Author)s( 2024

 

Received: 16 Aug 2023

Accepted: 19 Sept 2023

Published: 09 Mar 2024

Abstract

In recent years, Iran has grappled with escalating environmental crises, especially concerning water-related issues. This study aims to comprehensively understand the lived experiences of Isfahan citizens amid the city's water crisis. The methodology employed for this study was qualitative research, utilizing thematic analysis for data interpretation. A total of 27 Interviews were conducted with Isfahan citizens, focusing on their subjective experiences regarding the water crisis in the Zayande-Rood river. Data collection utilized a non-homogeneous sampling method. Predetermined criteria concerning credibility, reliability, and objectivity were applied to validate the findings. Data coding and theory-based analysis were performed simultaneously during interviews. The data interpretation comprised basic, organizing, and inclusive coding stages. Analyzing the data revealed key categories, notably the impact on citizens’ quality of life under socio-environmental conditions, considered as an inclusive category. The subjective feeling of happiness derived from environmental conditions (the sense of citizens' happiness and satisfaction through the environment) and changes in the lifestyle of citizens were reconstructed as organizing categories. The main sub-organizing categories reconstructed in this study include changes in citizens’ lifestyle, alterations in leisure activities, social interactions, extending citizens' environmental concerns, Citizens' dissatisfaction with government performance, changes in sense of emotional well-being of citizens, Citizens' dissatisfaction with weather conditions, and decreasing satisfaction with Urbanization. Primarily, citizens consider drought and water shortage to be the main reasons for the reduced quality of (socio-environmental) lifestyle in Isfahan.

 

Keywords: Quality of Life­style, Social Life­style, Environmental Life­style, River of Zayande-Rood, Water Crisis

 

 

 

مقاله پژوهشی

کیفیت سبک زندگی و خشکی زاینده­رود:

فهم تفسیری تجارب زیسته­ی شهروندان اصفهانی از بحران آب

 

سحر فائقی

استادیار جامعه­شناس فرهنگی، گروه مدیریت، دانشکده حکمرانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران.

ایمیل نویسنده مسئول: [e-mail]

© The Author)s( 2024

 

 

چاپ: 19/12/1402

پذیرش: 18/09/1402

دریافت: 16/08/1402

 

چکیده

مقالۀ پیش­رو در پي فهمِ تفسیریِ تجاربِ زیسته­ی شهروندان اصفهانی از کیفیتِ سبک زندگی اجتماعی- زیست­محیطی­شان در بحران کم آبی و خشکی زاینده­رود بوده است. روش پژوهش کیفی از نوع  پدیدارشناسی تفسیری و نحوه­ی نمونه­گیری مبتنی بر نمونه گیری هدفمند از نوع نامتجانس بود. 27 نفر از شهروندان زن و مرد اصفهانی در محدوده سنی 30 سال به بالا انتخاب و در طول مصاحبه عمیق نیمه ­ساختاریافته، تجربه زیسته­ی خود راجع به  کم­آبی و خشکسالی زاینده­رود را به طور کامل بیان کردند. در تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش تحليل مضمون و جهت تعیین اعتبار یافته­ها از معیارهای قابلیت اعتبار، قابلیت اطمینان و مطابقت با عینیت­داشتن، استفاده شد. یافته­های این پژوهش در قالب 3 مقوله­های فراگیر شامل 1- نارضایتی شهروندان از نزول سطح کیفی زندگی اجتماعی- محیط­زیستی­شان در قالب عدم احساس خوشبختی و عدم بهزیستی احساسی – هیجانی، 2- نارضایتی شهروندان از تغییر در سبک زندگی­شان در قالب تغییر در نوع و نحوه گذراندن اوقات فراغت و تفریحات­شان و 3- نارضایتی شهروندان از افزایش آلودگی­های زیست­محیطی دسته­بندی شدند. در مجموع یافته­ها بیانگر آن است که کم­آبی و خشکی زاینده رود، کیفیت سبک زندگی اجتماعی- محیط­ ­زیستی شهروندان را تحت تأثیر قرار داده است، به­علاوه مشارکت­کنندگان بر این باور بودند که عنصر آب در این شهر نقش مهمي را در ارتقاء کيفيت سبک زندگی­شان ایفا می­کند.

 

کلمات کلیدی: کیفیت سبک زندگی، سبک زندگی اجتماعی، سبک زندگی زیست­محیطی، رودخانه زاینده­رود، بحران آب

 

 

1-       مقدمه

 بعد از هوا، آب اساسی­ترین نیاز بیولوژیک انسان است؛ بسياري از پژوهشگران امروزي بر این باورند که در آیندۀ نزدیک، جنگ­ها بر سر آب بين كشورها درمی­گیرد، چنانکه گفته مي­شود: «اگر قرن بيست قرن جنگ بر سر نفت بود، قرن بيست و يک، قرن جنگ براي آب خواهد بود» (Shiva, 2016). مصرف آب طی صد سال گذشته شش برابر افزایش یافته و سالانه حدود یک درصد به آن افزوده خواهد شد (UN, 2020) و صنعت، کشاورزی و معیشت وابسته به اکوسیستم را به شدت تحت تأثیر قرار خواهد داد UN, 2021)). تهدیدات متوجه این نیاز حیاتی، می­تواند با تبعات و واکنش­های غیرقابل پیش­بینی ذی­نفعان همراه گردد. پیش­بینی­ها، از تداوم شرایط خشکی حکایت دارد که لزوم توجه به مسائل ناشی از تشدید کم­آبی را دو چندان می­نماید.

گرچه كمبود آب اكنون در بسياري از نقاط ایران مسأله­ساز شده است، اما از دهه‌ی90 شمسی، خشکی مکرر و گاه دائمی زاینده‌رود در طول سال در استان اصفهان، بر روند فعالیت­های کشاورزان شرق و غرب، شهر و شهروندان اصفهانی و تالاب گاوخونی، تأثیرات زیادی گذاشته است؛ شرايط آبي در حوضه آبريز زاينده رود هم كه در كنار تأمين منابع مصرف در بخش­هاي كشاورزي و صنعت استان اصفهان، با تخصيص­ها و انتقال­هاي صورت گرفته كه تأمين آب شرب بخشي از استان يزد را نيز بر عهده دارد، در وضعيت نامناسبی قرار دارد. در سال­هاي اخير به دليل افزايش مصرف آب در بخش­هاي شرب، صنعت و کشاورزي و بعضاً خشکی و خشکسالي­هاي متوالي، شاهد کمبود آب در فلات مرکزي ايران به­خصوص در شرق شهرستان اصفهان بوده­ايم که محدوده تأثیرگذاری آن را از جغرافیای حوضه زاینده­رود، فراتر برده است. این چالش تحت تأثیر برداشت­های بی­رویه و غیر­اصولی، تصمیمات غیر­کارشناسانه و غیر­قانونی، کاهش نزولات جوی، افزایش مصرف و عدم مدیریت منابع موجود با عبور از موضوعات صِرف فنی-مهندسی و نیز مرزهای جغرافیایی حوضه­ی مذکور، در حال تبدیل شدن به ابرچالشی است که جمع بیشتری از ذی­نفعان و کنشگران بویژه در حوزه­های کشاورزی و صنعتی را متأثر خواهد ساخت و به­دلیل گره خوردن آن با تمام شئون فرهنگی، اجتماعی-اقتصادی، زیست­محیطی و ...، می­تواند به چالشی برای ثبات جامعه تبدیل گردد. به بیان دقیق­تر مشکلات زیست­محیطی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی رودخانۀ زاینده­رود از اساسی­ترین مسائل استان و حاصل تعارض و تقابل آن­ با محیط طبیعی است؛ چرا که توسعۀ شهری در این منطقه با تسلط صنایع، حمل و نقل و فعالیت­های اقتصادی بر فضاهای طبیعی همراه و این تسلط به مرور زمان به شکل چیرگی شهر بر طبیعت و به­هم خوردن روابط اکوسیستم شده و مظاهر و ارزش­های محیط طبیعی در معرض نابودی و فرسایش بیشتر قرار گرفته است (Faeghi & Navabakhsh, 2017). شهرنشینان از جاذبه­های طبیعی محروم شده­اند و مشکلات روانی و اجتماعی منتج از کاهش سطح کیفیت زندگی اجتماعی- محیط­زیستی شهروندی نمود یافته است (Faeghi & Navabakhsh, 2016). طبق نظرSmith و Levermore، نتایج تحقیقات پژوهشگران حوزه­ی جامعه­شناسی شهری و محیط­ زیست، مؤید آن است که پیوند شهر و محیط­های طبیعی جدایی­ناپذیر است و زندگی در یک محیط با کیفیت به معنی زندگی­کردن در محیطی است که تأمین عناصر زیست­محیطی آن با دقت اداره شده باشد(Smith & Levermore, 2008). به بیان دیگر میراث فرهنگی- محیط ‌طبیعی بیان‌کنندۀ پیشینۀ تاریخی، تمدن، فرهنگ و جاذبه‌‌های طبیعی هر کشوری است که از‌طرفی، با رشد شتابان شهرنشینی در دوران معاصر و پیدایش کلان­شهرها باعث شده است که میراث محیط طبیعی در‌معرض مخاطره‌های طبیعی و مصنوعی قرار گیرد و از طرف دیگر، با به‌وجود‌آمدن نیازهای جدید در زندگی شهری، زمینۀ تضعیف جایگاه میراث فرهنگی- محیط ‌طبیعی در شهرها، کاهش احساس تعلق و رضایتمندی شهروندان به میراث فرهنگی- محیط طبیعی فراهم شده که این خود چالشی عمیق در حوزۀ شهری به وجود آورده است (Soltani et al., 2023). با‌توجه به اینکه میراث فرهنگی و محیط‌ طبیعی بخشی از پیکرۀ شهر است و شهر نیز به‌عنوان یک سیستم عمل می‌کند، ارتباط متقابلی بین میراث فرهنگی- محیط‌ طبیعی به‌عنوان یکی از عناصر سیستم شهری و سایر عناصر این سیستم وجودارد؛ بنابراین هرگونه دخالت در آن بر سایر اجزای سیستم شهری و کل شهر اثر می‌گذارد (Motaghi et al., 2008). لذا بدون شک محیط، به­عنوان ظرف، یکی از ارکان بروز و ظهور حس بهزیستی و کیفیت زندگی کنشگران و ذینفعان است. این بستر نقش اساسی در شکل­گیری حس رضایت­مندی داشته و در واقع شکل­دهندۀ سبک زندگی و تعیین­کنندۀ کیفیت زندگی انسان است؛ از این­رو توجه به محیط فیزیکی و ساماندهی مناظرش از سوی مدیران و برنامه­ریزان شهری، نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی شهروندان دارد(Smith & Levermore, 2008). در عین حال محیط سکونت انسان و احساس تعلق او به محیط نیز بسیار بیشتر از فاکتورهای جمعیت­شناختی، اقتصادی و اجتماعی در کیفیت زندگی­اش مؤثر است (Ng, 2005). در واقع کیفیت زندگی شهروندان از عوامل مختلف مانند فشارهای زیست­محیطی، عدم مدیریت صحیح منابع آب، آلودگی­های آبی و هوایی، بروز سیل­ها، کم­آبی­ها، خشکسالی­ها و ... تأثیر می­پذیرد (Eusuf, 2018). 

بر اساس نتایج حاصل از تحقیقات داخلی و خارجی یافت شده، مشخص شده است که محیط­زیست بر ابعاد عینی و ذهنی کیفیت زندگی شهروندان تأثیرگذار می­باشد، چنانچه به­طور مشخص نتایج تحقیقات پژوهشگرانی همچون (Faeghi & Navabakhsh, 2017; Ghalehnoee & Hossein­gholi­poor, 2016; Mohammadi Deh­Cheshmeh et al., 2015; Aklannoglu et al., 2012; Fasli et al., 2007) حاکی از آن است که میزان د‌لبستگی به فضاهای شهری پیرامون فضاهای طبیعی از­ جمله­ رودخانه­های شهری در مقایسه با قبل از خشک شدن یا کم­آبی­شان رو به کاهش است؛ همچنین تأثیر منفی خشکی رودخانه­ها در تمایل افراد به مراجعه این مکان‌ها، اثرگذار است. براین اساس د‌لبستگی از بعد روان‌شناختی، فرهنگی و اجتماعی و به‌ویژه رفتاری، بیشترین تأثیر منفی را از خشکی رودخانه پذیرفته است. یافته­های مطالعه (Daneshpour et al., 2015) نشان­دهندۀ این امر است که ارتقاء کیفیت زندگی در شهر اصفهان وابستگی مستقیمی به تدبیر و شکل‌گیری سیستم گزارش‌دهی کیفیت زندگی در دستورکار سیستم برنامه‌ریزی شهری دارد. این کار نیازمند تمهیدات و دگرگونی‌های لازم در برقراری هماهنگی در ابعاد فضایی برنامه‌ریزی و نیز جنبه‌های محتوایی و روندکاری در سیستم برنامه‌ریزی شهری است. نتایج تحقیق (Soltani et al., 2023) نیز حاکی از آن است که ارزش‌های میراث محیط طبیعی رودخانۀ زاینده‌رود بر ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش تأثیر بسزایی دارد که ارزش‌های میراثی آن شامل سه دستۀ «محیطی، ادراکی، احساسی»، «تاریخی، فرهنگی، اجتماعی» و «کاربردی (کاربستی)» و کیفیت زندگی ساکنان آن نیز شامل شش بُعد سیاسی و مدیریتی، اقتصادی، تاریخی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی است. 

در شرایطی که باید کلیۀ تلاش­ها در جهت سالم نگه­داشتن محیط در فرآیند توسعۀ پایدار متمرکز شود، عدم توجه به ملاحظات زیست­محیطی در برنامه­ریزی­ها موجب بروز بحران­های متعدد در عرصه­های شهری و روستایی شده است. در این میان کلان­شهر اصفهان به عنوان یکی از شهرهای مهم تاریخی در بخش مرکزی ایران از این توسعۀ شتابان و بدون توجه به توسعۀ پایدار، بی­نصیب نمانده و با مسائل و ناپایداری­های زیست­محیطی مانند کم­آبی و خشکی زاینده­رود، آلودگی­های آبی و هوایی، پیشروی کویر و قطع مداوم جریان آب رودخانه بر شهر اصفهان و بروز پیامدهای مختلف آن در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی- مالی و فرسایش ابنیه تاریخی و... گریبانگیر است. این وضعیت سبب شکنندگی و آسیب­پذیری محیط­زیست این شهر شده است. باتوجه به نتایج پژوهش­های پیشین و فقدان مطالعۀ کیفی مبنی بر واکاوی بحران آب براساس سطح کیفیت زندگی اجتماعی- محیط­­زیستی شهروندان، شناخت و تحلیل عوامل زیست­محیطی مؤثر بر کیفیت زندگی و سطح رضایت­مندی شهروندان اصفهانی به منظور نایل­آمدن به سطح مطلوبیت کیفیت محیط شهری، در این شهر انکارناپذیر است. در همین راستا هدف پژوهش حاضر بازسازی معنایی بحران آب در شهر اصفهان براساس کیفیت سبک زندگی اجتماعی- محیط­ ­زیستی شهروندان و به دنبال پاسخگویی به این سؤال بوده است که رضایتمندی­ شهروندان از کیفیت سبک زندگی اجتماعی- محیط­زیستی­شان­ در بحران کم­آبی و خشکی رودخانه زاینده­رود چگونه تجربه شده است؟

 

2-       روش کار

 

روش مطالعه، کیفی از نوع پدیدارشناسی تفسیری و نحوه­ی نمونه­گیری مبتنی بر نمونه­گیری هدفمند از نوع نامتجانس بوده است. براین اساس 27 نفر از شهروندان زن و مرد اصفهانی در محدوده سنی 30 سال به بالا انتخاب و در طول مصاحبه عمیق نیمه ساختاریافته، تجربه زیسته­ی خود راجع به رضایتمندی­شان از کیفیت زندگی اجتماعی- محیط­زیستی در بحران­های کم­آبی و خشکسالی زاینده­رود به طور کامل بیان کردند. در تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش تحلیل مضمون و جهت تعیین اعتبار یافته­ها از معیارهای قابلیت اعتبار، قابلیت اطمینان و مطابقت با عینیت­داشتن، به خدمت گرفته شد. 

 

3-       نتایج و بحث

مضامین برساخت شده از تجربه زیسته­ی شهروندان مبتنی بر سطح رضایتمندی­شان از کیفیت سبک زندگی اجتماعی- محیط­زیستی در بحران آب در جدول 1 ارائه شده است.

در این مطالعه تلاش شد تجربه­ی زیسته­ی شهروندان مبتنی بر رضایتمندی­شان از کیفیت سبک زندگی اجتماعی- محیط­زیستی در بحران آب بازسازی شود.

بر اساس یافته­های بدست آمده از مصاحبه­ها، عوامل اثرگذار در عدم رضایت­مندی شهروندان از کیفیت سبک زندگی اجتماعی و محیط­زیستی­شان در بحران­های خشکسالی و کم­آبی زاینده­رود در سه محور کلی شامل 1- عدم احساس خوشبختی (عدم بهزیستی احساسی – هیجانی)، 2- تغییر در سبک زندگی شهروندان و 3- افزایش آلودگی­های زیست­محیطی و پیامدهای منتج از این شرایط دسته­بندی شدند.

طبق بیانات مشارکت­کنندگان بروز خشکسالی و کم­آبی­ها به کاهش سطح حس بهزیستی(احساسی- هیجانی) کیفیت سبک زندگی­شان منجر شده و این امر به گسترش استرس و نگرانی­های شهروندان نسبت به مسائل شهر و تبلور نارضایتی­هایشان از جمله عدم رضایت از افزایش آلودگی­های آب و هوایی، عدم رضایت از نحوۀ عملکرد دولت در صیانت از رودخانه و کاهش رضایت از بافت و فضاهای شهری منجر شده است.

 

 

جدول 1. مضامین برساخت شده رضایتمندی­ شهروندان از کیفیت سبک زندگی اجتماعی- محیط­زیستی­شان در بحران آب

Table 1. Themes constructed from citizens' satisfactory based on their quality of socio-environmental life style in water crisis situation

هدف	مقوله فراگیر				مقوله سازمان دهنده					مقوله­های پایه
مضامین برساخت شده از تجربه زیسته شهروندان مبتنی بر رضایتمندی­شان از کیفیت زندگی اجتماعی- محیط­زیستی در بحران آب	1-نارضایتی شهروندان از نزول سطح کیفی زندگی اجتماعی- محیط­زیستی­شان		عدم احساس خوشبختی		بهزیستی احساسی – هیجانی عدم			1- گسترش استرس و نگرانی­های شهری		(کد23: فشار کار و استرس­های زندگی در شرایط الان خیلی زیاده و مردم واقعا مشغولن به گرفتاری­هاشون، این فضای شهر با وجود بی­آبی هم باعث میشه که استرس و نگرانی من تشدید بشه، آخه الان فضای شهر بیشتر صنعتی به چشم میخوره تا سنتی و آرامش­بخش.)، (کد 17: وقتی توی خونه باشی با زنت و بچه­ات شروع می­کنی به کَل کَل کردن، حالا اگر آب باز بود می­رفتیم کنار رودخونه و حواسمون از مشکلاتمون پرت می­شد، بچه هم بازی­شو می­کرد و خسته می­شد و شب راحت می­خوابید، آرامش نداریم در زمان بی­آبی، وقتی آب باز باشه میری حداقل با آب درد و دل میکنی و بهت آرامش می­ده.)
								2- عدم رضایت از آلودگی­های آب و هوایی		(کد12: خیلی ناراحت کننده­اس که به خاطر آلودگی آب و هوا کلی بیماری بیاد سراغ مردم شهر، الان دو تا از بچه های خواهر و برادرم ام اس گرفتن، نه تنها بیماری­ها رو به افزایشه بلکه با بارون­های اسید تمام آثار باستانی تخریب میشه، میدونستین که بارون­های اسیدی و دود ناشی از سوخت­های فسیلی نه تنها به آجر و سنگ، بلکه به کاشی‌ و چوب هم اثر میذاره و مثل خوره آن­ها را می­بلعه، من از رادیو این موضوع رو شنیدم، خب کی باید جوابگوی این شرایط باشه؟).
								3- عدم رضایت از نحوۀ عملکرد دولت در صیانت از رودخانه		(کد 22: به نظر من دولت، بویژه دولت دوره نهم و دهم هیچ تلاش اثربخشی برای خشکسالی انجام نداده، برای مشکلات کشاورزها هم همینطور)، (کد 8: دولت باید یه تدبیر اساسی برای مشکلات شهر اصفهان بکنه، مشکل و دغدغه بزرگ مردم شهر اصفهان آبه، از هر جنبه­ای روی زندگی، معیشت و فرهنگ و تمدن مردم و شهر اثر گذاشته و شهر داره با فرونشست دست و پنجه نرم می­کنه، تا الان اقدام اساسی برای اینکه آب به طور مداوم باز باشه و هی باز و بسته نشه انجام نگرفته، با این شرایط شهر اصفهان و آثار باستانی­اش و طبیعت­اش در حال نابودیه.)
								4-کاهش رضایت از بافت و فضاهای شهری		(کد 1: وقتی آب توی رودخونه نیس، فضای شهر خیلی غم­زده و بی­روح و افسرده و زشته، چون رودخونه کل فضاهای مسیرش رو زیبا و آرامش­بخش میکنه، همه­ی ما (خانواده، دوستان و آشنایان) از این فضای بوجود اومده ناراضی هستیم.)
ادامه جدول 1. مضامین برساخت شده رضایتمندی­ شهروندان از کیفیت سبک زندگی اجتماعی- محیط­زیستی­شان در بحران آب
هدف	مقوله فراگیر				مقوله سازمان دهنده					مقوله­های پایه
مضامین برساخت شده از تجربه زیسته شهروندان مبتنی بر رضایتمندی­شان از کیفیت زندگی اجتماعی- محیط­زیستی در بحران آب	2- نارضایتی شهروندان از تغییر در سبک زندگی­شان			تغییر در نوع و نحوه گذراندن اوقات فراغت و تفریحات شهروندان	1- گرایش به فضاهای مجازی در اوقات فراغت					(کد3: وقتی حوصله­ام سرمیره، خیلی دوست دارم برم جایی که آب باشه تا روح و روانم حال بیاد، اما وقتی رودخونه خشکه، ترجیح میدم تو خونه باشم و توی فیسبوک، اینستا و تلگرام چرخ بزنم.)
					2- گرایش به مطالعه، تماشای تلویزیون، رفتن به سینما در اوقات فراغت					(کد 24: از زمانی که خشکسالی شده به جای اینکه در مکان­های تفریحی اطراف رودخانه وقت بگذرونم، ترجیح میدم توو خونه مطالعه کنم یا تلویزیون ببینم یا برم سینما مثلا به جای اینکه فوتبال ­­­یا والیبال بازی­ کنم فوتبال ­و والیبال را از تلویزیون می­بینم.)
					3- محاط شدن گذران اوقات فراغت بویژه در بین جوانان		1- گرایش به پاتوق­های زیرزمینی		گرایش به مصرف مواد مخدر و مشروبات الکی	(کد 18: قبلا بیشتر میتینگ­هامون کنار رودخونه بود، با هم وقت می­گذروندیم و فوتبال می­کردیم، توو فاصله­هایی که خشکه رودخونه، عمدتا توو خونه برنامه میذاریم و کنارش هم بساط مواد و مشروبات را به راه می­ندازیم که تکمیل بشه.)
							2- گرایش به حضور در باشگاه های ورزشی		1-کاهش ورزش­های انفرادی و گروهی در کنار ساحل رودخانه	(کد 3: قدیما علاقه به پیاده­روی و ورزش و بازی­های دسته جمعی کنار رودخونه زیاد بود اما حالا پارک­ها و ساحل رودخونه خالی از آدمه.)؛ (کد 14: وقتی دانشجو بودم بعضی روزا با دوستام از سی­و­سه­پل تا پل بزرگمهر پیاده می­رفتیم اما الان اصلاً دلم نمی­خواد همچین کاری رو کنم، چون دلم می­گیره وقتی میرم کنار رودخونه.)
									2-فاصله گرفتن از تفریحات و ورزش­های کم­هزینه­تر	(کد 27: همه میدونیم ورزش برای سلامتی مفیده اما بجای پیاده­روی و نرمش توو پارک­ها ترجیح میدم به باشگاه­های ورزشی برم، آخه هم هوا خیلی آلوده­اس هم اینکه پارکا صفایی ندارن، از کنار رودخونه که میرم جز خشکی رودخونه که باعث عذاب می­شه چیز دیگه­ایی نیست و انگار روش گرد مرگ پاشیدن.)
					4-جایگزینی ورزش­های گروهی به ورزش­های انفرادی در باشگاه­ها و کلوپ­های ورزشی					(کد 11: وقتی توو رودخونه آب هست با بچه­ها برنامه می­ذاریم که توو پارک غدیر بساط فوتبال یا والیبال یا بسکتبالو راه بندازیم ولی وقتی آب نیست، هیچ کدومشون پایه نیستن، واسه همین مجبورم برم باشگاه و با مربی کار کنم تا از اون طریق بدنمو رو فرم نگه دارم.)
ادامه جدول 1. مضامین برساخت شده رضایتمندی­ شهروندان از کیفیت سبک زندگی اجتماعی- محیط­زیستی­شان در بحران آب
هدف		مقوله فراگیر				مقوله سازمان دهنده				مقوله های پایه
مضامین برساخت شده از تجربه زیسته شهروندان مبتنی بر رضایتمندی­شان از کیفیت زندگی اجتماعی- محیط­زیستی در بحران آب		- نارضایتی شهروندان از تغییر در سبک زندگی­شان		تغییر در نوع و نحوه گذراندن اوقات فراغت و تفریحات شهروندان		5-دوری از تفریحات محلی- قدیمی				(کد 23: از تفریحات قدیمی اصفهان میشه به قایق­سواری و ماهیگیری اشاره کرد که کوچیک و بزرگ و بخصوص مسافرا بهش علاقه داشتن، اما الان حتی دیدن قایق­هایی که به خاک نشستن آدمو ناراحت میکنه، انگار هیچ موقع اینجا آبی نبوده)، (کد 24: یکی از قشنگ­ترین خاطرات دوران عقدم، قایق­سواری با همسرم بود، با قایق رفتیم زیره فواره اصلی، حسش بی­نظیر بود، هر وقت میام و قایق­های خاکی رو می­بینم، دلم خیلی می­گیره و حسرت می­خورم.)
		3- نارضایتی شهروندان از افزایش آلودگی­های زیست­محیطی				1- گسترش بوهای ناخوشایند در فضا				(کد 9: توو رودخونه موقع­های که آب نیس یه بوی خیلی بدی، فضا رو پر می­کنه، یه بویی شبیه آب لجن یا آبی که گندیده باشه، خیلی این بو اذیت کننده­اس. )
						2- افزایش آلاینده­های هوا				(کد 19: دیگه خودتون شاهد هستین، اینقدر هوا آلوده­اس که مرتبا اخطار میدن که مواظب باشین، از ماسک استفاده کنین، حتی مدارس رو به طور متوالی تعطیل می­کنن، رودخونه اگر آب داشته باشه در پاک کردن هوا خیلی موثره)، (کد 30: یه مدت که هوای اصفهان از تهران کثیف­تر شده به خاطر شرایط بد آلودگی و نبود آب توی رودخونه.)
						3- کاهش رطوبت هوا				(کد 12: موقع­هایی که آب توو رودخونه نیس، اینقدر رطوبت هوا کم میشه که باید مرتب بریم دکتر و به پوست دست و صورتمون کرم مرطوب کننده بزنیم وگرنه سریع پوسته می­کنه، وجود آب توو رودخونه باعث می­شه که رطوبت هوا بالا باشه و هوا معتدل­تر بشه.)

                     کدهای ذکر شده در جدول کدهای مصاحبه­شوندگان می­باشد.

به علاوه بحران­های آبی بر زندگی روزمره شهروندان بویژه بر ارتباط­شان با محیط طبیعی ساحل زاینده­رود تأثیر گذاشته است، در واقع کم­آبی و خشکی زاینده­رود باعث به وجود آمدن فرم نازیبایی در شهر شده و فضا را نامطلوب ساخته است، این امر از یک طرف علاقمندی شهروندان به حضور در فضاهای طبیعی- تفریحی کنار ساحل را کاهش داده است و از طرف دیگر به دلیل نارضایتی مردم از این فضا و احساس ناکارآمدی­شان در حل این معضل از مکانیسم نادیده­ انگاشتن مسأله بهره برده­اند که به کم­رنگ شدن مسأله خشکی در اذهان عمومی شهروندان منجر شده است؛ به علاوه بحران­های آبی بر سبک زندگی­ شهروندان بویژه بر نوع و نحوه گذران اوقات فراغت و تفریحات­شان تأثیر گذاشته است از جمله گرایش به حضور در فضاهای مجازی، گرایش به مطالعه و تماشای تلویزیون و سینما، گرایش به پاتوق­های زیرزمینی بویژه در بین جوانان، حضور در باشگاه­های ورزشی، گرایش به ورزش­های انفرادی و کاهش پیاده­روی­های روزانه به جای حضور در فضاهای طبیعی در کنار ساحل و دوری از سرگرمی­های گروهی و تفریحات محلی- قدیمی. در واقع یافته­ها بیانگر آن است که زنده بودن، تداوم و حیات زاینده­رود در حوزه‌ی اجتماعی نقش مهمی را در کیفیت رضایت و تغییر در سبک زندگی شهروندان ایفا می­کند، همچنین می­توان گفت که خشکسالی به وجود آورنده شبکه­ای از پیامدها است و تأثیرات آن بسیار فراتر از خشکسالی فیزیکی تجربه شده است؛ این پیچیدگی به دلیل آن است که آب از جمله ملزومات اساسی برای تولید کالاها و ارائه‌ی خدمات در این شهر تاریخی است و در حدود یک دهۀ اخیر خشکسالی و بحران کم­­آبی زاینده­رود، آسیب­های فراوانی در این حوضه آبخیز بزرگ پدید آورده است و باعث شده تا در طی این سال­­ها، ساکنان این منطقه شاهد خشک شدن زنده رود، شاهرگ حیاتی این پهنۀ جغرافیایی گسترده باشند. علاوه برکاهش نزولات جوی، افزایش جمعیت شهری و تقاضای فزایندۀ برای مصرف آب شرب و تقاضای رو به رشد صنایع سنگین مستقر در این حوضه (ذوب آهن و مجتمع فولاد مبارکه)، سوء مدیریت­های معنی­داری نیز در این سال­ها بر یگانه منبع آبی این حوضه بزرگ اعمال شده است. پیامدهای پدیده مذکور، به تدریج تأثیر ناخوشایندی به صورت بحران طبیعی و انسانی بر کلیت نظام­های سکونتگاهی و اِکوسیستمی گذاشته است و متأسفانه رو به گسترش است. درهم‌تنیدگی ارزش‌های میراث محیط طبیعی-فرهنگی رودخانۀ زاینده‌رود با ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش شدت بیشتری دارد؛ به‌گونه‌ای که تمامی ارزش‌های سه‌گانۀ «محیطی، ادراکی، احساسی»، «تاریخی، فرهنگی، اجتماعی» و «کاربردی (کاربستی)» با تمامی ابعاد زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، سیاسی و مدیریتی و تاریخی کیفیت زندگی مرتبط می‌شوند. این موضوع بیانگر آن است که ارتقا کیفیت زندگی بدون توجه به حفظ ارزش‌های میراث محیط طبیعی زاینده‌رود در دستور کار برنامه‌ریزی شهر اصفهان نمی‌تواند به نتیجۀ مطلوب دست پیدا کند (Soltani et al., 2023). یافته­های این مطالعه همسو با یافته­های مطالعات (Faeghi & Navabakhsh, 2017; Ghalehnoee & Hossein­gholi­poor, 2016; Mohammadi Deh­Cheshmeh et al., 2015; Aklannoglu et al., 2012; Fasli   et al., 2007; Daneshpour et al., 2015; Soltani et al., )  می­باشد.

 

4-       نتیجه‌گیری

 

در پي فهمِ تفسیری تجارب زیسته شهروندان اصفهانی از کیفیت سبک زندگی اجتماعی- زیست­محیطی­شان در بحران کم آبی و خشکی زاینده­رود در این مطالعه و متناسب با یافته­ها، باید توجه داشت که شهروندان اصفهانی در حال تجربه­کردن زیست جهان بسیار پیچیده­تر و دشوارتري هستند که امکان تفهم و درك همه­ي ابعاد آن یا وجود ندارد یا به سختی قابل دسترسی است. از این رو، لازم به ذکر است که مطالعه­ي کنونی محدودیت­ها و دشواري­هاي متعددي براي مصاحبه با شهروندان اصفهانی درباره‌ی خشکی و کم­آبی زاینده رود و ابعاد حساس­تر آن داشته است. بر همین اساس، نمی­توان ادعا کرد که کل برساخته­هاي معنایی شهروندان مذکور درباره­ي پدیده‌ی خشکی و کم­آبی زاینده‌رود، به طور کامل بازنمایی یا روایت شده است؛ با این حال، آنچه در بخش یافته­ها دیده شد، بیانگر مسائلی است که حتی در همین حد نیز بسیار نگران‌کننده و هشداردهنده است. در پایان باید اشاره کرد که برنامه‌ریزی شهری رودخانه‌های میراثی همچون زاینده­رود­ نیازمند نگاه یکپارچه به دیدگاه و ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش است و می­بایست همسو با توقعات، انتظارات و سطح کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش قرار گیرد تا از این طریق بتوان به راهبردهای این برنامه‌ها برای ارتقا کیفیت زندگی ساکنان کمک شایانی کرد.

5- تضاد منافع نویسندگان

نویسنده این مقاله اعلام می‌دارد که هیچ تضاد منافعی در رابطه با نویسندگی و یا انتشار این مقاله ندارد.

6- منابع

Aklanoğlu, F., & Erdoğan, E. (2012). Improvement quality of life for an Anatolian traditional settlement: Konya-Sille Case. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 35, 420-430. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2012.02.107

Daneshpour, Z., Fallahi, A., & Moradi, D. (2015). Application of quality of life reporting system in urban planning of Esfahan. Spatial Planning, 5(2), 25-54. https://doi.org/ 20.1001.1.22287485.1394.5.2.2.5. (In Persian) 

Eusuf, M. A., Mohit, M. A., Eusuf, M.S., & Ibrahim, M. (2018). Impact of outdoor environment to the quality of life, Asian Journal of Social and Behavioral Sciences, 3(10), 639–654. https://doi.org/10.21834/aje-bs.v3i10.311

Faeghi, S., & Navabakhsh, M. (2016). Semantic context of cultural consequences of drought and Zayandehrud drought (with an emphasis on the cultural identity of Isfahan Citizens). Journal of Iranian Social Development Studies, 8(4), 35-59. (In Persian) 

Faeghi, S., & Navabakhsh, M. (2017). The meaning reconstruction of the social and cultural implications of Zayandeh Rood river's water shortage and dryness (with an emphasis on urban sustainability). Journal of Sociological Urban Studies, 7 (22), 74-106. (In Persian) 

Fasli, M., Sahin, N.P, & Vehbi, B.O. (2007). An assessment of quality of life residential environments: Case of slimily quarter in walled city of Nicosia, North Cyprus, Faculty of Architecture, Architecture, Eastern Mediterranean University, Famagusta, North Cyprus. https://www.gla.ac.uk/media/Media_48178_smxx.pdf.

Mohammadi Deh­Cheshmeh, M., Firoozi, M., & Saeedi, J. (2015). Evaluation environmental instability indicators in Ahvaz metropolis. Journal of Environmental Studies, 41(2), 447-464. https://doi.org/10.22059/jes.2015.54993. (In Persian)

Motaghi, T; Abdi­ Daneshpour, Z; Zrgar, A. (2008). Cultural heritage protection planning with the aim of analyzing the mutual effects of cultural heritage and the surrounding urban environment. Master's thesis, Department of Urban and Regional Planning, Shahid Beheshti University. (In Persian)

Ng, S.H., Kam, P.K., & Pong, W.M.R. (2005). People living in ageing buildings: Their quality of life and sense of belonging, Journal of Environmental Psychology, 25(3), 347-360. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2005.08.005

Shiva, V. (2016). Water Wars: Privatization, Pollution and Profit. London: Pluto Press.

Smith, C., & Levermore, G. (2008). Desighning urban spaces and buildings to improve sustainability and quality of life in a warmer world, Journal of Energy Policy, 36(12), 4558–4562. https://doi.org/10.1016/j.enpol.2008.09.011

Soltani, N., Partovi, P., & Moradi Chadegani, D. (2023). Evaluation of the mutual effects of the environmental heritage values of the Zayandehrud River in Isfahan and the quality of life (QOL) of surrounding residents. Spatial Planning, 13(1), 65-96. https://doi.org/10.22108/sppl.2023.137282.1717. (In Persian) 

UN. (2020), Water and climate change facts and figures, available online at: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000372876.locale=en [Access at: 20 Feb 2022]

UN. (2021), Climate change, water and future cooperation and development in the Euphrates-Tigris basin, By André Mueller, Adrien Detges, Benjamin Pohl, Michelle Helene Reuter, Luca Rochowski, Jan Volkholz, and Eckart Woertz, available online at : https://www.researchgate.net/publication/356612083_Climate_change_water_and_future_cooperation_and_development_in_the_Euphrates-Tigris_basin). [Access at: 20 Feb 2021]

 

208