بررسی روابط بینامتنی غزلی از نالی با حافظ بر اساس نظریۀ ژولیا کریستوا

الموضوعات :

جمال احمدی ¹

1 - مرکز تحقیقات کردستان¬شناسی، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران.

تاريخ الإرسال : 04 السبت , رجب, 1446 تاريخ التأكيد : 11 الجمعة , ذو القعدة, 1446 تاريخ الإصدار : 21 الجمعة , صفر, 1447

الکلمات المفتاحية: ادبیات تطبیقی, بینامتنیت, حافظ, نالی,

ملخص المقالة :

حافظ شیرازی از شاعران سدۀ هشتم ادب فارسی، یکی از گویندگانی است که بیشترین تأثیر را بر شعر کردی داشته است. نگاهی به دیوانهای شعر کردی، مانند: محوی، قانع، مولوی، حافظ مهابادی ، سالم و حاجی قادر و بسیاری دیگر، به خوبی گویای این تأثیر است. شاعران کرد چه در اشعار فارسی خود و چه اشعار کردی، به صورت اقتباس، تضمین و اشاره و استفاده از تصاویر هنری و هنرسازه¬های بدیع توانسته¬اند بیشترین بهره را از اشعار حافظ ببرند. یکی از شاعران کرد زبان که متأثر از حافظ بوده، ملا خدر احمد شاه¬ویسی مکاییلی، متخلص به نالی است. این تأثیر پذیری هم از لحاظ اصطلاح¬پردازیهای متعدد و هم از لحاظ تصویرسازیهای هنری است. در این مقاله نگارنده با استفاده از نظریۀ بینامتنیت ژولیا کریستوا، ابیاتی را از یکی از غزلیات نالی در مقایسه با حافظ و تأثیرات او بررسی می¬کند. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه¬ای است. نتایج پژوهش در نمونه¬های بررسی شده، حاکی از این است که نالی با هنرمندی خاصی توانسته است ظرافتهای هنری حافظ را به گونه¬ای بازآفرینی بکند که بدیع و نو به نظر برسد.

المصادر:

قرآن کريم.
آلن، گراهام (1380)، بینامتنیت، ترجمه: پیام یزدانجو، تهران: مرکز.
نالی، ملا خد احمد شاویسی مکاییلی (1387)، دیوانی نالی، سنندج: کردستان.
استعلامی، محمد (1386)، درس حافظ، تهران: سخن.
رهنمون، محمد یوسف (١٣٩٥)، بەزمی حۆزوور، مریوان: اوین.
شفیعی کدکنی، محمد رضا (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن.
نامور مطلق، بهمن (1387)، باختین، گفتگومندی و چند صدایی مطالعۀ پیشابینامتنیت باختینی، مندرج در پژوهشنامۀ علوم انسانی، شمارۀ 57، بهار، صفحات 414- 397.
نامور مطلق، بهمن (1394)، درآمدی بر بینامتنیت، تهران: سخن.
مقدادی، بهرام (1393)، دانشنامۀ نقد ادبی از افلاطون تا به امروز، تهران: چشمه.
اکبرپور کیاسری فاطمه و غیاثوند، مهدی، (1401)، بینامتنیت و مسألۀ زبان دین، مندرج در دوفصلنامۀ علمی پژوهشهای مابعد الطبیعی، سال سوم، شمارۀ 6، پاییز و زمستان، صفحات: 4- 38.
دهخدا، علی اکبر(1380)، لوح فشردۀ لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران.
انوری، حسن (1381)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.
بدوی، احمد احمد (بی¬تا) عبدالقاهر الجرجانی و جهوده فی البلاغة العربیة، قاهره: مؤسسة المصریة العامة.
گوران، عبدالله، (1386)، دیوانی گوران، تهران: پانیذ.
احمدی، جمال، (1395)، تاریخ ادبیات کردی از آغاز تا جنگ اول جهانی، سقز: گوتار.
دادگی، فرنبغ، (1378)، بندهش، تصحيح: مهرداد بهار، تهران: توس.
شفیعی کدکنی، محمد رضا، (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن.
سجادی، سید جعفر (1375)، فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، تهران: امیرکبیر.
مۆحەممەد مەحموود، شنۆ، (٢٠١٢)، دەق ئاوێزان لە شێعری نوێی کوردیدا، سلێمانی، وەزاروتی ڕۆشەنبیری.

نص كامل:



 

دو فصلنامه مطالعات زبان و ادبيات کردي دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج دوره ١، شماره 1، پیاپی ١، بهار و تابستان 140٤

بررسی روابط بینامتنی غزلی از نالی با حافظ بر اساس نظریۀ ژولیا کریستوا

جمال احمدی¹

مرکز تحقیقات کردستان­شناسی، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران.

DOI:
تاريخ دریافت: ١٥/10/140٣ تاريخ پذیرش: ١٩/02/140٤	صفحات: ١-18	بەرواری وەرگرتن: ٤/01/202٥ بەرواری قبووڵ٩/05/202٥

چکیده

حافظ شیرازی از شاعران سدۀ هشتم ادب فارسی، یکی از گویندگانی است که بیشترین تأثیر را بر شعر کردی داشته است. نگاهی به دیوانهای شعر کردی، مانند: محوی، قانع، مولوی، حافظ مهابادی ، سالم و حاجی قادر و بسیاری دیگر، به خوبی گویای این تأثیر است. شاعران کرد چه در اشعار فارسی خود و چه اشعار کردی، به صورت اقتباس، تضمین و اشاره و استفاده از تصاویر هنری و هنرسازه­های بدیع توانسته­اند بیشترین بهره را از اشعار حافظ ببرند. یکی از شاعران کرد زبان که متأثر از حافظ بوده، ملا خدر احمد شاه­ویسی مکاییلی، متخلص به نالی است. این تأثیر پذیری هم از لحاظ اصطلاح­پردازیهای متعدد و هم از لحاظ تصویرسازیهای هنری است. در این مقاله نگارنده با استفاده از نظریۀ بینامتنیت ژولیا کریستوا، ابیاتی را از یکی از غزلیات نالی در مقایسه با حافظ و تأثیرات او بررسی می­کند. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه­ای است. نتایج پژوهش در نمونه­های بررسی شده، حاکی از این است که نالی با هنرمندی خاصی توانسته است ظرافتهای هنری حافظ را به گونه­ای بازآفرینی بکند که بدیع و نو به نظر برسد.

کلید واژه­ها: ادبیات تطبیقی، بینامتنیت، حافظ، نالی

 

لێکۆڵینەوەیەک لە پەیوەندییە نێوان دەقییەکانی نێوان غەزەلەکانی نالی و حافز بە پشتبەستن بە تیۆری جولیا کریستیڤا.

جەماڵ ئەحمەدی

ناوەندی لێکۆڵینەوەی کوردستانناسی، لقی سنە، زانکۆی ئازادی ئیسلامی، سنە، ئێران.

حافز شیرازی، یەکێک لە شاعیرانی سەدەی هەشتەمی ئەدەبی فارسی، یەکێکە لەو شاعیرانەی کە زۆرترین کاریگەری لەسەر شیعری کوردی هەبووە. چاوخشاندنێک بە دیوانەکانی شیعری کوردی، وەک: مەحوی، قانع، مەولەوی، حافز مەهابادی، سالم، حاجی قادر و هتد، بە ڕوونی ئەو کاریگەرییە دەردەخات. شاعیرانی کورد، چ لە شیعرە فارسیەکانیاندا یان شیعرە کوردییەکانیاندا، توانیویانە زۆرترین سوود لە شیعرەکانی حافز وەربگرن لە شێوەی گونجاندن، گەرەنتی، ئاماژەدان، و کەڵک وەرگرتن لە وێنەی هونەری و پێکهاتە هونەرییە ڕەسەنەکان. یەکێک لەو شاعیرە کورد زمانانەی کە لەژێر کاریگەری حافزدا بووە، مەلا خدر ئەحمەد شا-وەیسی مەکەیلی بە نازناوی نالییە. ئەم کاریگەرییە هەم لە ڕووی چەندین ئیدیۆم و هەم لە ڕووی وێنەی هونەرییەوەیە. لەم نووسینەدا نووسەر بە کەڵک وەرگرتن لە تیۆری نێوان دەقگەرایی جولیا کریستیڤا، بەیتەکانی یەکێک لە سۆنێتەکانی نالی بە بەراورد لەگەڵ حافز و کاریگەرییەکانی دەکۆڵێتەوە. شێوازی توێژینەوەکە وەسفیی-شیکارییە بە بەکارهێنانی سەرچاوەی کتێبخانە. ئەنجامی لێکۆڵینەوەکان لەسەر نمونە پشکنینکراوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە نالی بە هونەری تایبەتەوە توانیویەتی وردەکارییە هونەرییەکانی حافز بە شێوەیەک دروست بکاتەوە کە ڕەسەن و تازە دەردەکەوێت.

وشەی سەرەکی: ئەدەبیاتی بەراوردکاری، دەقئاوێزان، حافز، نالی

1.مقدمه

ژولیا کریستوا در یکی از جملاتش گفته است: «متن محل تلاقی نقل قولهاست و هر متنی جذب و دگرگون سازی متون دیگر است». (اکبرپور و غیاثوند، 1401: 8) این عبارت ساده­ترین مطلبی است که استقلال تألیف را از متن می­گیرد. اگر در بلاغت کلاسیک از اصطلاحاتی چون: سرقت، انتحال، تضمین، اقتباس و تلمیح استفاده می­شد و برخی از آنها چون: سرقت و انتحال مذموم شمرده می­شد و بقیه ممدوح و صنعت، در دنیای معاصر، به ویژه از دهۀ شصت سدۀ بیستم، رنگ نظریۀ ادبی به خود گرفت و خیلی طول نکشید که هم نظریه و هم صاحبان نظریه جهانی شدند. این نظریه که پیشینه­ای هم داشت با مقالاتی از خانم ژولیا کریستوا، بینامتنیت و یا جایگشت نامیده شد. نظریۀ بینامتنیت نکتۀ بسیار مهمی را که برای ما روشن می­کند این است که هیچ متنی اصالت ندارد و همۀ متنها، وابسته به متن یا متون پیش از خود و یا دوران خود هستند.

1-2.بیان مسأله

هر کسی با مختصر آشنایی که با دیوان حافظ داشته باشد، وقتی این شعر عبدالله گوران را می­خواند:

زنجیری زوڵف و چاهی زەنەخ وا لە ڕێگەیا کێ لەو ‌حیجازی حوسنه ئۆمێدی تەوافییە

(گوران، 1386: 78)

بلافاصله به یاد شعر حافظ می­افتد که می­گوید:

مبین به سیب زنخدان که چاه در راه است کجا همی روی ای دل بدین شتاب کجا

(حافظ، 1386، ج1: 70)¹

در مقیاسی کلان­تر و وسیع­تر هر خوانندۀ آشنا به معارف قرآنی – اسلامی وقتی ماجرای معراج پیامبر با ارداویراف نامه را مقایسه می­کند، به خوبی می­تواند بفهمد که تا چه اندازه معراج پیامبر اسلام بر سفرنامۀ ارداویراف تأثیر نهاده است.² همچنین بخشهایی از کتاب بُندَهش که مناظرات شیطان با خداوند است برگرفته و متأثر از آیاتی از سورۀ اعراف است.³ (دادگی، 1378: 34) ممکن است خواننده­ای این نوع تأثیر و تأثرها را اقتباس یا تلمیح بنامد که البته در بلاغت اسلامی کاملاً به جا و درست گفته است، اما اگر آن را در قالب نظریه­های جدید ادبی تعریف کنیم، اصطلاحی که برای آن به کار رفته است، بینامتنیت (Intertextuality) نام دارد. اصطلاح بینامتنیت را اولین بار خانم ژولیا کریستوا در فرانسه و در دهۀ شصت میلادی مطرح کرد. (آلن، 1380: 30) نظریۀ بینامتنیت در تعریفی ساده عبارت است از رابطه­ای که بین دو یا چند متن وجود دارد. این رابطه در چگونگی درک درون متن موثر است. (مقدادی، 1392: ذیل واژۀ بینامتنیت)

گرچه واضع اصطلاح بینامتنیت کریستوا بود، اما پیشینه­ای داشت. منتقدان ادبی خاستگاه نظریۀ بینامتنیت را در دیدگاه­های نشانه­شناسی سوسور و گفتگومندی باختین ذکر کرده­اند. البته تأکید کریستوا بیشتر بر متن است. (اکبرپور و غیاثوند، 1401: 8) با آنکه رابطۀ بینامتنیت با نظام نشانه­شناسی سوسور، گذر از یک نظام نشانه­شناسی به نظام نشانه­شناسی دیگری است، اما گراهام آلن در باب خاستگاه بینامتنیت از نشانه­شناسی، آن را خالی از اشکال نمی­بیند و تأکید او بیشتر بر نظریه­پرداز روس، میخائیل باختین است (آلن، 1380: 24). بر مبنای نظر باختین، گفته­ها وابسته به دیگر گفته­ها است و هیچ گفته­ای یکتا و واحد نیست، همۀ گفته­ها از ره گذر دیگر آواهای رقیب و متعارض مطرح می­شوند. در همین زمینه باختین می­گوید: حیات کلام با انتقال از دهانی به دهان دیگر، از زمینه­ای به زمینۀ دیگر، از یک گروه اجتماعی به گروه اجتماعی دیگر، از نسلی به نسلی دیگر، دوام می­یابد. در این روند کلام مسیر خود را از یاد نبرده و نمی­تواند کاملاً از قید قدرت زمینه­های ملموسی که به آنها وارد شده فارغ باشد. (آلن، 1380: 46) بر همین اساس هیچ متنی مستقل از متنهای دیگر وجود ندارد و همواره متون می­توانند خود را در میان هم بازیابند. اما این نوع دگربیانیها که متون را در هم تنیده می­کند، عامل هنری شدن متون نیز می­شود. دگربیانیهای متون نوعی از گفتگومندی آنها با یکدیگر نیز هست. مکالمۀ میان متون که سخن اصلی باختین بود توانست راه را برای پدید آمدن نظریۀ بینامتنیت کریستوا هموار کند. از نظر باختین گفتار همیشه با گفتارهای دیگر در ارتباط است. با چنین نظریه­ای است که باختین روابط بیناگفتاری با عنوان گفتگومندی را مورد بررسی قرار می­دهد. (نامور مطلق، 1387: 400).

مهمترین نظریه­پرداز پیشابینامتنیت همان باختین بود، اما با ظهور ژولیا کریستوا و بهره بردن از نظریات باختین توانست نظریۀ بینامتنیت را تئوریزه کند و آن را به صورت عملی وارد مطالعات ادبی بکند. آن گونه که گفته شده سه عاملِ: شخصی، گروهی و اجتماعی موجب ظهور بینامتنیت شد. در فرآیند شخصی او وارث محققان و منتقدان اروپای شرقی به ویژه فرمالیستها و باختین بود. در فرایند گروهی نیز او وابسته به گروه «تل کل» بود و نظریات زبان و زبان شناسی آنها بر او تأثیرات عمیقی نهاد و در فرآیند اجتماعی نیز او در دهۀ شصت میلادی شاهد تحولات بزرگی در عرصۀ نظریات گوناگون اجتماعی سیاسی و فرهنگی شد. (نامور مطلق، 1394: 103)

هدف کریستوا از وضع اصطلاح بینامتنیت ارتباط شبکه­ایِ متنها با یکدیگر بود. البته کریستوا بعدها به جای واژۀ بینامتنیت از اصطلاح دیگری با عنوان جایگشت استفاده کرد. شاید به دلیل اینکه مخاطب از اصطلاح بینامتنیت معنای سادۀ نقد منابع برداشت می­کرد در حالی که او جایگشت را ترجیح داد، «زیرا این امتیاز را دارد تا مشخص کند که گذر از یک نظام دلالتی به نظام دلالتی دیگر نیازمند ترکیب نوینی از تک ساختی است.» (همان: 115) کریستوا با ارائۀ این نظریه اذعان کرد که متن ادبی از چند متن قبل از خود به صورت تضمین، تأثر، تلمیح و اشاره تأثیر پذیرفته و این عناصر با زمینۀ مؤلف آمیخته می­شود و متنی جدید و نو را پدید می­آورد.

 در این پژوهش با استفاده از نظریۀ بینامتنیت و با رویکرد ادبیات تطبیقی، به بررسی یکی از غزلیات کردی نالی با حافظ شیرازی پرداخته می­شود. روش پژوهش تحلیل محتوا است.

2-1.پیشینه

همان طور که نظریۀ بینامتنیت در دنیا نظریه­ای بدیع و تازه است، طبیعتاً در ایران تازه­تر و بدیع­تر است. شاید اولین کتابی که به صورت جدی این نظریه را بر سر زبانها انداخت و منتقدان و نویسندگان آن را در تحقیقات خود به کار بردند کتاب گراهام آلن باشد که کتاب او با عنوان «بینامتنیت» در سال 1380 به زبان فارسی ترجمه شد. مترجم این کتاب آقای پیام یزدانجو که ما ترجمه­های دیگری از او داریم، به نظر می­رسد با توجه به واکنشهای خوانندگان، این کتاب را چندان روان و گویا ترجمه نکرده است، اما با دقت که کتاب خوانده می­شود هم در بارۀ پیشینۀ نظریه و هم صاحب نظریه بحثهای مستوفایی کرده است. از او که بگذریم آقای بهمن نامور مطلق کتابی با عنوان «درآمدی بر بینامتنیت» را در سال 1394 نوشته است و در آن به تفصیل به بینامتنیت و پیشینۀ آن پرداخته است. کتاب نامور مطلق زبان ساده­تری دارد و بسیار قابل استفاده است. همو در مقاله­ای در سال 1387با عنوان «باختین، گفتگومندی و چند صدایی مطالعۀ پیشابینامتنیت باختینی» بحث نسبتاً کاملی در پیشینۀ بینامتنیت کرده است. احمد پارسا در کتابی با عنوان «تأثیرپذیری شاعران کرد ایران و عراق از حافظ شیرازی» به تأثیر حافظ بر نالی نیز در صفحات اندکی پرداخته است. در زبان کردی نیز خانم شنو محمود کتابی زیر عنوان ده­ق ئاویزان نوشته و در آن اختصاصاً به شعر گوران و پیرمرد پرداخته است. مقالات گوناگونی در بارۀ روابط بینامتنی متون نظم و نثر فارسی در نشریات گوناگون چاپ و منتشر شده است، اما در ادب کردی بسیار محدود به این مسأله پرداخته شده است. از جمله می­توان به مقالۀ منتشر شدۀ نشریۀ پژوهشنامۀ ادب کردی با عنوان: روابط بینامتنی منظومه­های خسرو وشیرین، لیلی و مجنون و هفت پیکر نظامی با سه منظومۀ عامیان کردی، از امیرعزیزیان و دیگران چاپ و منتشر شده است.

2.تجزیه و تحلیل

حافظ از شاعران صاحب سبک سدۀ هشتم هجری قمری، از معدود کسانی است که تأثیر جهانی بر ادبیات ملل داشته است. از جملۀ این تأثیرات، تأثیرپذیری شعرای کردزبان از اوست. همانطور که در پیشینه اشاره شد، پارسا به برخی از این تأثیرهای حافظ بر شاعران ادب کردی در قالب کتابی پرداخته است و شاعران فراوانی را همراه شاهدمثالهای متعدد این تأثیرپذیری ذکر کرده است. نمونه­های ذکر شدۀ پارسا در کتاب خود نمونه­ای بسیار اندک از این تأثیر پذیری است. به سهولت می­توان برای برخی از چهره­های ادب کردی در حد مقاله­ و یا حتی پایان­نامۀ کارشناسی ارشد مطلب گردآورد. نالی⁴(1270- 1214هـ) شاعر نام آشنای کرد در قلمرو بابانها با نام ملا خدر شاهویس مکاییلی تأثیرات فراوانی از حافظ پذیرفته است. با دقت در ابیات یکی از غزلیات نالی می­توان - به تعبیر باختین - گفتگوهای نالی با حافظ را به خوبی مشاهده کرد:

تا تایی سەری توڕڕەیی پڕ پێچشی بادا، هەر تایەکی بارێکی گوڵ و نافە بە با دا گوڵ هاتەدەرێ، لافی لە حوسنی بوتی ما دا لەرزیی قەدی بەرزی، لە ڕقا زوڵفی کە با دا شەو چەپکەنی نەیلۆفەڕی و جیلوەیی ڕەقسی شەرمندە دەکا زوهرەیی زەهرا لە سەمادا خۆش سوبح دەمێکە کە بە خەندە دەنوێنێ بەس زەڕڕەیی خۆرشید لە زەڕڕێکی سوهادا دەم دەم کە دەکا زاری پڕ ئازاری بە غونچە بۆ دەعوەتی ماچی لەبە گۆیا دەمی نادا ج سَهمُ أَلْفِ الْقَدِ فَقد صادَ فؤادی صادٌ هو مِن عینه، قَد صادَ فسادا بۆ ماچی دەمی ڕەنگە لە عیشوەی خەمی ئەبرۆی جۆیایی بەقا خۆی لە دەمی تێغی فەنا دا نالی کە غوڵامی مەدەدی زوڵف و برۆتە شاهێکە لە بن سایەی باڵی دوو هومادا

(نالی، 1387: 80)

ترجمه: 1.به محض اینکه معشوق زلف خود را با دست تاب داد، هر تاری از زلفان او باری از بوی گل و نافه را در هوا پراکند. 2. گل، با زیبایی زیاده از وصف، از دل خاک به درآمد و با حسن فراوانش به خود بالید و لاف زیبایی خود را با زیباروی ما زد، اما وقتی یار تبختر و لاف گل را دید، زلفان خود را تاب داد و قد بلند گل در برابر تارهای گیسوی یار تاب مقاومت نداشت و افتاد. 3.یار که لباس آبی خواب را به تن کرد و به رقص آمد ستارۀ زهره که خنیاگر فلک نیز هست شرمنده شد و در برابر رقص زیبای یار نتوانست عرض اندام کند. 4. آنگاه که یار پرتوهایِ خورشیدِ خنده­اش را از دهان سُها مانند بسیار کوچکِ چون ذره نشان می­دهد، بامداد بسیار دلپذیری خواهد بود. 5.پی درپی که یار دهان آزاردهنده­اش را چون غنچه می­کند، با این کار پاسخ دل داده­گانش را می­دهد که بیایند و لبهایش را ببوسند. 6.قد چون الف تیر مانند او، قلب مرا شکار کرده است. چشمانش مانند حرف صاد است که مرا شکار کرده و بر من چیره گشته است. 7.ناز و غمزۀ کمان ابروی یار چنان دل می­رباید، کسی که به دنبال آب حیات (دهان یار) است تا جاودان بماند، به هدف خود بی­توجه می­شود و دنبال جاودانگی دهان یار نمی­شود و خود را در پیش تیغ ابروان یار می­اندازد و می­میرد. 8.نالی که در حقیقت بندۀ زلف و ابروی تو است در سایۀ این دو هما پادشاه است.

نالی در چهار بیت از این غزل متأثر از حافظ است. این چهار بیت در چهار نمونه بررسی می­شود:

1-2.نمونۀ یکم:

تا تایی سەری توڕڕەیی پڕ پێچشی بادا، هەر تایەکی بارێکی گوڵ و نافە بە با دا­­­­

 (نالی، 1387: 80)

تایی: به معنی تار مویی است./ طره: به معنی موی پیشانی و یا موی صف کرده بر پیشانی است، زلف و کاکل نیز معنی می­دهد./ کلمۀ پیچش یا پرپیچش به معنی همان مجعد است./

نالی در جای دیگری سخن از زلف پیچش (مجعد) به میان آورده است:

سەرمایەیی سەودا کە دەڵێن زوڵفی دوو تایە هەر پێچشی تایێکی سەد ئاشووبی تیایە

(نالی، 1387: 568)

ترجمه: سرمایۀ عشق، زلف پرشکن یار است، هر تار مجعدی از زلف یار صد آشوب در دل می­اندازد.

 بادا: به معنی تاب دادن است./ به بادا: به معنی به باد دادن است.

در این بیت خواننده با نظر به کلمات: تار زلف، طره، پرپیچش و نافه، همچنین تصویر بدیعی که شاعر از رهگذر این کلمات پدید آورده یادآور بیت ذیل از حافظ است:

به بوی نافه­ای کآخر صبا زان طره بگشاید ز تاب جعد مشکینش چه خون افتاد در دلها

 (حافظ، 1386، ج1: 67)

در شعر نالی سخن بر سر این است که زلف یار در معرض باد قرار گرفته و بوی خوشی که از آن در هوا می­پراکند، بسی بیشتر از بوی گل و نافه است. همین مفهوم را می­توان در شعر حافظ دید. واژه­هایی که تصاویر شعر نالی را پدید آورده و متأثر از شعر حافظ است عبارت است بوی نافه، صبا، طره، تاب و جعد مشکین.

-       در شعر حافظ، واژۀ بوی که با ایهامی به آرزو، در معنی خودِ بو نیز آمده و زلف و کاکل یار که سرشار از این بو است، باد صبا آن را در هوا می­پراکند، چنان مست کننده است که دل عاشقان خون می­شود. در شعر نالی نیز گرچه واژۀ بو حذف شده، اما با قرائنی در بیت به خوبی قابل مشاهده است.

-        واژه­های پرپیچش(مجعد) و طره در شعر نالی، یادآور واژه­های طره و جعد در شعر حافظ است. تصویری هم که از آنها ساخته شده بر یکدیگر قابل انطباق است.

-       نالی در شعر خود از توصیف زلف یار عدول نکرده است و به هر دلیلی نمی­خواهد به بازتاب بوی زلف مجعد یار در دل عاشقان بپردازد، از این رو مصراع دوم شعر نالی از نظر معنایی، ادامۀ همان توصیف زلف یار در مصراع اول است، اما در شعر حافظ چنین نیست و او تأثیر نافۀ زلف مجعد یار را در دل عاشق جویا می­شود که از تاب جعد مشکین او خون در دل عاشقان افتاده است.

-       در شعر نالی کلمۀ «بادا» (به معنی تاب دادن) یادآور واژۀ تاب است که در شعر حافظ به صورت ایهام به کار رفته است. یعنی از طرفی در معنی گرمای عشق است و در ارتباط با طره و جعد مشکین در معنی پیچاندن.

2-2.نمونۀ دوم:

گوڵ هاتەدەرێ، لافی لە حوسنی بوتی ما دا لەرزیی قەدی بەرزی، لە ڕقا زوڵفی کە با دا

 (نالی، 1387: 80)

در این نمونه گل با معشوق در زیبایی رقابت می­کند، اما به محض اینکه یکی از مظاهر زیبایی یار (زلف) به میدان می­آید، رعشه بر اندام گل می­افتد و دست از خودنمایی برمی­دارد. در این بیت بر بنیاد واژه­هایی چون: گل، لاف، حسن، بت، قد، زلف و تاب دادن معانی و تصاویری ساخته شده که با بیتی از حافظ کاملاً در ارتباط است و بر اساس نظریۀ بینامتنیت رابطۀ معناداری با شعر حافظ دارد:

بنفشه طرۀ مفتول خود گره می­زد صبا حکایت زلف تو در میان انداخت

(حافظ، 1386، ج1: 111)

بر مبنای بیت نالی می­تواند تأثیرات حافظ را به شکل ذیل دسته بندی کرد:

-       در هر دو بیت نالی و حافظ سخن از تفاخر گل و بنفشه است که لاف آراستگی و زیبایی را در برابر معشوق می­زنند، اما وقتی که باد صبا بوی زلف یار را در هوا می­پراکند، گل و بنفشه از میانه به در می­روند و در برابر زیباییهای یار احساس کمبود می­کنند و صحنه را ترک می­کنند.

-       در شعر حافظ نوع گلی که برای این تفاخر انتخاب شده بنفشه است. گلی که در سنت شعر کلاسیک فارسی، نمادی از زلف یار نیز هست. (انوری، 1381: ذیل واژۀ بنفشه) تشبیه بنفشه در دیوان حافظ به زلف و تفاخر آن به خود، نمونه­هایی دارد از جمله:

ز بنفشه تاب دارم5 که ز زلف او زند دم تو سیاه کم بها بین که چه در دماغ دارد

(حافظ، 1386، ج1: 352)

در دیوان نالی تنها یک بار بنفشه آمده و آن هم به هیچ عنوان رمز زلف یار نیست.(نالی، 1387: 354) اما نالی از واژۀ گل و لاف زدنهای او در برابر معشوق استفاده کرده است. برای نمونه می­گوید:

گوڵ کە یاغی و دەم دڕاو بوو، کەوتە لاف و ڕەنگ و بۆی باغەبان گوێی گرت و، وا هێنای بە دەستی بەستە بۆی

(نالی، 1387: 696)

ترجمه: گل که شکوفا شد و نظری به بوی و زیبایی خود انداخت، گزافه­گویانه و بی­پروا لاف زیبایی می­زد، باغبان گوشش را گرفت و دستانش را بست و او را نزد یار آورد. این تصویر نالی از گل نیز به نوعی می­تواند تحت تأثیر همان شعر حافظ باشد. همچنین گوش گرفتن و دست بستن، کنایه است از چیدن آنها و دسته کردن و تقدیم یار کردن.

-       در شعر نالی این خود معشوق است که لرزه بر اندام یار می­اندازد و او را شرمنده می­کند آن هم به خاطر خشم و عصبانیتی که معشوق نسبت به گل پیدا می­کند، اما در شعر حافظ باد صبا که به زلف یار برخورد کرده و بوی زلف یار را به مشام بنفشه می­زند او را خجلت زده می­کند. لازم به توضیح است که واژۀ «با دا» در شعر نالی ایهام دارد. این واژه هم می­تواند به معنی تاب دادن باشد و هم به معنی باد وزیدن. بر این اساس اگر به معنی وزیدن باد گرفته شود می­تواند بیشتر به شعر حافظ نزدیک شود.

3-2.نمونۀ سوم:

خوش سوبح دەمێکە کە بە خەندە دەنوێنێ بەس زەڕڕەیی خۆرشید لە زەڕڕێکی سوهادا

(نالی، 1387:80)

سوبح ده­م به معنی بامداد است، اما با قرائنی در این بیت می­تواند هنرسازه­ای از دهان یار نیز باشد. نالی در این بیت قصد دارد به کوچکی دهان یار – که نشانه­ای از زیبایی او نیز هست – اشاره بکند. برای همین منظور از هنرسازه­های دیگری چون: استعارۀ صبحدم برای دهان یار، ذرات خورشید (مجازاً پرتوهای آن)، و سُها به عنوان کوچکترین جرم آسمانی که نمادی از کوچکی دهان یار نیز تواند بود و همچنین واژۀ ذره به معنی جزء لایتجزا، بهره گرفته است. در این نمونۀ سوم، نالی می­گوید: بامدادان که یار می­خندد، پرتوهای رخسار چون خورشیدش – که می­تواند خورشید استعاره از دهان یار باشد و دندانهای او نیز نمادی از پرتوهای(ذره) خورشید – در دهان کوچک ذره مانند و چون سهایش به بیرون می­ترابد. سخن اصلی و محوری نالی در این بیت کوچکی دهان یار است. این تصویر که نالی آن را بدین گونه با استفاده از کلماتی چون: ذره و سُها پدید آورده، پیشتر در شعر حافظ بدین صورت آفریده شده است:

بعد از اینم نبود شائبه در جوهر فرد که دهان تو در این نکته خوش استدلالی است

 (حافظ، 1386: 239)

در بیت حافظ نیز که تمرکز او نیز بر کوچکی دهان معشوق است از همان تصویر ذره و یا جوهر فرد بهره گرفته است. ذره و خورشید نیز در دیوان حافظ به وفور به کار رفته است. برای مثال:

کمتر از ذره نئی پست مشو مهر بورز تا به خلوتگه خورشید رسی چرخ زنان

(همان، ج2: 991)

و یا:

به هوا داری او ذره صفت رقص کنان تا لب چشمۀ خورشید درخشان بروم

(همان، ج2: 921)

نیز:

ذره را تا نبود همت عالی حافظ طالب چشمۀ خورشید درخشان نشود

(همان، ج1: 605)

حافظ که دهان یار را از کوچکی به جوهر فرد تشبیه کرده، مراد او از آن جزء لایتجزا است که ذیمقراطیس بدان باور داشته و کوچکترین جزء هستی پنداشته است. (سجادی، 1375: ذیل مدخل جزء لایتجزا) همو در بیت دیگری دهان یار را از کوچکی به هیچ مانند کرده است:

هیچ است آن دهان و نبینم از آن نشان موی است آن میان و ندانم که آن چه موست

(همان، ج1: 220)

در همین مضمون است که ملا محمود متخلص به محوی (1251- 1324هـ. ق) می­گوید:

هیچ است میان و دهن دلبر ما هیچ برپا شده آشوب دو عالم ز دوتا هیچ

(محوی، 2016: 70)

-       در نمونۀ سوم از شعر نالی، هدف او توصیف دهان یار است. همین هدف را نیز حافظ دنبال می­کند. آنها بر اساس مبانی زیبایی شناسی قدما، دهان یار را هرقدر کوچکتر باشد، زیباتر می­دانند. به همین خاطر آنها از اصطلاح فلسفی (ذره یا جوهر فرد) استفاده می­کنند.

-       نالی علاوه بر واژۀ ذره از کوچکترین جرم فلکی در اعتقاد قدما استفاده می­کند و دهان یار را هم از این لحاظ سها نامیده است. چیزی که در شعر حافظ دیده نمی­شود. البته وجود سها در شعر نالی شاید به این دلیل بوده که با خورشید تناسبی بسازد.

-       به نظر می­رسد نالی در این بیت از هنر سازه­های بیشتری برای تصویرسازی بهره برده است. از جمله واژۀ «ده­م» که در زبان کردی به معنی دهان آمده می­تواند به گونه­ای زیباترین انتخاب یا همان «تَوَخّی» به تعبیر عبدالقاهر جرجانی (بدوی، بی­تا: 83) باشد که تغییر آن واژه می­تواند نظم شعر را تا حدودی به هم بریزد. یعنی نالی در واژۀ صبحدم، دهان یار را به صبح تشبیه کرده است.

4-2.نمونۀ چهارم:

بۆ ماچی دەمی ڕەنگە لە عیشوەی خەمی ئەبرۆی جۆیایی بەقا خۆی لە دەمی تێغی فەنا دا

(نالی، 1387: 80)

عاشق که دنبال آب حیات (دهان یار) است و تلاش می­کند به آن دست پیداکند و جاودان شود، آن چنان بی­پروا به پیش می­رود که خود را زیر تیغ ابروان یار می­نهد و ناکام از رسیدن به آب حیات جان می­سپارد.

هنر سازه­ای که نالی در این شعر از آن بهره برده و در سنت ادب کلاسیک فارسی نیز کاربرد دارد، خم ابرو است که همچون تیراندازی تصویر شده که آمادۀ تیرانداختن است و در واقع در این نمونۀ نالی، خم ابرو نگهبانی آب حیات (دهان یار) را می­دهد که کسی به آن نزدیک نشود، اما عاشق چنان در بند زیبایی خم ابروان یار نیز قرار می­گیرد که نارسیده به آب حیات قالب تهی می­کند. نزدیک به همین مفهوم حافظ می­گوید:

خمی که ابروی شوخ تو در کمان انداخت به قصد جان من زار ناتوان انداخت

(حافظ، 1386، ج1: 111)

خم ابرو که از نظر شکل ظاهری شبیه کمان است و نگاه­های معشوق می­تواند تیر آن باشد به صورت دیگری نیز می­تواند خم در ابرو انداختن کنایه از عتاب و یا نگاه عتاب آمیز یار باشد. هر یک از این تعابیر که در نظر گرفته شود، عاشق در این میدان کشتۀ چشمان معشوق است.

آنچه که نالی در این بیت به صورت بینامتنیت از حافظ متأثر شده خم ابرو و کشتن یار با تیر نگاه یار است. یعنی در هر دو بیت حافظ و نالی، خم ابرو چون قاتل عاشق تصویر شده است. این مهمترین شباهت دو بیت است.

در شعر نالی دهان یار آب حیاتی نامیده شده که عاشق برای رسیدن به آن و جاودانه شدن، خود را فانی می­کند. این هنر سازه البته در شعر حافظ دیده نمی­شود.

صفتی که نالی برای ابرو به کار برده، عشوه به معنی ناز و یا حتی فریب است، اما حافظ صفت شوخ به معنی دلیر و بی­باک و بی­پروا (دهخدا، 1380: ذیل واژۀ شوخ) را به کار برده است. از این لحاظ تناسب شوخ با صفت جنگاوری خم ابرو بیشتر آشکار می­شود.

3. نتیجه­گیری

در نمونه­های بررسی شده از غزل نالی در تطبیق با شعر حافظ می­توان نتایج ذیل را حاصل کرد:

-       در همۀ نمونه­های مطالعه­شده، تصاویر هنری مشترکی دیده شد که طبیعتاً به دلیل تقدم زمانی حافظ بر نالی در حدود چهار سده، نالی را می­توان وامدار حافظ به شمار آورد.

-       در این بررسی گاهی تصاویر نالی نسبت به حافظ دستکاری شده و نو و بدیع خود را نشان داده است. تا جایی که گاهی هنرسازه­هایی در اشعار نالی دیده می­شود که در آن ابیات حافظ وجود ندارد.

-       در بیشتر نمونه­ها، نالی سعی می­کند که شعر او از آرایه­های بدیعی نیز بی­بهره نباشد و تصاویری مفصل­تر بیافریند. این در حالی است که حافظ چندان در بند خلق تصاویر تو در تو نیست و سعی کرده است در عباراتی ساده­تر معنای مراد خود را با بهره­گیری از تنشهای متعدد و ناب برساند. نمونۀ سوم و تصاویر جوهر فرد نالی کاملاً گویا است.

-       اگر چه نالی از صورخیال بهرۀ فراوانی برده است و از این لحاظ شبیه به حافظ بوده، اما تلاش نالی در استفاده از آرایه­های بدیعی لفظی از گونۀ صناعاتی چون تکرار و جناس و تناسب قابل توجه است.

منابع

قرآن کريم.

آلن، گراهام  (1380)، بینامتنیت، ترجمه: پیام یزدانجو، تهران: مرکز.

نالی، ملا خد احمد شاویسی مکاییلی (1387)، دیوانی نالی، سنندج: کردستان.

استعلامی، محمد (1386)، درس حافظ، تهران: سخن.

رهنمون، محمد یوسف (١٣٩٥)، بەزمی حۆزوور، مریوان: اوین.

شفیعی کدکنی، محمد رضا (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن.

نامور مطلق، بهمن (1387)، باختین، گفتگومندی و چند صدایی مطالعۀ پیشابینامتنیت باختینی، مندرج در پژوهشنامۀ علوم انسانی، شمارۀ 57، بهار، صفحات 414- 397.

نامور مطلق، بهمن (1394)، درآمدی بر بینامتنیت، تهران: سخن.

مقدادی، بهرام (1393)، دانشنامۀ نقد ادبی از افلاطون تا به امروز، تهران: چشمه.

اکبرپور کیاسری فاطمه و غیاثوند، مهدی، (1401)، بینامتنیت و مسألۀ زبان دین، مندرج در دوفصلنامۀ علمی پژوهشهای مابعد الطبیعی، سال سوم، شمارۀ 6، پاییز و زمستان، صفحات: 4- 38.

دهخدا، علی اکبر(1380)، لوح فشردۀ لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران.

انوری، حسن (1381)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.

بدوی، احمد احمد (بی­تا) عبدالقاهر الجرجانی و جهوده فی البلاغة العربیة، قاهره: مؤسسة المصریة العامة.

گوران، عبدالله، (1386)، دیوانی گوران، تهران: پانیذ.

احمدی، جمال، (1395)، تاریخ ادبیات کردی از آغاز تا جنگ اول جهانی، سقز: گوتار.

دادگی، فرنبغ، (1378)، بندهش، تصحيح: مهرداد بهار، تهران: توس.

شفیعی کدکنی، محمد رضا، (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن.

سجادی، سید جعفر (1375)، فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، تهران: امیرکبیر.

مۆحەممەد مەحموود، شنۆ، (٢٠١٢)، دەق ئاوێزان لە شێعری نوێی کوردیدا، سلێمانی، وەزاروتی ڕۆشەنبیری.

 

 

 

 

Investigating the intertextual relations between Nali and Hafez's ghazal based on Julia Kristeva's theory

Jamal Ahmadi

Kurdistan Studies Research Center, Sanandaj Branch, Islamic Azad University, Sanandaj, Iran.

Abstract

Hafez Shirazi is one of the 8th century poets of Persian literature, one of the speakers who had the greatest impact on Kurdish poetry. A look at the divans of Kurdish poetry, such as: Mahvi, Ghane, Molvi, Hafez Mahabadi, Salem, Haji Qadir and many others, is a good example of this influence. Kurdish poets, both in their Persian poems and Kurdish poems, have been able to benefit the most from Hafez's poems in the form of adaptations, guarantees, references, and the use of artistic images and innovative works of art. One of the Kurdish language poets who was influenced by Hafez is Mulla Khadr Ahmad Shah-Vaisy Makayili, nicknamed Nali. This effectiveness is both in terms of numerous terminologies and in terms of artistic depictions. In this article, using Julia Kristeva's theory of intertextuality, the author examines verses from one of Nali's sonnets in comparison to Hafez and his influences. The research method is descriptive-analytical using library sources. The results of the research in the analyzed samples indicate that Nali, with a special artistry, was able to recreate Hafez's artistic subtleties in such a way that it looks original and new.

Keywords: comparative literature, intertextuality, Hafez, Nali

یادداشتها:

 

---

[1]  . [e-mail]

---

[1]  . اشاره به آیات سورۀ اعراف از آیۀ یازده به بعد دارد.

[2]  . شفیعی کدکنی در این باره میگوید: الگوی اصلی تمام سفرنامه­ها، بدون شک، داستان معراج حضرت رسول است. حتی معراج ارداویراف هم به احتمال بسیار زیاد بر اساس همان روایات معراج حضرت رسول پرداخته شده است. (شفیعی کدکنی، 1392: 103)

[3]  . براي مثال آنجا که اهريمن به اهورامزدا مي­گويد: «نبرم بر آفريدگان تو ياري و ندهم ستايش، بلکه تو و آفريدگان تو را نيز جاودانه بميرانم و بگروانم همۀ آفريدگان تو را به نادوستي تو و دوستي خود» (دادگي، 1378: 34)، همانند آيات 16 و 17 سورۀ اعراف است:

[4]  . خدر فرزند احمد شاهویسی مکاییلی مشهور به نالی از طایفۀ جاف در سال 1214 هـ، در روستای خاک و خول شهرزور به دنیا آمد و پس از فراز و نشیبهای فراوان و سفرهای متعدد برای تحصیل سرانجام در استانبول به سال 1270 هـ روی در نقاب خاک کشید. (احمدی، 1395: 381)

[5]  . تاب داشتن به معنی در رنج و درد بودن است.