اهمیت‌سنجی پدافندغیرعامل در بندرگاه‌ها

الموضوعات :

دکتر عباس معروف نژاد ¹ (دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی‌شهری، واحد ماهشهر، دانشگاه آزاداسلامی، ماهشهر، ایران)
لیلا خوزستانی ² (کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحدماهشهر، دانشگاه آزاداسلامی، ماهشهر، ایران)

تاريخ الإرسال : 11 الخميس , ربيع الثاني, 1445 تاريخ التأكيد : 08 السبت , رجب, 1445 تاريخ الإصدار : 15 السبت , رجب, 1445

الکلمات المفتاحية: بندرگاه, پدافندغیرعامل, بندرگاه امام خمینی(ره),

ملخص المقالة :

شهرهای ساحلی و به طبع، بندر و بندرگاه‌های آن به علت موقعیت اقتصادی، ترانزیتی و گردشگری همواره در معرض حملات و تهدیدهای دشمن قرار دارند. ‌‌‌پدافند غیرعامل از جمله رویکردهایی است که می‌توان از طریق آن مسئله بازدارندگی بنادر افزایش و تهدیدپذیری آنها نیز کاهش یابد. نظر به اهمیت موضوع، این پژوهش به اهمیت سنجی پدافند غیرعامل در بندرگاه امام خمینی(ره) با استفاده از پنج شاخص (معماری وطراحی، سازه، تاسیسات و تجهیزات، مجاورت و دسترسی، امنیت اطلاعات و شبکه سایبری) و 104 زیرشاخص پرداخته است. نوع تحقیق کاربردی و روش تحقیق، پیمایشی- ارزیابی با تاکید بر پرسشنامه می‌باشد. جامعه آماری شامل کارکنان و کارشناسان خبره اداره بندر و برخی مسئولین نهادهای شهر بندر امام خمینی(ره) بوده که حجم نمونه تعیین شده 100 نفر می‌باشد. به‌ منظور بررسی‌ نرمال‌بودن توزیع ‌داده‌ها از آزمون کلموگروف-‌اسمینروف و جهت بررسی وضعیت متغیرهای پژوهش ازمدل‌یابی معادلات ساختاری به روش حداقل مربعات جزیی (PLS) و استفاده از نرم¬افزار SMARTPLS پرداخته است. یافته‌های پژوهش حاصل از نتایج آزمون PLS، نشان می‌دهد: شاخص تأسیسات و تجهیزات با 873/0 بالاترین و شاخص امنیت اطلاعات و شبکه سایبری با 737/0 پایین‌ترین میزان تأثیرگذاری را داشته‌اند.

المصادر:

1.ابوسعیدي، علی (1391). بهسازي و مقاوم‌سازی لرزه‌ای ساختمان‌های بتنی، اولین کنفرانس ملی صنعت بتن، مرکز بین‌المللی علوم و فنّاوری پیشرفته و علوم محیطی، 17-29.
2.احمدی، فرهاد، و دارابی، شکوفه (1393). مدیریت بحران و پدافند غیرعامل. همایش ملی پدافند غیر عامل و علوم انسانی، دانشگاه زنجان، 12 صفحه.
3.افرادی، کاظم، و خواجه علی، رضا (1393). تعریف چارچوب طراحی و برنامه ریزی بندر- شهرهای ساحلی با توجه به راهبرد پدافند غیر عامل. فصل نامه اقیانوس شناسی، 5(20)، 137-143.
4.بچاری‌لفته، محمدرضا، ونجفی‌شوشتری، سیدمنصور (1397). بررسی نقش امنیت سایبری در آینده حمل و نقل دریایی. دومین ‌همایش بین المللی مهندسی برق، علوم کامپیوتر وفناوری اطلاعات، همدان، فروردین‌ماه، 11صفحه.
5.برنافر، مهدی، و افرادی، کاظم (1393). اولویت بندي مراکز حیاتی، حساس و مهم شهر بندر انزلی و ارائه راهکارهاي دفاعی از دید پدافند غیر عامل. فصل نامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. 14(32)، 161-179.
6.تقوایی، مسعود، و جوزی‌خمسلویی، علی(1391). مديريت و برنامه‌ريزي بحران در فضاهاي شهري با رويکرد پدافند غيرعامل ومدل SOWT (مطالعه موردی: مسیرهای راهپیمایی شهراصفهان). فصل‌نامه آمایش جغرافیایی فضا، 2(6)،57-73.
7.جوادپور، چنگیز، منصوردهقان، مرتضی، و نقی‌زاده، علیرضا (1398). پدافند غیر عامل و مدیریت بحران در بنادر. انتشارات سازمان بنادر و دریانوردی، چاپ اول، 319 صفحه.
8.خداوردی، احمد، خانزادی، مصطفی، ومنصوردهقان، مرتضی (1396). شاخص‌های موثر برمکان یابی بنادر تجاری از منظر پدافند غیرعامل. فصل‌نامه صنعت حمل و نقل دریایی. 3(3)، 1-13.
9.دستورالعمل‌ها وچک لیست‌های اداره مدیریتHSE (1401). اداره کل بنادر ودریانوردی استان خوزستان-بندر امام خمینی (ره).
10.سازمان پدافند غیر عامل، ستاد کل نیروهای مسلح (1397). جزوه پدافند غیرعامل. 1-25.
11.سیاری، حبیب الله، ومنصور دهقان، مرتضی (1395). طراحی الگوی راهیردی پدافند غیر عامل بنادر جنوب کشور با تاکید بر تهدیدات دریاپایه. فصل نامه مطالعات دفاعی استراتژیک. 17(65)، 49-70.
12.شیخ الاسلامی، عبدالرضا، وزنگویی، علی (1393). ارائه‌ی مدلِ سوانحِ دریایی و راهکارهای کنترل و کاهش آن(مطالعه موردی: بندر امام خمینی ماهشهر). شانزدهمین همایش صنایع دریایی، آذرماه، بندر عباس، 15 صفحه.
13.عدل، محمدعلی، مباشرامینی، محمد، وسایبانی، مصباح (1396). نقش مدیریت ایمنی در بنادر و سواحل کشور، نهمین همایش صنایع دریایی، آبان ماه، مازنداران، 11صفحه.
14.علی‌پوراصطهباناتی، نرگس، علیپور، حسام، و ابراهیم‌زاده، علی (1396). مدیریت ریسک بحران در بنادر(مطالعه‌موردی اداره ‌کل‌ بنادر و دریانوردی استان بوشهر). دومین کنفرانس بین المللی مهندسی عمران، معماری و مدیریت بحران، خردادماه، تهران، 13 صفحه.
15.محمدابراهیمی، مهشید، اشنویی، امیر، شایان، محسن، و سالارنژاد، محمد (1401). ارزیابی و تحلیل آسیب پذیری شهریاز منظر پدافند غیرعامل(نمونه مطالعاتی: شهر زادهدان). فصل نامه پژوهش و برنامه ریزی شهری. 13(48)، 69-86.
16.محمدی باغملایی، جلال، و سهامی، حبیب الله (1392). الگوی ارزیابی آسیب پذیری بنادر با استفاده از تلفیق روش فازی و رمکپ. فصل نامه علوم و فناوری های پدافند غیر عامل. 4(4)، 285-292.
17.Paul Barnes, P., Oloruntoba, R. (2005). Assurance of security in maritime supply chains: Conceptual issues of vulnerability and crisis management. Journal of International Management. 11(4):519-540
18.Pott, A., Taylor, B., Kubu, B. (2007). Protecting America’s Ports: Promising Practices. A Final Report Submitted by the Police Executive Research Forum to the National Institute of Justice.p122.
19.Vilchis, E., Haveman, J.D. Stephen., S. Cohen. (2006). Protecting the Nation’s Seaports: Balancing Security and Cost . Public Policy Institute of California (PPIC) .p296.

منابع اینترنتی
20.https://paydarymelli.ir
21.http://portalhamlonaghl.ir.
22.https://bikport.pmo.ir

نص كامل:



 

نشريه­ علمي اندیشه‌های نو در علوم‌جغرافیایی، دوره1، شماره2، زمستان 1402، صفحات95-114

واحد ماهشهر

شاپا: 1473-2981

 

تاريخ دريافت: 04/08/1402

تاريخ پذيرش نهايي: 30/10/1402

 

 

اهمیت‌سنجی پدافندغیرعامل در بندرگاه‌ها

 

دکترعباس معروف نژاد

دانشیارگروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد ماهشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ماهشهر، ایران   

لیلا خوزستانی

کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد ماهشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ماهشهر، ایران   

 

 

 

چکیده

شهرهای ساحلی و به طبع، بندر و بندرگاه‌های آن به علت موقعیت اقتصادی، ترانزیتی و گردشگری همواره در معرض حملات و تهدیدهای دشمن قرار دارند. ‌‌‌پدافند غیرعامل از جمله رویکردهایی است که می‌توان از طریق آن مسئله بازدارندگی بنادر افزایش و تهدیدپذیری آنها نیز کاهش یابد. نظر به اهمیت موضوع، این پژوهش به اهمیت سنجی پدافند غیرعامل در بندرگاه امام خمینی(ره) با استفاده از پنج شاخص (معماری وطراحی، سازه، تاسیسات و تجهیزات، مجاورت و دسترسی، امنیت اطلاعات و شبکه سایبری) و 104 زیرشاخص  پرداخته است. نوع تحقیق کاربردی و روش تحقیق، پیمایشی- ارزیابی با تاکید بر پرسشنامه می‌باشد. جامعه آماری شامل کارکنان و کارشناسان خبره اداره بندر و برخی مسئولین نهادهای شهر بندر امام خمینی(ره) بوده که حجم نمونه تعیین شده 100 نفر می‌باشد. به‌ منظور بررسی‌ نرمال‌بودن توزیع ‌داده‌ها از آزمون کلموگروف-‌اسمینروف و جهت بررسی وضعیت متغیرهای پژوهش ازمدل‌یابی معادلات ساختاری به روش حداقل مربعات جزیی (PLS) و استفاده از نرم­افزار SMARTPLS  پرداخته است. یافته‌های پژوهش حاصل از نتایج آزمون PLS، نشان می‌دهد: شاخص تأسیسات و تجهیزات با 873/0 بالاترین و شاخص امنیت اطلاعات و شبکه سایبری با 737/0 پایین‌ترین میزان تأثیرگذاری را داشته‌اند.

کلمات کلیدی: بندرگاه، پدافندغیرعامل، بندرگاه امام خمینی(ره)

 

 

 

 

 

1.نویسنده مسئول: [e-mail]

 

مقدمه

مناطق ساحلي كشور از منظر ژئوپليتيكي و جغرافيايي در زمره مناطق استراتژيك قلمداد مي‌شوند كه مي‌توانند به عنوان پل ارتباط وتعامل با ساير كشورهاى جهان و همچنين تسهيل‌كننده روابط دروني و بيروني اقتصاد كشور عمل كنند و ضمن كمك به ايجاد تعادل‌هاى منطقه‌اى، استفاده از موقعيت جغرافيايي و منطقه‌اى كشور، استفاده پايدار از منابع و قابليت‌ها و حفظ محيط‌زيست و توسعه فعاليت‌هاى گردشگرى و توسعه قطب‌هاى توليد فرآورده‌هاى نفتي، امنيت مناطق داخلي از طريق مرزهاى آبي را تضمين كرده و در مجموع به عنوان نمادى از توسعه يافتگي و موتور محركه اقتصاد وجاذب سرريز جمعيت ساير مناطق عمل نمايند، به شرط آنكه در فرايند توسعه دريامحور تمامي ملاحظات زيست محيطي، پدافند غيرعامل، ارزيابي ريسك بلاياى طبيعي، ارزيابي تأثيرات اجتماعي و ساير ملاحظات مرتبط با فرايند توسعه مورد توجه قرار گيرند. با توجه به موقعيت منطقه‌اى خاص كشور، وجود كشورهاى محصور در خشكي در ماوراى مرزهاى شمالي و شمال شرقي كشور و همچنين در نظر گرفتن چشم‌انداز گسترش مناسبات اقتصاد بين‌المللي در زمينه توسعه به طور عام و توسعه و سازماندهي فضايي و آمايشي كش ور صرفاً نبايد در مرزهاى كشور محدود شود، بلكه توسعه درونزا و برونگرا به عنوان يك راهبرد مسلط در سياست‌ها و برنامه‌هاى توسعه، به‌ويژه توسعه دريامحور در كانون توجه برنامه‌ريزان توسعه سرزميني قرار گيرد (پوراصغرسنگاچین،1400: 94). از این رو تاکید به موضوع پدافند غیرعامل به عنوان یک راه‌کار برای کاهش آسیب‌ها و افزایش توانمندی‌ها مورد توجه قرار گرفته است. پدافند غیرعامل همچون مولفه‌ای با اهمیت در کارایی امنیت شهری به عنوان یک رویکرد نوین مطرح شده که چیستی وجودی آن برافزایش سطح امنیتی از طریق اصول غیرنظامی پایدار می‌باشد ودر این زمینه، مدیریت و برنامه‌ریزی سیستمانیک به عنوان بااهمیت -‌ترین مولفه برای افزایش امنیت و کاهش آسیب‌ -پذیری‌ها موردتوجه است. در عصر حاضر یکی از مهمترین موانع توسعه پایدارشهرها؛ بحران‌های طبیعی وانسانی است که به دلیل فقدان مطالعه و برنامه‌ریزی و عدم‌آمادگی و مقابله مناسب با آن خسارات سنگینی را بر مردم و دارایی‌های آن‌ها وارد می‌کند که بعضی از آنها جبران ناپذیر هستند. امروزآسیب‌پذیری شهری به موضوعات اصلی برای توسعه پایدار شهر در بین پژوهشگران در جهان تبدیل شده است. از زمانی که شهرنشینی آغاز شد، برنامه‌ریزی و طراحی و ساخت شهرها همواره با پدافند و دفاع همراه بوده است. هم اکنون، عمده‌ترین هدف پدافند غیرعامل، ایمن‌سازی و کاهش آسیب‌پذیری زیر -ساخت‌های مورد نیاز مردم است تا بتدریج شرایطی را برای امنیت ایجاد نماید. براین اساس، اتخاذ تدابیر و روش‌هایی که مقدار آسیب‌پذیری شهرها را در مقابل تهدیدات دشمن کاهش دهد ضروری بوده و چنین شرایطی توجه بیش از پیش صاحب‌نظران کشور به دانش پدافند غیرعامل و بهره‌گیری از روش‌های آن را سبب شده است با توجه به موقعیت استراتژیک ایران در منطقه خاورمیانه و تهدیدات مستمر کشورهای همسایه و غیرهمسایه، متأسفانه پروژه‌ها و تأسیسات اقتصادی و زیربنایی بدون ملاحظات دفاعی و امنیتی در شهرها به صورت یک هدف تهدیدی قابل دسترس دشمن و هر تهاجمی استقرار یافته‌اند. براساس نظریة آسیب‌پذیری، در هر فضای مفروض ضریبی از آسیب‌پذیری وجود دارد، درحالیکه سطوح و دامنة ایمنی در سطح آن فضا به طور یکنواخت توزیع نشده است(محمدابراهیمی وهمکاران،1401: 73). در سند چشم‌انداز توسعه كشور، بهره‌گيري از موقعيت منطقه‌اي ايران‌به عنوان پل مناسب ارتباطي بين شمال وجنوب وافزايش ظرفيت بهره‌برداري بنادر بازرگاني، متناسب با رشد مبادلات بازرگاني و ترانزيتي مدنظر قرار گرفته است. پاسخگويي به نيازهاي فزاينده مبادلات بازرگاني دريايي كشور با مفهوم توسعه بنادر مقارن مي‌باشد. اگرچه اين توسعه الزاماً به معناي افزايش تعداد بنادر نخواهد بود. ليكن در صورتي كه ضرورت‌ايجاب كند بايد مكان‌هاي مناسب براي‌توسعه بنادرجديد بررسي و اولويت‌بندي شوند. سيري گذرا به الگوهاي عملكردي بنادر كشور، بيانگر وجود ظرفيت‌هاي بالقوه گسترده‌اي است كه به دليل نبود شرايط لازم درگذشته و فرصت‌طلبي‌هاي بنادر رقيب، از بين رفته و يا كاهش شديد یافته است. هرچند سياست‌هاي كلان نظام، به ويژه حركت‌هاي توسعه‌اي چندسال اخيردربنادر، از فاصلة عملكردي بنادر كشور با شاخص‌هاي مطلوب جهاني كاسته است، اما به نظر مي‌رسد با چاره‌انديشي و تدوين برنامه‌ها و استراتژي‌هاي مشخص و برنامه‌ريزي‌شده نظير توسعه و ساخت بنادر جديد، بنادر مي‌توانند به پيشرفت مطلوب‌تري دست يابند(خداوردی و همکاران،1396: 5).

همزمان با احداث راه آهن سراسری کشور در سال 1307 هجری شمسی، دو پست اسکله چوبی در شمال غربی ‌خلیج فارس و در انتهای آبراه خورموسی ساخته شد. پس از چندی به بندر شاپور موسوم گشت و سه سال بعد به مهم‌ترین مرکز ورود و خروج کالا تبدیل شد. در سال 1352 محل سکونت اهالی این نقطه، از کنار اسکله‌ها به شهر بندر امام خمینی (ره) انتقال یافت و زمینه برای توسعه هرچه بیشتر بندر مهیا گردید؛ پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، این بندر به بندر امام خمینی(ره) تغییر نام یافت و در سال 1361 با تصویب هیات وزیران رسماً بندر امام خمینی(ره) نام گرفت و شروعی نو را پایه نهاد. بندر امام خمینی(ره) حرکت به سوی تحول را از همان دو اسکله چوبی آغاز نمود و امروز با انجام بیش از 15% از کل تجارت دریایی کشور، نوید توسعه‌ای پایدار را برای منطقه از طریق صنعت حمل و نقل می‌دهد. بندر امام خمینی(ره) در اوایل دهمین دهه از آغاز فعالیتش، اکنون به عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های حمل و نقل منطقه‌ای به ایفای نقش می‌پردازد. این بندر در سال 1390 پس از تغییر رژیم حقوقی خود از یک بندر عادی به منطقه ویژه اقتصادی و با الحاق اراضی مجاور، هم اکنون بالغ بر11هزار هکتار مساحت، یکی از بزرگ ترین مناطق ویژه اقتصادی کشور را تشکیل می‌دهد که در نوع خود بی نظیر است(به نقل از: https://bikport.pmo.ir). 

بر این اساس در این پژوهش‌ سعی شده است با رویکردي کاربردي با استفاده از پنج شاخص(معماری وطراحی، سازه، تاسیسات و تجهیزات، مجاورت و دسترسی، امنیت اطلاعات و شبکه سایبری) و 104 زیرشاخص اهمیت سنجی پدافند -غیرعامل در محدوده مورد مطالعه پرداخته شود. در این پژوهش یک سوال مهم اشاره شده که به قرارزیراست:

 

·       آیا می‌توان میزان ‌اعتبار و تاثیرگذاری پدافند غیرعامل را از حیث کاهش آسیب‌پذیری و افزایش ایمنی در بندرگاه امام خمینی(ره) بدست آورد؟

 

پیشینه پژوهش

سیاری و منصوردهقان(1395) در مقاله‌ای باعنوان طراحی‌ الگوي راهبردي پدافند غیرعامل‌ بنادر جنوب کشور به‌ عوامل‌ موثر و طراحی‌ الگوی‌ راهبردی‌ پدافند غیر عامل‌ در بنادر جنوب با تاکید بر تهدیدات دریاپایه‌ پرداخته -اند. در این‌ الگو طبق‌ مدل مفهومی‌ ابعاد اساسی‌ و فرعی‌، مولفه‌ها و شاخص‌های‌ پدافند غیرعامل‌ در بنادر جنوب احصاء و با استفاده از روش آمیخته‌ و مدل‌سازی‌ معادلات‌ساختاری‌ تجزیه‌ و تحلیل‌ لازم انجام شده است‌. درالگوی‌ راهبردی‌ طراحی‌ شده ٥ بعد اساسی‌ پدافند غیرعامل‌ شامل‌ تداوم کارکرد بنادر در شرایط‌ اضطرار، استحکام فنی‌ ایمنی‌، کاهش‌آسیب‌پذیری‌، ارتقاء پایداری‌ و تسهیل‌ مدیریت‌ بحران در دو بعد فرعی‌ مدیریت‌ و زیرساخت‌ بررسی‌ و ٨ مؤلفه‌ موثر شامل‌ تجهیزات‌مخابراتی‌ والکترونیکی‌، مستحدثات بندری‌ تجهیزات‌ عملیاتی‌، اسکله‌ها و کانال‌ورودی‌، منابع‌انسانی‌، راهنماهای‌شناورها و شرکتهای‌ بندری‌ و٧٢ شاخص‌ موثر بر پدافند غیر عامل‌ بنادر جنوب کشور استخراج گردیدند.

افرادی و خواجه‌علی(1393) درمقاله‌ای باعنوان تعریف چارچوب طراحی و برنامه ریزی بندرشهرهای ساحلی با توجه به راهبرد پدافند غیرعامل پرداخته اند. در این پژوهش راه کارهایی برای برنامه ریزی و طراحی بنادر با رویکرد پدافند غیرعامل ارائه شده است. به عبارتي پژوهش انجام شده نشان داد كه با تعريف يك چارچوب چند مقياسي و چند سطحي مي‌توان راهكارهايي را برمبناي پدافندغيرعامل در طراحي و برنامه‌ريزي بنادر پيشنهاد داد. توجه به اصول مكانيابي صحيح، پيش‌بيني بخش‌هاي خاصي دربندر، چينش توده‌هاي ساختماني بر مبناي گزينه‌هاي حركتي، دقت درطراحي پلان و نماي ساختمان‌هاي كليدي و تنظيم لايه‌هاي دفاعي از جمله راه‌كارهاي پيشنهاد شده بود.

شیخ الاسلامی وزنگویی(1393)در مقاله‌ای باعنوان ارایه مدل سوانح دریایی و راه‌کارهای کنترل و کاهش آن در شهر بندرامام خمینی پرداخته‌اند. همه روزه حوادث و تصادفاتِ فراوانی در بخش‌های مختلف حمل و نقلی اتفاق می‌افتد که هزینه‌های گزافی برجای می‌گذارد. صنعت دریایی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و همه ساله، حوادث فراوانی که توسط عوامل مختلف )که خطای انسانی علت اصلی آن‌هاست(، رخ می‌دهد و هزینه‌های زیادی در بردارد. لذا با کنترل این حوادث و رفع و یا حداقل کردن هزینه های ناشی از آن، می‌توان در توسعه این صنعت نقش بسزایی داشت. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد در بندرگاه امام‌خمینی مهمترین عوامل اصلی بروز حوادث کمبود تعداد یدک‌کش‌ها و افزایش تعداد ترمینال‌های عمومی و اختصاصی می باشد.

برنافرو افرادی(1393) درمقاله‌ای با عنوان اولویت‌ بندی‌ مراکز حیاتی‌، حساس و مهم‌ شهر بندر انزلی‌ و ارائه‌ راه -کارهای‌ دفاعی‌ از دید پدافند غیر عامل پرداخته اند‌ در این‌ پژوهش‌ با ارزیابی‌ وضعیت‌ دفاعی‌ شهر و استفاده از جدول پیشنهادی‌ تاسیسات و کاربری‌های‌ حیاتی‌، حساس و مهم‌، تعیین‌ شدند. مزیت‌ جدول ارزیابی‌ مراکز ثقل‌ شهری‌ نسبت‌ به‌ سایر روش‌ها این‌ است‌ که‌ می‌توان آن را به‌ سرعت‌ و در مواقع‌ پدید آمدن خطر به‌ صورت فوری‌ انجام داد و در عین‌حال روشی‌ ساده و قابل‌ فهم‌ برای‌ کلیه‌ مسئولان و دست‌اندرکاران امور شهری‌ است‌. نتایج‌ بررسی‌ نشان می‌دهد که‌ تعداد زیادی‌ از کاربری‌های‌ موجود در شهر که‌ برای‌ این‌ بررسی‌ انتخاب شده اند، در حیطه‌ تاسیسات حساس و حیاتی‌ قرار دارند که‌ این‌ امر آسیب‌پذیری‌ این‌ شهر را افزایش‌ خواهد داد، لذا ایجاد و توسعه‌ فضاهای‌ امن‌ در مراکز مهم‌، ایجاد مراکز مهم‌ متعدد به‌ جای‌ مراکز حساس منفرد، اتخاذ اقداماتی‌ به‌ منظور کاهش‌ خطر ناشی‌ از کاربری‌های‌ مهم‌ خطرزا و بالابردن میزان پراکنش‌ مراکز مهم‌ در سطح‌ شهر از جمله‌ مهمترین‌ راهبردها برای‌ ارتقای‌ سطح‌ امنیت‌ شهر در حملات نظامی‌ محسوب می‌شوند.

محمدی باغملائی وسهامی(1392) در مقاله‌ای به الگوی ارزیابی آسیب‌پذیری بنادر با استفاده از تلفیق روش فازی و رمکپ پرداخته اند. در این پژوهش برمبنای ارزیابی خطرپذیری به صورت تابعی از تهدید، آسیب‌پذیری و اثرات آن می‌باشد. دراین‌روش به دلیل ویژگی‌های ماهیتی ریسک، از روش فازی برای نمونه‌سازی ارزیابی آسیب‌ -پذیری استفاده شده است. و در نهایت در قالب نرم افزار MATLAB ارائه شده است.

‌پات وهمکاران¹(2007) درگزارش تحقیقاتی که در قالب انجمن تحقیقات اجرایی پلیس به موسسه ملی دادگستری ایالات متحده آمریکا تهیه کردند به بررسی و تحلیل اقدامات حفاظتی از بنادر ایالات متحده آمریکا با تاکید برویژگی‌های دفاع غیرعامل پرداختند. در این گزارش آمده سیستم جهانی کشتیرانی یک زیرساخت حیاتی است، اما بسیار آسیب‌پذیر است. در سال‌های اخیر، حمل ونقل غیرقانونی کالا و افراد در پرتو تروریسم جهانی به مشکلی نگران‌کننده تبدیل شده است. به عنوان‌مثال، تروریست‌ها می‌توانند از کانتینرهای مستقر در کشتی‌ها برای حمل مواد یا سلاح‌های خطرناک استفاده کنند، یا می‌توانند خود از کانتینرها به عنوان سلاح‌های کشتار جمعی استفاده کنند. بویژه بعد از حوادث 11 سپتامبر، این تهدیدها برای مقامات بنادر دریایی موضوعی مهم و بااهمیت تلقی گردید و بعد از آن آژانس‌های امنیتی بنادر دریایی بر فعالیت‌های مجرمانه عمومی و امنیت فیزیکی و کنترل دسترسی، امنیت محموله، امنیت مسافران و خدمه و امنیت بسیج نظامی تمرکز جدی داشتند. اگرچه جامعه دریانوردی تهدیدتروریسم را قبل از 11سپتامبر اعتراف کرده بود، ولی اقدامات امنیتی بسیار کمی برای بازدارندگی یا تضعیف یک تهدید تروریستی دریایی انجام شد.

ویلچیس وهمکاران²(2006) در گزارشی تحقیقی به موسسه سیاست عمومی کالیفرنیا (³PPIC) با عنوان حفاظت از بنادر دریایی کشور ایالات متحده آمریکا به اثرات حفاظت وامنیت بازدارنده بنادر در اقتصاد ملی کشور اشاره می‌کنند و وجود دستورالعمل‌های ویژه وخاص که توسط دولت ‌محلی و نظارت دولت مرکزی برای تقویت حفاظت از بنادر است اشاره دارند. همچنین در زمینه بحث پدافند غیرعامل عنوان نسبتاً متفاوتی بانام امنیت‌بنادر در این کشور مطرح می‌گردد. خصوصاً بعد ازحمله تروریستی11 سپتامبر 2001، توجه بیشتر به تامین امنیت زیرساخت های این کشور در برابر اقدامات دشمن شده است.

پل بارنز و ریچارد اولورونتوبا⁴(2005) در مقاله‌ای با عنوان تضمین امنیت در بنادر دریایی با توجه به مفهوم آسیب پذیری و مدیریت بحران می‌پردازند. هدف اصلی از تحقیق کاهش احتمال تروریسم دریایی است. نتایج نشان می‌دهد که پیچیدگی تعامل بین بنادر، عملیات دریایی و زنجیره‌های تأمین، آسیب‌پذیری‌هایی ایجاد می‌کند که نیازمندتحلیل‌هایی‌است که فراتر از الزامات ساختاری می‌تواند گسترش یابد و چالش‌های مدیریتی قابل‌توجهی را ایجاد کند. نیاز به بررسی مناسب ابتکارات ایمنی و امنیتی در برابر کارایی و رقابت‌پذیری و در نظر گرفتن نیازهای آموزشی برای قابلیت‌های مدیریت بحران در گروه‌های بخش خصوصی و دولتی می‌تواند به طور مؤثری عمل کنند.

 

 

 

مبانی نظری

بندر و بندرگاه⁵

بندرنقطه‌ ای است در کرانه دریا که کشتی‌ها در کنار آن پهلو می‌گیرند و یا لنگر می‌اندازند تا در آنجا بارگیری و یا بار خود را تخلیه نمایند. اینگونه نقاط معمولاً با تاسیساتی مانند اسکله و ساختمان و تسهیلات مخابراتی و ارتباطی همراه است. به محل استقرار این تاسیسات در بندر، بندرگاه گفته می‌شود(به نقل از http://portalhamlonaghl.ir).

 

پدافند و پدافندغیرعامل2

از نظر واژه‌شناسی، واژه پدافند از دو جزء پد وآفند  تشکیل ‌شده است. در فرهنگ و ادب فارسي  پاد یا پد پيشوندي است كه به معاني (ضد، متضاد، پي و دنبال) بوده و هرگاه قبل از واژه‌ای قرار گيرد معناي آن را معكوس می‌نماید واژه آفند نیز به مفهوم (جنگ، جدال، پيكار و دشمني)است. پدافند را بر دو نوع عامل و غيرعامل معرفي می‌نماید. پدافندغيرعامل بكار گيري اقدامات آفندی و تهاجمي باهدف ممانعت از پيشروي دشمن است،  درحالی‌که پدافند غيرعامل عبارت است از به کار بردن روش‌هایی كه آثار زیان‌های ناشي از اقدامات دشمن بكاهد يا آن را به حداقل برساند به بيان ساده‌تر، برخلاف پدافند عامل، درپدافند غيرعامل از هيچ نوع جنگ‌افزاری در برابر دشمن استفاده نمی‌گردد.

 

تفاوت پدافندعامل3⁶وغیرعامل

وجه تمايز بين‌پدافندعامل و غيرعامل را عامل انسان می‌داند. به اين معنا كه پدافند عامل را ابزاری می‌دانند كه نياز به مديريت مستقيم و كاربري انساني دارد و مشتمل بر ابزار و آلات جنگي، سازمان‌دهی، آموزش و مديريت نيروهاست كه در شرايط عدم حضور انسان، آن ابزار به‌خودی‌خود فاقد اعتبار است. درحالی‌که پدافندغيرعامل را امكانات معماري درزمینۀ مهندسي جنگ می‌داند، به‌گونه‌ای كه بدون ابزار و توانمندي، نيروهاي رزمي و دفاعي را افزايش‌دهد(ابوسعیدی،1391: 13).

 

آسیب‌پذیری4⁷بنادر و پدافندغیرعامل

بنادر به عنوان یکی از گذرگاه‌های اصلی تجارت در ایران، در مباحث پدافندغیرعامل از اهمیت بسزایی برخوردار می‌باشد. مناطق ساحلی به دلیل ماهیت ویژه آن در ارتباط با وقوع بحران‌ها و مخاطرات ‌طبیعی (زمین‌لرزه، سیل، رانش‌زمین، گردباد، طوفان، خشک‌سالی، آتش‌سوزی و شیوع بیماری‌ها و...) و همچنین‌ بحران‌ها و مخاطرات انسانی(نشست مواد رادیواکتیو، بحران‌های ناشی از تکنولوژی، آلودگی صدا و هوا، بحران غذا و...) بایستی در اولویت اقدامات کنترلی قرار گیرد. استفاده از فنون مدیریت بحران در بنادر در راستای کاهش وکنترل این خطرات و افزایش سطح ایمنی بنادر نیز نقش مهمی ایفا می‌کند(علی‌پور اصطهباناتی وهمکاران،1396: 2). زیرساخت های با اهمیتی همچون بنادر در سطوح مختلف اهمیت از حیاتی تا مهم و قابل حفاظت با دسته هایی از خطرات و تهدیدات مواجه‌اند. وبه دلیل ضعف‌هایی که دارند آسیب‌هایی را از خود نشان می‌دهند. این زیرساخت‌ها با یکدیگر اندرکنش‌هایی دارند و می‌توانند یکدیگر را تحت تاثیر قرار دهند(شکل1). به طور کلی آسیب‌پذیری‌های معمول بنادر در برابر حوادث و بحران‌ها و تهدیدات قابل دسته‌بندی به صورت زیر است:

-آسیب‌پذیری‌های سازه‌ای یا کالبدی(مستحدثات بندر).

- آسیب‌پذیری‌های غیرسازه‌ای(تلفات و جراحات انسانی، وقفه در فعالیت بندر، خدشه‌دارشدن شهرت و اعتبار بندر، لطمات روحی و روانی و...). از سویی دیگر از حیث منشاء تهدیدات و سوانح، بنادر در سطوح زیر آسیب‌ پذیر هستند.

- آسیب‌پذیری‌ در برابر تهدیدات انفجاری نظامی.

- آسیب‌پذیری‌ در برابر تهدیدات انفجاری تروریستی.

- آسیب‌پذیری‌ در برابر سلاح‌های الکترومغناطیس و بمب‌های گرافیتی.

- آسیب‌پذیری‌ در برابر تهدیدات سایبری.

- آسیب‌پذیری‌ در برابر تهدیدات بیولوژیک.

- آسیب‌پذیری‌ در برابر سوانح طبیعی مانند: سیل، زلزله، طوفان(جوادپور و همکاران،1398: 185). نظر به حساسیت و اهمیت تجهیزات بندری لازم است همواره وضعیت ایمنی خود دستگاه و ایمنی افرادیکه در حین کار با آنها ارتباط دارند، مورد پایش مداوم قرار گیرد تا با شناسایی هرگونه وضعیت ناایمن و یا اعمال ناایمن ضمن ارزیابی ریسک آن‌ها، راه حل‌های کنترلی مناسب پیشنهاد شده و بر رعایت آنها جهت پیشگیری از بروز حوادث تاکید گردد(عدل وهمکاران،1396: 3). در شکل 2، ارتباط پدافند غیرعامل و آسیب پذیری نشان داده شده است.

 

 

شکل1. زیرساخت‌های مهم شهری در پدافندغیرعامل 

مآخذ: سازمان پدافندغیرعامل، 1397: 22

 

شکل2: ارتباط پدافند غیرعامل و آسیب‌پذیری 

مآخذ: https://paydarymelli.ir

 

قلمرو پدافندغیرعامل

در منابع لاتين، عبارت دفاع غيرنظامي یا دفاع شهري برابر با عبارت پدافندغیرعامل است كه مفهومی دو بعدي است. در گروه اول، دفاع‌غيرنظامي، محافظت از غیرنظامیان در شرايط جنگي معرفی می‌شود و از این ‌رو مشتمل بربخشي از دفاع ملي است كه در پي تمهيدات لازم به‌منظور كسب آمادگي كافي در برابر هرگونه حمله احتمالي يا باج‌خواهی از يك كشورمی‌گردد. طبق اين تعريف، دفاع غیرنظامی بايد ايمني اكثريت‌جمعيت‌غيرنظامي كشور و ادامه حيات آنان درزمان جنگ را تضمين نمايد.

 

انواع تهدیدات در پدافندغیرعامل

در بحث پدافند غیرعامل می توان انواع تهدیدات را به سه گروه اصلی تقسیم بندی کرد:

- نظامی : هوایی، زمینی، دریایی، تروریستی و امنیتی

- طبیعی : زلزله، سیل، طوفان و...

- صنعتی : نشت شیمیایی کارخانجات، نشت هسته‌ای و...(احمدی ودارابی،1393: 29).

 

بحران شناسی⁸

بحران‌شناسی بخش مهمي از فرآيند مديريت بحران و پدافند غيرعامل را تشکيل مي‌دهد. از اين روشناخت هرچه دقيق‌تر بحران و ابعاد همه جانبه آن به کنترل بحران و اجراي راهبردهاي پدافندغيرعامل کمک شاياني مي‌نمايد. به هنگام وقوع بحران يا اغتشاش معمولاً ارزش‌هاي اساسي يک منطقه، شهر يا کشور تهديد مي‌شود که اين ارزش‌هاي اساسي می‌تواند امنيت عمومي، رفاه شهري، جان و مال شهروندان، اموال سازماني، مشروعيت حکومت و ثبات اداري را شامل شود. لذا يکي از مباحث بسيار مهم در مورد ايمني و امنيت شهري طراحي فضاي قابل دفاع شهر است ؛ يعني مناطق عمومي وخصوصي‌شهري بايد طوري طراحي شوند که ميزان جرم وجنايات در شهرها کاهش يابد. هنگام وقوع بحران‌ به‌ویژه آشوب‌های شهری، ايجاد امينت در محيط‌هاي بحران‌زده بسيار مهم‌است(تقوایی وجوزی‌خمسلویی، 1391: 58).

 

مدیریت بحران و پدافندغیرعامل⁹

درمدیریت بحران وپدافندغیرعامل تمامی سازمان‌ها باهمکاری همدیگر سعی می‌کنند تا با تعیین اولویت‌ها، یکپارچه‌سازی سیستم‌های ارتباطی، هماهنگ‌سازی اطلاعات و تصمیمات، سلسله مراتب منظم و دقیقی از برنامه‌ریزی و مدیریت را برای مقابله با بحران وکاهش اثرات منفی آن تدارک ببینند. از این رو مدیران شهری باید با داشتن دیدگاه‌های واقع بینانه در سیستم های مدیریتی نقش بسیارمهمی را در مدیریت جامع بحران ایفا نمایند. سطح‌بندی میران بحران و برنامه‌های مدیریتی صحیح می‌تواند راه‌کار و روش بسیار مناسبی برای مدیریت جامع بحران و پدافند غیرعامل موفق باشد. اشاعه‌ي فرهنگ پدافند غيرعامل و مشارکت تمامي آحاد جامعه در گسترش اصول و مباني بنيادين آن يکي از مهم‌ترين راه‌کارهايي است که مي‌تواند جامعه را در برابر بحران‌های احتمالي بيمه نماید. مطالعات پژوهش‌گران نشان مي‌دهد که فرهنگ پدافند غيرعامل در جامعه ايران حتي در کلان‌شهرهايي چون: تهران، مشهد و اصفهان هنوز در سطح بسيار پاييني است و نياز به تلاش و برنامه‌ريزي بيشتري دارد. در حالي‌که کشور سوئيس با در نظر گرفتن اين موارد در سطح اول دنيا قرار دارد. بنابراین برنامه‌ريزي  طراحي دقیق در سطح شهرها، تعیين نقاط آسيب ‌پذير، پهنه‌بندي مناطق مخاطره‌آميز در شهرها و تقويت‌سازمان‌هاي دخيل درمدیريت‌بحران و امنيت مي‌تواند در پايداري شهرها در برابر ناامني بسيار مؤثر باشد(تقوایی وجوزی خمسلویی،1391: 60).

 

اهمیت بنادر وشهرهای ساحلی¹⁰

در تعریفی‌ که‌ از شهرهاي ساحلی‌ وجود دارد، به‌ موقعیت‌ این‌ شهرها توجه‌ ویژه‌اي می‌شود. یان‌ و هان¹¹‌ در تعریف‌ شهرهاي ساحلی‌ می‌گویند: معمولا به‌ همه‌ شهرهایی‌ گفته‌ می‌شود که‌ در منطقه‌ ساحل‌ یا در استان ‌هاي ساحلی‌ قرارگرفته‌اند یا به‌ شهرهاي بندري اطلاق‌ می‌شودکه‌ تنها در امتداد ساحل‌ قرار دارند. شهرهاي ساحلی‌ اعم‌ از شهرهایی‌ که‌ بندر محسوب‌ می‌شوند وشهرهایی‌ صرفاً ساحلی‌ (غیربندري)، ویژگی‌هاي خاصی‌ دارند که‌ شهرهاي داخلی‌ کشور فاقد آن‌اند. مهم‌ترین‌ آنها شکل‌گیري فعالیت‌هاي صید و صیادي، تجارت‌دریایی‌ و فعالیت‌هاي گردشگري است‌. بعداز دهه1980میلادی و ظهور فرآیند جهانی‌شدن‌، عملکرد بنادر نیز متحول‌ شده‌ است‌. به ‌طوريکه‌ بنادر امروزي علی‌رغم‌ بنادر سنتی‌ که‌ محموله‌هاي خشک‌ و خرد جابجا می‌شد، محل‌ جابجایی‌ محموله‌هاي استاندارد و کانتینري، تبادل‌ فن‌آوري/ دانش‌ و انجام‌ فعالیت‌هاي لجستیکی‌ شده‌اند. بنادر را می‌توان‌ از لحاظ‌ جایگاه‌ در دو دسته‌ بنادر طبیعی‌ و بنادر مصنوعی ‌(حاصل‌ حفاري) تقسیم‌ نمود. از لحاظ‌ عملکردي نیز می‌توان‌ بنادر را شامل‌ بنادرشهري(ترکیبی‌ براي تخلیه‌کالا ومسافر) و بنادر تخصصی‌ (شامل‌ بنادر نظامی‌، ماهیگیري و تفریحی‌) دانست‌. اما با هرجایگاه‌ وعملکردي، بنادر از جمله‌ بخش‌هاي مهم‌ شهرهاي ساحلی‌ محسوب‌ می‌شوند و نقش‌ مهمی‌ در جابجایی‌ کالا و افراد و سهم‌ عمده‌اي از اقتصاد این‌ شهرها را بر عهده‌ دارند. خط‌مشی‌ اصولی‌ براي مقابله‌ با تهدیداتی‌ که‌ در کمین‌ بندر است‌، به ‌کارگیري اصول‌ پدافندغیرعامل‌ درطراحی‌ و برنامه‌ریزي آن‌ است‌. لازم‌ به‌ ذکر است‌ که‌ ایران‌ با دارا بودن‌ ٥٨٠٠ کیلومتر نوار ساحلی‌ در شمال‌ و جنوب‌ کشور (با احتساب‌ محیط‌ پیرامون‌ جزایر ایران‌ در خلیج‌فارس‌ و دریاي عمان‌) که‌ درحدود ٤٠ درصد از مرزهاي کشور را تشکیل‌ می‌دهد، در بین‌ ١٨٢ کشور مستقل‌ و مشرف‌ به‌ دریا و اقیانوس‌ در دنیا، رتبه‌ چهلم‌ را داراست‌. از سویی‌ به‌ طورمتوسط‌ کشور هایی‌ که‌ از طول‌ خطوط‌ ساحلی‌ بالاتري برخوردارند، اقتصاد اقیانوس با سهم‌ مشارکت‌ بالاتري هم‌ در اقتصاد ملی‌ دارند. بنابراین‌ حفظ‌ و ارتقاي شاخص‌هاي اقتصادي نیز می‌تواند عاملی‌ درتوجه‌ به طراحی‌ ایمن‌ و پایدار بنادر برمبناي استفاده‌ از اصول‌ پدافندغیرعامل‌ باشد(افرادی وخواجه علی،1393: 138).

 

مواد و روش تحقیق

پژوهش حاضر بر اساس هدف کاربردی و روش تحقیق، پیمایشی- ارزیابی با تاکید بر پرسشنامه می‌باشد. جامعه آماری 135 نفر شامل کارکنان و کارشناسان خبره اداره بندر و برخی مسئولین نهادهای شهر بندر امام خمینی(ره) بوده که حجم نمونه تعیین شده با استفاده از فرمول کوکران 100 نفر می‌باشد. محدوده نمونه با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌بندی شده انجام شده است. سپس براساس هرطبقه نمونه‌گیری ‌لازم انجام گردید¹².

درتحقیق حاضر با توجه به مشخص شدن حجم نمونه، ابتدا به تهیه پرسشنامه محقق ساخته اقدام شد. روش طراحی پرسش‌نامه در چهار مرحله انجام شد. پرسش‌نامه دارای 104سوال بوده که به دو قسمت تقسیم شده است. قسمت اول اطلاعات جمعیت شناسی با 7 سوال و قسمت دوم نود وهشت سوال مربوط به شاخص‌های ارزیابی وضعیت آسیب‌پذیری بنادر با تاکید بر پدافند غیرعامل (جدول1) بوده است. برای پاسخ به پرسش‌ها با توجه به ادبیات موجود، تعداد پنج شاخص تحت عنوان:

1. معماری و طراحی.

2. سازه.

3. تاسیسات وتجهیزات.

4. مجاورت و دسترسی.

5. و امنیت اطلاعات و شبکه سایبری در نظر گرفته شد.

 به‌جهت‌اعتباریابی این شاخص‌ها ابتدا برای روایی¹³ پرسشنامه‌های مربوط به انتخاب شاخص‌های پژوهش، پس از مطالعات اسنادی ومیدانی(نظرسنجی از کارشناسان، متخصصین و...در قالب روش دلفی) توسط 13 نفر از اساتید دانشگاه و مدیریت ‌امورنظامی و کارشناسان مرتبط) تایید گردید. در تعیین پایایی¹⁴پرسشنامه­ها نیز پس از جمع‌آوری تعداد سی‌نفر از پرسش‌ شوندگان، ازطریق روش دلفی نسبت به پایایی پرسشنامه­های جمع‌آوری شده اقدام و ضریب آلفای آن تعیین گردید. که نتایج حاکی از این بود که پرسشنامه­های توزیعی و سازه­های تعیین شده دارای پایایی‌مناسب در عوامل یاد شده است(با ارزش عددی84/0). سپس با استفاده از پرسش‌نامه محقق ساخته که حاوی مقیاس پنج درجه‌ای لیکرت از بسیار ضعیف تا بسیارخوب با امتیازهای یک تا پنج اقدام گردید. پس از سنجش روایی وپایایی، پرسشنامه‌مذکور، به‌صورت حضوری توسط محقق به تعداد حجم نمونه(100نفر) به ‌هر یک از کارشناسان‌خبره و... محدوده مورد مطالعه تحویل داده شد و ضمن توضیحات لازم درخصوص اهمیت دقت درپاسخ‌دهی به پرسش‌ها از آنان درخواست شد نظر خود را نسبت به هر یک از شاخص‌ها و گویه -‌های تعیین شده برای ارزیابی وضعیت آسیب ‌پذیری بنادر با تاکید بر پدافندغیرعامل اعلام نمایند. برای تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. در بخش آمار توصيفي از فراواني، درصد فراواني، ميانگين و...، در بخش آمار استنباطي محاسبه ميزان اهميت‌ يا رضایت و یا وجود هر ويژگي متغیرها استفاده شد. با توجه به آن كه ميانگين امتياز هرپرسش عددي بين(1) تا (5) مي‌باشد. اين معيار براي سنجش اهميت پرسش‌ها ياگزينه‌ها مورد استفاده قرارگرفت. سپس براساس نتايج به دست آمده از پرسشنامه و مشاهدات میدانی به تحليل يافته‌ها با استفاده از نرم‌ افزارهای¹⁵    SPSS1و¹⁶2 PLSپرداخته شد. بدین‌منظور در نرم‌افزارهای فوق برای نرمال‌بودن توزیع‌داده‌ها و وضعیت مؤلفه‌های پژوهش از آزمون‌های: کلموگروف‌-اسمیرنوف3¹⁷و معادلات ‌ساختاری(رگرسیون ‌همزمان)4¹⁸و بارتلت5¹⁹ و6KMO²⁰ استفاده شده است.

 

معرفی حدوده مورد مطالعه

بندر امام خمینی(ره) در سال 1390 پس از تغییر رژیم حقوقی خود از یک بندر عادی به منطقه ویژه اقتصادی و الحاق اراضی مجاور، هم اکنون با بالغ بر 11 هزار هکتار مساحت، بزرگ ترین منطقه ویژه اقتصادی کشور را تشکیل می‌دهد. این منطقه شامل ۴۰ اسکله فعال باعث شده بزرگ‌ترین بندر فعال ایران باشد و سالانه ۳۰ میلیون تن کالا را پذیرش می‌کند . این بندر پس‌ از بندر شهید رجایی بزرگترین بندر تجاری ایران است که آزادراه و راه‌آهن سراسری آن را به تهران پیوند می‌دهند. عمق‌ خورموسی‌ در تمام‌ طول‌ ساحل‌، بیست‌ تا چهل‌ متر است‌، ازین رو کشتی های‌ اقیانوس‌پیما به‌ آسانی‌ وارد بندر می‌شوند و علت‌ عمدة‌ پیشنهاد مهندسان‌ و متخصصان‌ فنی‌، موقعیت‌ ممتاز طبیعی‌ این‌ تنگه‌ برای‌ ایجاد بندر بوده‌ است‌. همزمان با احداث راه‌آهن سراسری کشور در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی، در تهران، و ادامه احداث‌راه‌آهن‌سراسری‌به‌جنوب کشور، دو پست اسکله چوبی در شمال غربی خلیج فارس و در انتهای آب راه خورموسی ساخته شد که پس از چندی بندر شاپور نام گرفت. نام بندر شاهپور پس از انقلاب 1357 به بندر امام خمینی تغییر داده شد که این تغییر نام در سال ۱۳۶۱ با تصویب هیئت وزیران، رسمیت یافت. با وقوع جنگ تحمیلی و کم‌رنگ شدن نقش صادرات و واردات بندرهای خرمشهر و آبادان و انتقال اداره کل بنادر و دریانوردی خوزستان از بندر خرمشهر به بندرامام، این بندر به مهم‌ترین مرکز ورود و خروج کالا تبدیل شد. (اشکال3و4).

 

شکل3. تصویر هوایی از بندر امام خمینی(ره)

مآخذ: با کمی تغییر نویسنده، اقتباس شده از اداره کل بنادر و دریانوردی بندر امام خمینی(ره)، 1401

 

 

شکل4. اسکله و انبارها و محوطه بارگیری و تخلیه بار بندر امام خمینی(ره)

مآخذ: با کمی تغییر نویسنده، اقتباس شده از اداره کل بنادر و دریانوردی بندر امام خمینی(ره)، 1401

 

 

 

 

 

 

بحث و یافته‌ها

بیش از انجام تحلیل عاملی هر یک از متغیرهای پژوهش از شاخص KMO و آزمون بارتلت استفاده گردید که نتایج آن به شرح جدول1، است:

 

جدول1- نتایج آزمون KMO و بارتلت متغیرهای پژوهش

متغیر	شاخص KMO	آزمون بارتلت	درجه آزادی	سطح معناداری
معماری وطراحی	899/0	26/566	66	000/0
سازه	878/0	13/544	55	000/0
تأسیسات و تجهیزات	919/0	23/4091	1035	000/0
مجاورت و دسترسی	903/0	53/894	105	000/0
امنیت اطلاعات و شبکه سایبری	879/0	25/910	105	000/0

مآخذ: نویسندگان،1401

 

با توجه به نتایج  جدول1، اندازه کفايت نمونه به دست آمده برای هر یک از متغیرهای پژوهش بزرگ‌تر از 7/0 است. همچنین مقدار سطح معناداری آزمون محاسبه شده برای تمامی متغیرهای پژوهش کمتر از 05/0 شده است و می‌توان نتیجه گرفت که این نتایج حاکی از کفایت نمونه‌ها برای انجام تحلیل عاملی تأییدی است. در ادامه پژوهش به‌منظور بررسی نرمال‌بودن توزیع داده‌ها از آزمون کلموگروف-اسمیرنوف استفاده شد. که در جدول2، نشان داده شده است.

 

جدول2- نتایج آزمون کلموگروف اسمیرنوف

متغیرهای پژوهش	( آماره كلموگروف اسميرونوف )Z	( سطح معناداري) Sig	تعداد نمونه	نتیجه نرمالیتی
معماری وطراحی	216/0	000/0	100	نرمال نیست
سازه	164/0	000/0		نرمال نیست
تأسیسات و تجهیزات	214/0	000/0		نرمال نیست
مجاورت و دسترسی	203/0	000/0		نرمال نیست
امنیت اطلاعات  و شبکه سایبری	184/0	000/0		نرمال نیست

مآخذ: یافته‌های‌تحقیق،1400

 

نتایج بدست آمده از جدول2، نشان می‌دهد مقدارسطح معني­داري درتمامی متغیرها از مقدار خطای 05/0 کمتراست، پس فرض صفررد می­شود، و مؤلفه‌ها نرمال نیستند. بنابراین با توجه به عدم نرمال بودن متغیرها برای تایید مدل وپاسخ به‌ سوال ‌پژوهش از مدل‌یابی معادلات‌ساختاری به‌روش حداقل مربعات جزیی²¹ (PLS) با استفاده از نرم­افزار SMARTPLS استفاده شده است. روش تخمين PLS ضرايب را به گونه‌ای تعيين می‌کند كه مدل حاصله، بيشترين قدرت تفسير و توضيح را دارا باشد؛ بدين معنا كه مدل بتواند با بالاترين دقت و صحت، متغير وابسته نهايي، را پيش‌بيني نمايد. روش حداقل مربعات جزئي که در بحث الگوسازي‌رگرسيوني آن ‌را با PLS نيز معرفي‌می‌کنند، يکي‌از روش‌های آماري چند متغيره محسوب می‌شود که به وسیله آن می‌توان عليرغم برخي محدودیت‌ها مانند: نامعلوم بودن توزيع متغير پاسخ، وجود تعداد مشاهدات کم و يا وجود خود همبستگی جدي بين متغيرهاي مستقل؛ يک يا چند متغير پاسخ را به طور هم­زمان در قبال چندين متغير مستقل الگوسازي نمود. برای بررسی سوال تحقیق؛ درجه اعتبار و میزان تاثیرگذاری هر يک از شاخص‌هاي آسيب‌پذيري در بندرگاه امام خمینی (ره)از منظرپدافند غيرعامل بارعاملی وعدد معناداری مربوط به هریک از شاخص‌ها در نمودارهای 1و2، بر اساس‌مقدار ضرایب ‌استاندارد محاسبه گردید که با توجه به نتایج بدست آمده، شاخص‌ تأسیسات و تجهیزات بالاترین میزان ‌تأثیرگذاری را و بعد از آن شاخص‌های سازه و مجاورت‌-دسترسی قرار گرفتند. همچنین مقادیر R2  نشان دهنده میزان تبیین پدافند غیرعامل توسط شاخص‌های پژوهش می‌باشد(اشکال5و6 و جدول3).

 

 

شکل5. شاخص‌هاي آسيب‌پذيري بندرگاه امام خمینی(ره) از منظر پدافند غيرعامل در حالت تخمین ضرایب استاندارد مآخذ: نویسندگان،1401

 

 

شکل6. مدل پژوهش در حالت تخمین ضرایب استاندارد

مآخذ: نویسندگان،1401

 

جدول3- نتايج حاصل از یافته­های تحلیل عاملی تأییدی

متغیر	عامل	t-value	ضریب استاندارد	R2
آسيب پذيري و ايمني بنادر با تاکيد بر پدافندغيرعامل	معماری وطراحی	157/19	800/0	640/0
	سازه	863/19	830/0	689/0
	تأسیسات و تجهیزات	809/17	873/0	762/0
	مجاورت و دسترسی	792/19	822/0	676/0
	امنیت اطلاعات و شبکه سایبری	911/10	737/0	543/0

مآخذ: نویسنده،1401

 

در جمع بندی یافته های پژوهش، بار عاملی و عدد معناداری مربوط به هریک از شاخص‌هاي آسيب‌پذيري و ايمني بنادر از منظر پدافند غيرعامل در بندرگاه امام خميني (ره)، شاخص تأسیسات و تجهیزات با مقدار 762/0 بالاترین میزان تأثیرگذاری/ اعتبار و بعد از آن شاخص‌های سازه با 689/0 و مجاورت-دسترسی با676/0 و معماری با 640/0 و امنیت اطلاعات و شبکه سایبری با 543/0 قرار دارند. همچنین مقادیر R2  نشان دهنده میزان تبیین پدافند غیرعامل توسط شاخص‌های پژوهش می‌باشد. بنابراین پاسخ سوال تحقیق در اینجا محقق می‌گردد.

 

نتیجه‌گیری وپیشنهادها

امروزه جنگ‌های مدرن را می‌توان جنگ‌هایی مبتنی بر سلسله‌ای از حملات دقیق و فشرده بر دسته‌های منتخبی از اهدافی که در یک نظام سلسله مراتب عملکردی گزینش شده‌اند، محسوب نمود؛ که روش‌های دفاع در برابر این حملات باید مبتنی بر دفاع سطح بندی شده از منابع دارای اهمیت‌های عملکردی سلسله مراتبی باشد. از اینرو در این فضای بحرانی، که حوادث با شدت و سرعت زیاد پیاپی بر کم و کیف آسیب‌ها می‌افزایند در صورت عدم وجود زیرساخت‌ها و امکانات مناسب دفاعی، حفاظتی و پشتیبانی، بروز فاجعه انسانی در پهنه مناطق مورد تهاجم احتمال نیرومندی محسوب می‌شود. از اینرو کاهش آسیب‌پذیری کاربری‌های شهری جهت تقلیل میزان خسارات با بهره گیری از رویکردهای جدید مدیریت بحران از قبیل پدافند غیرعامل که می‌تواند در ایجاد محیطی ایمن‌در شهرها مؤثر واقع شود از مهمترین اهدافی است که امروزه برنامه‌ریزان و مدیران شهری درصدد اجرای آن در شهرها می‌باشند. بعداز دهه 1980 میلادی و ظهور فرآیند جهانی‌شدن‌، عملکرد بنادر نیز متحول‌ شده‌ است‌. به ‌طوريکه‌ بنادر امروزي علی‌رغم‌ بنادرسنتی‌ که‌ محموله‌هاي خشک‌ و خرد جابجا می‌شد، محل‌ جابجایی‌ محموله‌هاي استاندارد و کانتینري، تبادل‌ فن‌آوري/ دانش‌ و انجام‌ فعالیت‌هاي لجستیکی‌ شده‌اند. بنادر را می‌توان‌ از لحاظ‌ جایگاه‌ در دودسته‌ بنادر طبیعی‌ و بنادر مصنوعی‌(حاصل‌ حفاري) تقسیم‌ نمود. از لحاظ‌ عملکردي نیز می‌توان‌ بنادر را شامل‌ بنادر شهري (ترکیبی‌ براي تخلیه‌کالا ومسافر) و بنادر تخصصی‌(شامل‌ بنادر نظامی‌، ماهیگیري و تفریحی‌) دانست‌. اما با هرجایگاه‌ وعملکردي، بنادر از جمله‌ بخش‌هاي مهم‌ شهرهاي ساحلی‌ محسوب‌ می‌شوند ونقش‌ مهمی‌ در جابجایی‌ کالا و افراد و سهم‌ عمده‌اي از اقتصاد این‌ شهرها را بر عهده‌ دارند. خط‌ -مشی‌اصولی‌ براي مقابله‌ با تهدیداتی‌ که‌ در کمین‌ بندر است‌، به ‌کارگیري اصول‌ پدافندغیرعامل‌ درطراحی‌ و برنامه‌ریزي آن‌ است‌. لازم‌ به‌ ذکر است‌ که‌ ایران‌ با دارا بودن‌ ٥٨٠٠ کیلومتر نوار ساحلی‌ در شمال‌ و جنوب‌ کشور(با احتساب‌ محیط‌ پیرامون‌ جزایرایران‌ درخلیج‌فارس‌ ودریاي عمان‌) که‌ در حدود ٤٠ درصد از مرزهاي کشور را تشکیل‌ می‌دهد، در بین‌ ١٨٢ کشور مستقل‌ و مشرف‌ به‌ دریا و اقیانوس‌ در دنیا، رتبه‌چهلم‌ را داراست‌. از سویی‌ به‌ طورمتوسط‌ کشورهایی‌ که‌ از طول‌ خطوط‌ ساحلی‌ بالاتري برخور دارند، اقتصاد اقیانوس²²با سهم‌ مشارکت‌ بالاتري هم‌ در اقتصاد ملی‌ دارند. بنابراین‌ حفظ‌ و ارتقاي شاخص‌هاي اقتصادي نیز می‌تواند عاملی‌ درتوجه‌ به طراحی‌ایمن‌  وپایدار بنادر برمبناي استفاده‌ از اصول‌ پدافند غیر عامل‌ باشد(افرادی وخواجه علی،1393: 138). آنچه در پژوهش حاضر به عنوان هدف مطرح گردید اهمیت سنجی پدافند غیرعامل در بندرگاه امام خمینی(ره) با استفاده از پنج شاخص (معماری وطراحی، سازه، تاسیسات و تجهیزات، مجاورت و دسترسی، امنیت اطلاعات و شبکه سایبری) و 104 زیرشاخص بوده است. نتایج حاصل از این پژوهش با توجه طرح سوال مطرح شده نشان داد اندازه کفايت نمونه به دست آمده برای هر یک از متغیرهای پژوهش بزرگ‌تر از 7/0 است. و مقدار سطح معناداری آزمون محاسبه شده برای تمامی متغیرهای پژوهش کمتر از 05/0 است که نتایج حاکی از کفایت نمونه‌ها برای انجام تحلیل عاملی تأییدی بوده است. با توجه به نتایج، شاخص تأسیسات و تجهیزات با مقدار 762/0 بالاترین میزان تأثیرگذاری/ اعتبار را داشت. مقایسه نتایج ارزیابی‌ها در پژوهش‌حاضر بیانگر آن است که شاخص‌های انتخابی این پژوهش‌اهمیت زیادی در شناسایی و ارزیابی محدوده مورد مطالعه از منظر پدافند غیر عامل دارد و می‌تواند در روند پیشگیری و کنترل خسارات و صدمات تا حدود زیادی ایفای نقش داشته باشد.

پیشنهادهایی‌که می‌توان در نگاه کلی اشاره کرد عبارتند از:

- توجه وتقویت امنیت لجستیک‌دریایی بویژه درآینده پیشرو²³. زیرا به گفته محققین تا سال 2035 لجستیک‌ دریایی تحت سلطه سیستم‌های رایانه‌ای قرار خواهدگرفت. بنابراین مهارت درعلم محاسبات‌ریاضی به شکل ‌متوالی از ماشین و نرم‌افزار پیچیده مشتق خواهد شد. مثلاً تمام سیستم ‌های رایانه‌ای، لجستیک دریایی در سال 2035 از اطلاعات، فناوری و مردم تشکیل خواهد شد.

- تنظیم دستورالعمل‌های ایمنی و برگزاری کلاس‌های آموزشی اولیه و ادواری بمنظور به حداقل رساندن خطاهای انسانی.

- تنظیم دستورالعمل‌های کنترل دوره‌ای و ایجادکارت سرویس نگهداری وتعمیرات پس از انجام اقدامات بازرسی.

- ایجاد سازمان پدافند غیرعامل دریایی با هدف جهش امنیت پایداردریایی

- طراحی وساخت سازه‌های ‌دریایی مناسب(مانند: بارج‌ها(دوبه) یا شناورهای بدون موتور) برای جایگزینی اسکله های تخریب شده یا اظطراری.

- تشریک مساعی در زمینه تجهیزات مدیریت بحران با شرکت‌های نفتی مستقر در بندر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع ومآخذ

1)       ابوسعیدي، علی (1391). بهسازي و مقاوم‌سازی لرزه‌ای ساختمان‌های بتنی، اولین کنفرانس ملی صنعت بتن، مرکز بین‌المللی علوم و فنّاوری پیشرفته و علوم محیطی، 17-29.

2)       احمدی، فرهاد، و دارابی، شکوفه (1393). مدیریت بحران و پدافند غیرعامل. همایش ملی پدافند غیر عامل و علوم انسانی، دانشگاه زنجان، 12 صفحه.

3)       افرادی، کاظم، و خواجه علی، رضا (1393). تعریف چارچوب طراحی و برنامه ریزی بندر- شهرهای ساحلی با توجه به راهبرد پدافند غیر عامل. فصل نامه اقیانوس شناسی، 5(20)، 137-143.

4)       بچاری‌لفته، محمدرضا، ونجفی‌شوشتری، سیدمنصور (1397). بررسی نقش امنیت سایبری در آینده حمل و نقل دریایی. دومین ‌همایش بین المللی مهندسی برق، علوم کامپیوتر وفناوری اطلاعات، همدان، فروردین‌ماه، 11صفحه.

5)       برنافر، مهدی، و افرادی، کاظم (1393). اولویت بندي مراکز حیاتی، حساس و مهم شهر بندر انزلی و ارائه راهکارهاي دفاعی از دید پدافند غیر عامل. فصل نامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. 14(32)، 161-179.

6)       پوراصغرسنگاچین، فرزام(1400). توسعه دریاومحور(ضرورت‌ها والزامات). مرکزپژوهش های توسعه وآینده نگری، سازمان برنامه وبودجه کشور، 102صفحه.

7)       تقوایی، مسعود، و جوزی‌خمسلویی، علی(1391). مديريت و برنامه‌ريزي بحران در فضاهاي شهري با رويکرد پدافند غيرعامل ومدل SOWT (مطالعه موردی: مسیرهای راهپیمایی شهراصفهان). فصل‌نامه آمایش جغرافیایی فضا، 2(6)،57-73.

8)       جوادپور، چنگیز، منصوردهقان، مرتضی، و نقی‌زاده، علیرضا (1398). پدافند غیر عامل و مدیریت بحران در بنادر. انتشارات سازمان بنادر و دریانوردی، چاپ اول، 319 صفحه.

9)       خداوردی، احمد، خانزادی، مصطفی، ومنصوردهقان، مرتضی (1396). شاخص‌های موثر برمکان یابی بنادر تجاری از منظر پدافند غیرعامل. فصل‌نامه صنعت حمل و نقل دریایی. 3(3)، 1-13.

10)       دستورالعمل‌ها وچک لیست‌های اداره مدیریتHSE (1401). اداره کل بنادر ودریانوردی استان خوزستان-بندر امام خمینی (ره).

11)       سازمان پدافند غیر عامل، ستاد کل نیروهای مسلح (1397). جزوه پدافند غیرعامل. 1-25.

12)       سیاری، حبیب الله، ومنصور دهقان، مرتضی (1395). طراحی الگوی راهیردی پدافند غیر عامل بنادر جنوب کشور با تاکید بر تهدیدات دریاپایه. فصل نامه مطالعات دفاعی استراتژیک. 17(65)، 49-70.

13)       شیخ الاسلامی، عبدالرضا، وزنگویی، علی (1393). ارائه‌ی مدلِ سوانحِ دریایی و راهکارهای کنترل و کاهش آن(مطالعه موردی: بندر امام خمینی ماهشهر). شانزدهمین همایش صنایع دریایی، آذرماه، بندر عباس، 15 صفحه.

14)       عدل، محمدعلی، مباشرامینی، محمد، وسایبانی، مصباح (1396). نقش مدیریت ایمنی در بنادر و سواحل کشور، نهمین همایش صنایع دریایی، آبان ماه، مازنداران، 11صفحه.

15)       علی‌پوراصطهباناتی، نرگس، علیپور، حسام، و ابراهیم‌زاده، علی (1396). مدیریت ریسک بحران در بنادر (مطالعه ‌موردی اداره ‌کل‌ بنادر و دریانوردی استان بوشهر). دومین کنفرانس بین المللی مهندسی عمران، معماری و مدیریت بحران، خردادماه، تهران، 13 صفحه.

16)       محمدابراهیمی، مهشید، اشنویی، امیر، شایان، محسن، و سالارنژاد، محمد (1401). ارزیابی و تحلیل آسیب پذیری شهریاز منظر پدافند غیرعامل(نمونه مطالعاتی: شهر زادهدان). فصل نامه پژوهش و برنامه ریزی شهری. 13(48)، 69-86.

17)       محمدی باغملایی، جلال، و سهامی، حبیب الله (1392). الگوی ارزیابی آسیب پذیری بنادر با استفاده از تلفیق روش فازی و رمکپ. فصل نامه علوم و فناوری های پدافند غیر عامل. 4(4)، 285-292.

18)        Paul Barnes, P., Oloruntoba, R. (2005). Assurance of security in maritime supply chains: Conceptual issues of vulnerability and crisis management. Journal of International Management. 11(4):519-540

19)        Pott, A., Taylor, B., Kubu, B. (2007). Protecting America’s Ports: Promising Practices. A Final Report Submitted by the Police Executive Research Forum to the National Institute of Justice.p122.

20)        Vilchis, E., Haveman, J.D. Stephen., S. Cohen. (2006). Protecting the Nation’s Seaports: Balancing Security and Cost . Public Policy Institute of California (PPIC) .p296.

 

منابع اینترنتی

21)       https://paydarymelli.ir

22)       http://portalhamlonaghl.ir.

23)       https://bikport.pmo.ir

 

 

 

 

 

 

---

[1] -Pott et al

[2] -Vilchis et al

[3] -Public Policy Institute of California

4-Paul Barnes  and Richard Oloruntoba

4.Port and Harbor

 

[4]  

[5] 1-Port and Harbor

[6] 2-Passive Defense

3-Active Defense 

[7] 4-Vulnerability

 

 

 

 

 

[8] 1-Crisislogy

[9] 1-Crisis Management and Passive Defense

[10] 2- Ports and Coastal Cities

[11] -Yan and Han

[12] 1- برای توزیع پرسشنامه‌ها ملاک جمعیت مطلع وآگاه به موضوع پدافندغیرعامل بوده است که بر این اساس دسته‌بندی لازم انجام گردید(به دو دسته: کارکنان و کارشناسان‌خبره ومرتبط مجتمع بندری، و مسئولین نهادهای‌شهری بندر امام) که به‌ترتیب: 75درصد و 25 درصد پرسشنامه‌ها اختصاص داده شد.

 

[13] 1- مقصود از روایی(Validity)؛ ابزاری که برای اندازه گیری مورد نظر انتخاب شده است ویژگی و خصوصیتی که ابزار برای آن طراحی شده است را دارد یا خیر. به عبارت دیگر مفهوم روایی، به این سوال پاسخ می‌دهدکه ابزار اندازه‌گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می‌سنجد.

2- مقصود از پایایی(Reliability)؛ بدین معناست که اگر در چند زمان مختلف در یک جمعیت از آن استفاده کنیم در نتیجه به دست آمده اختلاف چندانی مشاهده نمی کنیم.

3.Statistical Package for the Social Sciences

4.Partial Least Squares

5.Kolmogorov-Smirnov

3.Statistical Package for the Social Sciences

4.Partial Leas

[14]  

[15]  

[16] 1-Statistical Package for the Social Sciences

2-Partial Least Squares

3-Kolmogorov-Smirnov

4-Structural Equation

5-Bartlett

6-Kaiser-Mayer-Olkin

 

 

[17]  

[18]  

 

[19]  

[20]  

[21] .Partial Least Square

[22] - فعاليت‌هاي اقتصادي كه به صورت مستقيم يا غيرمستقيم از اقيانوس يا درياچه‌هاي بزرگ به عنوان داده و يا مواد اوليه استفاده مي‌كنند و به اقيانوس متكي هستند و يا از نظر جغرافيايي در سطح و يا زير اقيانوس قرار دارند.

[23] - بچاری و نجفی‌شوشتری،1397: 7