تدوین راهبردهای بازآفرینی پایدار بافت فرسوده شهری در چارچوب مولفهها و معیارهای متکی به آن (مورد پژوهی: محله محمدآباد مشهد)
الموضوعات :
1 - دانشجوی دکتری معماری واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی ، مشهد ، ایران
الکلمات المفتاحية: بافت فرسوده شهری, بازآفرینی شهری پایدار, راهبردهای بازآفرینی, مولفهها و معیارهای بازآفرینی, مشهد,
ملخص المقالة :
محله محمدآباد مشهد که پهنهای با هسته اولیه روستایی است، در جريان توسعه و گسترش شهر مشهد، بدون برنامهریزی و به صورت خودسرانه، با همان ساختار روستایی اولیه، به بافت شهر الحاق و به یکی از محلات حاشیه شرقی شهر بدل گشته است. تحولات ناخواسته، برنامهريزي نشده و خود به خودي، غيررسمي و غيرقانوني، اين محله را به يكي از پهنههاي فرسوده شهر با انبوهي از مشكلات و كمبودها تبديل كرده است. با عنایت به این موضوع، مطالعه حاضر در تلاش است با تشخیص عوامل و نشانههاي فرسودگی و شناسایی چالشها و مسائل موجود در محله محمدآباد، راهکارهای عملیاتی و استراتژیک در جهت بازآفرینی این بافت را پیشنهاد و ارائه نماید. در راستای تحقق این هدف، از رویکرد روششناختی کیفی و مصاحبه نیمه ساختاریافته با ساکنان محلی و کارشناسان نهادهای شهری بهره گرفته شد. حجم تعیین شده برای دو گروه مزبور، بر مبنای شیوه نمونهگیری اشباع نظری، به ترتیب برابر با 54 و 12 نفر برآورد شده است. تحلیل دادههای اکتشافی حاصل از مصاحبه، با اتکا بر راهبرد «تحلیل محتوای عرفی» و «تحلیل محتوای تلخیصی» صورت پذیرفت. یافتههای به دست آمده حاکی از شناسایی 134 کد اولیه است که 69 مورد آن مرتبط با آسیبها و چالشهای زیست محیطی، اجتماعی-فرهنگی، اقتصادی و نهادی بافت فرسوده محمدآباد و 65 مورد به راهکارهای بازآفرینی مربوط میشود (این کدها در جداول 4 و 5 تفصیل یافتهاند). باید توجه داشت که اجرای این راهکارها به مسئولان و مدیران شهری امکان میدهد تا با اعمال مداخلات هدفمند، به اهداف بازآفرینی بافت فرسوده دست یابند.
• اسماعیلی، فاطمه؛ باباخانی، ملیحه و زارعی، مجید (1401). بازآفرینی پایدار بافتهای ناکارآمد شهری با تأکید بر راهبرد محرک توسعه (مورد پژوهی: محله پنبه ریسه شهر قزوین). مهندسی جغرافیایی سرزمین، 6(2- پیاپی 12): 289-308
• اسمعیلپور، نجما؛ پیروزمهر، دلارام، اکبری، رضا، و اسمعیلپور، فاطمه (1401). تبیین عوامل اجتماعی مؤثر بر مشارکت ساکنان در بازآفرینی اجتماعمحور در بافتهای ناکارآمد شهری (موردمطالعه: محلۀ قلعۀ وکیلآباد شهر مشهد). برنامهریزی فضایی، 12(3- پیاپی 46): 1-24
• امانزادگان، الهام، طبیبیان، منوچهر (1400). قرائتی بر بازآفرینی شهری پایدار در بافتهای تاریخی با تحلیل و ارزیابی تحققپذیری معیارهای آن در محلات بافت تاریخی شیراز. برنامهریزی توسعه کالبدی، 8(2): 11-28
• باباییفر، رضا (1402). نقش پروژههای عمرانی در تحقق سیاستهای بازآفرینی بافتهای ناکارآمد شهری. جغرافیا و روابط انسانی، 6(20): 665-684
• پزشکی، بهنام، پیری، سعید، استعلاجی، علیرضا، صباغی، حمیدرضا (1402). شناسایی عوامل تأثیرگذار بر بازآفرینی فضاهای همگانی (مطالعه موردی بوستان ولایت تهران). برنامهریزی توسعه شهری و منطقهای، 8(25):81-118
• جلیز، غلامرضا، حسینزاده دلیر، کریم، و نظمفر، حسین (1401). تحلیلی بر نقش راهبردی توسعه میانافزا در بازآفرینی بافتهای فرسوده شهری (نمونه موردی: منطقه 8 کلانشهر تبریز). تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 22(67): 113-135
• جهانشاهی محمدحسین (1382). تحلیل بافتهای فرسوده و مشکلسازی شهری و راهبردهای آن. جستارهای شهرسازی، 3(4): 17-25
• حبیبی، کیومرث، پوراحمد، احمد، و مشکینی، ابوالفضل (1385). بهسازی و نوسازی بافتهای کهن شهری. چاپ اول، تهران: انتخاب
• حبیبی، محسن، و مقصودی، ملیحه (1382). مرمت شهری. چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران
• حناچی، پیروز، مهدوینژاد، محمدجواد (1389). بازآفرینی شهرها، میراثی برای آینده. تهران: انتشارات دانشگاه تهران
• رابرتز، پیتر ، سایک، هیو (۱۳۹۳). بازآفرینی شهری: یک کتاب راهنما. ترجمه محمدسعید ایزدی و پیروز حناچی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران
• سجادزاده، حسن، زلفی گل، سجاد (1394). طراحی شهری در بازآفرینی محلات سنتی با رویکرد محرک توسعه نمونه موردی: محله کلپا همدان. آمایش محیط، 8(31):147-171
• سعیدپور، شراره، بابایی اقدم، فریدون، و تیموری، ایرج (1403). تبیین اهمیت-عملکرد سیاستهای بازآفرینی شهری برپایه آسیبهای حاصل از بافتهای فرسوده (مطالعه موردی شهر سقز). جغرافیا و برنامهریزی، 28(89): 282 – 305
• شماعی، علی، و پوراحمد، احمد (1391). بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
• فلامکی، محمدمنصور (1384). سیری در تجارب مرمت شهری از ونیز تا شیراز. چاپ دوم، تهران: نشر فضا (وابسته به موسسه علمی و فرهنگی فضا)
• قادری، رضا، رسولی، محمد، مام شریفی، احمد، و شیخی نسب، مژگان (1401). تحلیل اهمیت و عملکرد عوامل کلیدی بازآفرینی بافتهای فرسوده شهری (مطالعه موردی: شهر ارومیه). پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری، 10(2): 229-248
• قربانی، رسول، اصغری زمانی، اکبر، و طاهونی، مهدیه (1402). تحلیل مؤلفههای بازآفرینی پایدارشهری در محلات شمالی بافت تاریخی - فرهنگی تبریز با رویکرد انسجام و پیوستگی، جغرافیا و توسعه فضای شهری، 10( 4 - پیاپی 23): 19-40
• معاونت شهرسازی و معماری شهرداری مشهد (1393). مطالعات طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده محمدآباد، خلاصه گزارش بخش اول و دوم، تدوین چشمانداز اولیه و تعیین محدودههای مطالعاتی، مهندسان مشاور نقش آذین شهر
• میرکتولی، جعفر، و حیدری، مریم (1403). بررسی بازآفرینی بافت فرسوده با تأکید بر شاخصهای زیستپذیری شهری (نمونه موردی: شهر مرودشت). جغرافیا و آمایش شهری منطقهای، 14(50): 149-172
• همتیان دهکردی، مریم، مهدوی، افسون، و ایروانی، محمدرضا (1402). معیارهای تحققپذیری رویکرد بازآفرینی شهری با تاکید بر توسعه فرهنگ جامعه محلی؛ نمونه مورد مطالعه: هسته مرکزی شهرکرد. مطالعات شهری، 12(49): 33-46
• Amore, A. (2019). Tourism and urban regeneration: Processes compressed in time and space, London: Routledge
• Awad, J., & Jung, Ch. (2022). Extracting the Planning Elements for Sustainable Urban Regeneration in Dubai with AHP (Analytic Hierarchy Process). Sustainable Cities and Society, 76: 103496
• Bai, Y., Shanshan, W., & Zhang, Y. (2020). Exploring the Key Factors Influencing Sustainable Urban Renewal from the Perspective of Multiple Stakeholders. Sustainability, 15(13). 10596
• Boussaa, D. (2003). Dubai: The search for identity. In G. Moser, E. Pol, Y. Bernard, M. Bonnes, J
Corraliza, & V. Giuliani (Eds.), People Places and Sustainability, 51-60
• Boussaa, D. (2014). Urban Heritage and Tourism in the Gulf: The Case of Dubai in the UAE. Journal of Tourism and Hospitality Management, 2(4), 174–181
• Burwood, S., & Roberts, P. W. (2002). Learning from experience: the BURA guide to achieving effective and lasting regeneration. London: BURA
• Chan, E. H., Wang, A., & Lang, W., (2016). Comprehensive evaluation framework for sustainable land use: Case study of Hong Kong in 2000-2010. Journal of Urban Planning and Development, 142(4), 142, 05016007
• Cho, G. H., Hong Kim, J., & Lee, G. (2020). Announcement effects of urban regeneration plans on residential property values: Evidence from Ulsan, Korea. Cities, 97(3), 1-10
• Couch C., & Fraser, C. (2003). Introduction: The European context and theoretical framework, in C.
Couch, C. Fraser and S. Percy (eds.), Urban Regeneration in Europe, Oxford: Blackwell, 1-16. •
Couch, C. (1990). Urban Renewal Theory and Practice, Macmillan, Basingstoke. • Darchen, S., & Ladouceur, E. (2013). Social sustainability in urban regeneration practice: a case study of
the fortitude valley renewal plan in brisbane. Australian Planner, 50(4), 340350. • Diamond, John, Liddle, Joyce, Southern, Alan, & Osei, Philip (2010). Urban Regeneration Management:
International Perspectives, Trans. Mojtaba Rafieean, Tehran: University Publication. • Evans, G., Shaw, P. (2004). The contribution of culture to regeneration in the UK: a review of evidence:
a report to the Department for Culture Media and Sport. London Metropolitan University, London. • Figueiredo, Yohani Dominik, Prim, Márcia Aparecida, & Dandolini, Gertrudes Aparecida (2022). Urban regeneration in the light of social innovation: A systematic integrative literature review, Land Use Policy, 113(3),105873.
• Ge, X., Qu, J., & Zhan, X. (2020). A Review of the Indicators for Assessing the Sustainability of Urban Regeneration. In: 2020 Annual Conference on Big Data, IoT, Engineering Management (BDIEM), Shenyang, China.
• Glaser, B., & Strauss, A. (1967). The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research. Mill Valley, CA: Sociology Press.
• Hedayatnezhad Kashi, S. M., Hashemkhani Zolfani, S., Ghane, M., Antucheviciene, J., Trinkunas, V. (2025). Development drivers for urban regeneration and livability in worn-out neighborhoods, International Journal of Strategic Property Management, 29(2), 81-92.
• Hsieh, H.F, Shannon, S.E. (2005). Three approaches to qualitative content analysis. Qualitative Health Research, 15(9): 1277-1288.
• Laprise, M., Lufkin, S., Rey, E. (2015). An indicator system for the assessment of sustainability integrated into the project dynamics of regeneration of disused urban areas. Building and Environment. 86, 29–38.
• Lee, Sim Loo (1996). Urban conservation policy and the preservation of historical and cultural heritage: The case of Singapore, Cities, 13(6), 399-409.
•
Lichfield, D. (1992). Urban Regeneration for the 1990’s. London: London Planning Advisory Committee. •
Lichfield, D. (2000). The context of urban regeneration, urban regeneration, sage, 1106-1115. •
Liu, Yan, Shen, Liyin, Ren, Yitian, & Zhou, Tao (2023). Regeneration towards suitability: A decision-making framework for determining urban regeneration mode and strategies. Habitat International,
138(3):102870. • Marra, G., Barosio, M., Eynard, E., Marietta. C. (2016). From urban renewal to urban regeneration: Classification criteria for urban interventions. Turin 1995-2015: Evolution of planning tools and approaches.
Journal of Urban Regeneration and Renewal, 9(4), 367-380. • McCann, E. J. (2007). Inequality and politics in the creative city‐region: Questions of livability and state
strategy. International Journal of Urban and Regional Research, 31, 188-196. •
McCarthy, J. (2007). Partnership, Collaborative Planning and Urban Regeneration, Aldershot: Ashgate. • Miśkowiec, M., & Masierek, E. (2022). Factors and levels of community participation using the example of small-scale regeneration interventions in selected neighborhood spaces in Polish cities. Urban Research
& Practice, 1-25. • Musialkowska, I., & Idczak, P. (2021). Urban Regeneration as a Specific Type of Public Policy Response
to Urban Decline. The Case of Poland, Open Political Science, 4, 204–218. •
Oatley, N. (1995). Urban regeneration. Planning Practice and Research, 10(3-4), 261-70. •
Pandey, R. U., Garg, Y. K., & Bharat, A. (2013). Understanding qualitative conceptions of livability: An Indian perspective. International Journal of Research in Engineering and Technology, 2, 374-38
0. • Perera, T G U P, Perera, M T U (2021). Sustainability of Contemporary Urban Regeneration Projects, Sri
Lankan Journal of Real Estate, 17. • Reynard, E., Pica, A., & Coratza, P. (2017). Urban geomorphological heritage. An overview. Quaestiones
geographicae, 36(3). • Ricca, S. (2018). Urban Heritage in the Arabian Peninsula, the Experiences of Jeddah and Dubai. Built
Heritage, 2, 108–122. • Roberts, P. (2000). The evolution, definition and purpose of urban regeneration (urban regeneration
Handbook), London: SAGE Publications. •
Roberts, P. W., & Sykes, H. (2000). Urban Regeneration: A hand book, London. • Skifter Andersen, Hans (2003). Urban Sores: On the interaction between segregation, urban decay and
deprived neighborhoods, 1st Edition, London: Routledge. •
Tallon, A. (2010). Urban Regeneration in the UK. Abingdon: Routledge. • URBACT II (2015). Sustainable regeneration in urban areas - URBACT. Retrieved from
https://urbact.eu/sites/default/files/04_sustreg-web.pdf. • Xiuli, G., & Maliene, V. (2021). A Review of Studies on Sustainable Urban Regeneration. EPiC Series in
Built Environment, 2, 615–625. • Yildiz, S., Kivrak, S., & Arslan, G. (2017). Factors Affecting Environmental Sustainability of Urban
Renewal Projects. in Civil Engineering and Environmental Systems, 34(3-4), 264-277. • Yung, E. H., & Chan, E. H. (2012). Implementation challenges to the adaptive reuse of heritage
buildings: Towards the goals of sustainable, low carbon cities. Habitat International., 36, 352–361. • Zheng, H.W.; Shen, G.Q., Song, Y., Sun, B., & Hong, J. (2017). Neighborhood sustainability in urban renewal: An assessment framework. Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science, 44(5),
903–924.