الگوی جامعه شناختی ارتقا سلامت، صلح و سازش بین زوجین در خانواده
الموضوعات : Social Sciences Quarterlyحسن رئیسی زاده 1 , سیدحسام الدین حسینی 2 , فرج اله براتی 3
1 - دانشجوی دکتری فقه و حقوق، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
2 - دانشیارگروه فقه و مباني حقوق اسلامي، مرکز تحقیقات پژوهش¬هاي قرآني با رويكرد سبک زندگي اسلامی، واحداهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
3 - عضوگروه فلسفه و کلام اسلامی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ايران
الکلمات المفتاحية: الگو, جامعه شناختی, سلامت, صلح, سازش, زوجین, خانواده,
ملخص المقالة :
خانواده یکی از مهم ترین ارکان جامعه است و نقش مهمی در سلامت افراد ایفا می کند. فرزندانی سالم در یک خانواده مستحکم رشد پیدا می کنند و به موفقیت های بزرگی می رسند. اهمیت خانواده به اندازه ای است که در همه ادیان و جوامع به آن پرداخته شده است بنابراین جامعهای از سلامت برخوردار است که از خانوادههای سالم برخوردار باشد. هدف پژوهش حاضر الگوی جامعه شناختی ارتقا سلامت، صلح و سازش بین زوجین در خانواده میباشد. روش پژوهش کیفی با رویکرد اکتشافی است. جامعه آماری متشکل از خبرگانی است که در زمینه پژوهش تخصص علمی، اجرایی و یا هر دو را دارند. برای این منظور 16 نفر از خبرگان بهصورت هدفمند و براساس استراتژی گلوله برفی برای مصاحبههای عمیق بدون ساختار انتخاب شدند و دادهها بهصورت هم‌زمان با استفاده از مجموعه‌ای از کدگذاری‌های باز، انتخابی و نظری، تجزیه و تحلیل شدند. نتایج نشان داد که حاکمیت ارزش های دینی و اخلاقی در خانواده، ارتقای ارتباطات مؤثر سالم بین طرفین، آموزش و یادگیری مهارتهای زندگی مشترک، تقویت حمایت اجتماعی، توسعه فردی و ترویج سبک زندگی سالم، رضایت زناشویی در زندگی، تعهد و وفاداری زوجین، اختیار عمل و آزادی در همسرگزینی، وضعیت اقتصادی مناسب، احترام متقابل، صمیمیت و محبت از مهمترین مقولههای ارتقا سلامت، صلح و سازش در خانواده هستند. بر اساس این الگو توصیه میشود که نقش مقولههای مختلف در ارتقا سلامت، صلح و سازش در خانواده، مورد نظر قرار گیرد. توجه ویژه به بسترها و عوامل ارتقا دهنده سلامت در خانواده میتواند انگیزه های سلامت، صلح، سازش و تحکیم در خانواده را ارتقا داده و از فروپاشی خانوادهها پیشگیری نماید. خانواده، کانون شکل گیری خصوصیات شخصیتی فرزندان است و ارزش ها در خانواده شکل و پرورش می یابند. والدین می توانند محیط خانه و خانواده را به بهترین شکل، برای رشد روانی و جسمی فرزندان تأمین نمایند
1- ابراهیمی لویه عادل، ذوالقدر علی, صحبتی ها علی و اوجاقلو روح اله. (2014). بررسی عوامل موثر بر اختلافات خانوادگی در استان زنجان. پژوهش های کاربردی در علوم رفتاری، دوره 5، شماره 18، اسفند 1392، صفحه 26-9.
2- احمدی, شریعتی, میرخانی، عزت السادات. (1399). ظرفیت اصول حاکم بر خانواده در حل تعارضات خانوادگی. مطالعات زن و خانواده, 9(3), 102-128.
3- افشار کهن، جواد. بلالی، اسماعیل و صدری، اعظم. (2021). بررسی مکانیسم تأثیر سرمایه‌های فرهنگی-اقتصادی زوجین بر میزان استحکام خانواده. علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد, 18(1), 58-29.
4- پناهی، محمد حسین، زارعان، منصوره(1391).سلامت خانواده و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن .فصلنامه علوم اجتماعی19(59)، 40-1.
5- حسن زاده، صالح.(1392) پژوهشنامه مطالعات قرآنی، جلد ۴، شماره ۱۵، صفحات ۴۵-۶۵.
6- حسینی، امین، زهراکار، کیانوش، داورنیا، رضا، شاکرمی، محمد و محمدی، بهناز. (2015). رابطه‌ی تعهد زناشویی با ویژگیهای شخصیتی. مجله دانشگاه علوم پزشکی سبزوار, 22(5), 788-796.
7- حکمت‌نیا ، محمود، میرداداشی، مهدی، هدایت‌نیا.، فرج‌الله.(1388)، فلسفه حقوق خانواده مبانی و منابع، جلد 1، ناشر: شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، تهران.
8- رئیسی، پوران. (1996). نقش بهداشت و سلامت بر بهره وری خانواده و کشور. فصلنامه پژوهش در پزشکی، 20(2)،74-86.
9- زارع، اعظم، خادمی، ملوک و یاراحمدیان، نسرین. (2014). نقش مهارتهای زندگی والدین در کارکرد خانواده و عملکرد تحصیلی فرزندان. فصلنامه خانواده و پژوهش, 11(3), 79-96.
10- شادمانی، فرزانه. (2020). پیش بینی رضایت زناشویی براساس رضایت زناشویی والدین و سلامت خانواده پدری. خانواده و پژوهش, 46(17), 145-163.
11- طباطبایی حکیم.(1392). عذرا، خانواده از دیدگاه قرآن، دانشنامه موضوعی قرآن، پرتال جامع معارف و علوم قرآنی.
12- فرجاد، محمد حسین.(1377) بررسی مسائل اجتماعی ایران، فساد اداری، اعتیاد و طلاق، تهران: ۱۳۷۷، انتشارات اساطیر.تهران.
13- فولادی، محمد.(1382)بررسی جامعهشناختی شکاف نسلی، ماهنامه معرفت، شماره ۱۳۹.
14- قائمی، علی(1362). خانواده و مسائل همسران جوان، انتشارات امیدی، تهران.
15- کاتوزیان، ناصر. (1394). حقوق خانواده، جلد 1، شرکت سهامی انتشار، تهران.
16- میرخانی عزت سادات. غفوری دره گرگی، صبا و اسدی، لیلا سادات.(1393). ابداع شریعت اسلام در تحقق عدالت در روابط مالی بین زوجین، مجله مطالعات خانواده، 6(23) 121-144.
17- Beckford, J. A. (2019). Religion and advanced industrial society. Routledge.
18- Clements, L., Frazier, S. K., Moser, D. K., Lennie, T. A., & Chung, M. L. (2020). The mediator effects of depressive symptoms on the relationship between family functioning and quality of life in caregivers of patients with heart failure. Heart & Lung, 49(6), 737-744.
19- Fincham, F. D. (2003). Marital conflict: Correlates, structure, and context. Current directions in psychological science, 12(1), 23-27.
20- Lu, C., Yuan, L., Lin, W., Zhou, Y., & Pan, S. (2017). Depression and resilience mediates the effect of family function on quality of life of the elderly. Archives of gerontology and geriatrics, 71, 34-42.
21- Myllyaho, T., Siira, V., Wahlberg, K. E., Hakko, H., Läksy, K., Roisko, R., & Räsänen, S. (2019). Interaction of genetic vulnerability to schizophrenia and family functioning in adopted-away offspring of mothers with schizophrenia. Psychiatry research, 278, 205-212.
22- Mills, S. D. (2000). Men and marital commitment. Purdue University.
23- Piko, B. F., & Kovács, E. (2010). Do parents and school matter? Protective factors for adolescent substance use. Addictive behaviors, 35(1), 53-56.
24- Sprecher, S. (2002). Sexual satisfaction in premarital relationships: Associations with satisfaction, love, commitment, and stability. Journal of sex research, 39(3), 190-196.
25- Zhai, B., Li, D., Jia, J., Liu, Y., Sun, W., & Wang, Y. (2019). Peer victimization and problematic internet use in adolescents: The mediating role of deviant peer affiliation and the moderating role of family functioning. Addictive Behaviors, 96, 43-49.
26- Zhao, S., & Yiyue, G. (2018). The effects of mother's education on college student's depression level: The role of family function. Psychiatry Research, 269, 108-114.
فصلنامه علمی- پژوهشی علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر | |||
دوره 20، شماره3 پیاپی (4)، پاییز 1404 | |||
تاریخ دریافت: 31/ 06/ 1404 | تاریخ پذیرش04/08/1404 | ||
صص: 58-41 | |||
الگوی جامعهشناختی ارتقاء سلامت، صلح و سازش بین زوجین در خانواده
حسن رئیسیزاده1؛ سیدحسام حسینی*2؛ فرجاله براتی3
1-دانشجوی دکتری فقه و حقوق اسلامی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
2- دانشیارگروه فقه و مباني حقوق اسلامي، مرکز تحقیقات پژوهشهاي قرآني با رويكرد سبک زندگي اسلامی، واحداهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
3-عضوگروه فلسفه و کلام اسلامی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ايران
چکیده:
خانواده یکی از مهم ترین ارکان جامعه است و نقش مهمی در سلامت افراد ایفا می کند. فرزندان سالم در یک خانواده مستحکم رشد پیدا می کنند و به موفقیتهای بزرگی می رسند. این پژوهش کیفی با هدف شناسایی الگوی جامعهشناختی ارتقا سلامت، صلح و سازش بین زوجین در خانواده با استفاده از رویکرد گلیزری نظریة دادهبنیاد انجام شده است. جامعه آماری متشکل از خبرگانی است که در زمینه پژوهش تخصص علمی، اجرایی و یا هر دو را دارند. برای این منظور 16 نفر از خبرگان بهصورت هدفمند و براساس استراتژی گلولهبرفی برای مصاحبههای عمیق بدون ساختار انتخاب شدند. ملاک انتخاب نمونه، اشباع نظری بوده است. برای اعتباربخشی به فرایند تحقیق از راهبردهای همسوسازی، اعتباریابی پاسخ‌دهنده، و بررسی کدگذاری همتایان استفاده شد. دادهها بهصورت هم‌زمان با استفاده از مجموعه‌ای از کدگذاری‌های باز، انتخابی و نظری، تجزیه و تحلیل شدند. نتایج پژوهش نشان داد که راهکارهای جامعهشناختی در 10 مضمون اصلی شامل 1-حاکمیت ارزشهای دینی و اخلاقی در خانواده، 2-ارتقای ارتباطات مؤثر سالم بین طرفین، 3-آموزش و یادگیری مهارتهای زندگی مشترک، 4-تقویت حمایت اجتماعی، 5-توسعه فردی و ترویج سبک زندگی سالم، 6-رضایتزناشویی در زندگی، تعهد و وفاداری زوجین، 7-اختیار عمل و آزادی در همسرگزینی، 8-وضعیت اقتصادی مناسب، 9-احترام متقابل و 10-صمیمی و محبت، سازماندهی شدند. بر اساس این الگو توصیه میشود که نقش مقولههای مختلف در ارتقا سلامت، صلح و سازش در خانواده، مورد نظر قرار گیرد. توجه ویژه به بسترها و عوامل ارتقا دهنده سلامت در خانواده میتواند انگیزههای سلامت، صلح، سازش و تحکیم در خانواده را ارتقا داده و از فروپاشی خانوادهها پیشگیری نماید. خانواده، کانون شکلگیری خصوصیات شخصیتی فرزندان است و ارزشها در خانواده شکل و پرورش مییابند. والدین میتوانند محیط خانه و خانواده را به بهترین شکل، برای رشد روانی و جسمی فرزندان فراهم نمایند.
واژگان کلیدی: الگوی جامعه شناختی؛ سلامت؛ صلح و سازش؛ خانواده
مقدمه
بیتردید خانواده بنیادیترین و جهان شمولترین نهاد اجتماعی جامعه است که آمادگی لازم را در افراد برای حضور و مشارکت در اجتماعات بزرگتر ایجاد میکند(منطقی،80:1394). و رکن اصلی نظام اجتماعی، شامل گروهی از افراد است که از پیوند زناشویی زن و مرد شکل میگیرد و از طریق تولید مثل و پرورش فرزندان تداوم مییابد. رویداد ازدواج، ورود به مرحله جدیدی از زندگی است که در همه جوامع رسمی مهم تلقی میشود و بخش بسیار مهمی از حیات فردی و اجتماعی هر فرد را در بر میگیرد و هدف از شکلگیری آن، رسیدن به آرامش، مودت و رحمت برای زن و مرد است(دهدست و همکاران، 1396: 49). اولین کارکرد خانه، تأمین آرامش جسم و تسکین جان اعضای آن است که البته مرهون امنیت همه جانبه ی این محیط برای اعضاست. فضای محدود و امن خانه، حریمی برای ابراز احساسات، بیان اسرار، ارضای غرایز و تأمین نیازهای جسمی و روحی انسان است. این سکونت و امنیت را خداوند به خود نسبت می دهد و می فرماید: والله جعل لکم من بیوتکم سکناً؛ خداوند از خانه های شما محل سکونت و آرامش برایتان قرار داد(قران کریم، سوره نحل، 80). خانواده از منظر اسلام، حریمی خصوصی، کانونی مقدس، مأمن انسان در تمامی ابعاد و خاستگاه رشد و تکامل (میرخانی،122:1393). و در حکم کوچکترین واحد اجتماعی مبدأ بروز عواطف انسانی و کانون صمیمانهترین روابط و تعاملات میان - فردی است(ژای و همکاران، 2019: 45). و نقشی مؤثر در تأمین نیازهای اجتماعی، هیجانی و روانی افراد خانواده و کارایی جامعه دارد(کلمنتز و همکاران، 2020: 735).کارایی خانواده به معنای توانایی هماهنگی با تغییرات، حل تضادها و تعارضات، همبستگی میان اعضا و موفقیت در انجام دادن الگوهای انضباطی و اجرای قوانین و مقررات است که هدف نهایی آن حفاظت از نظام خانواده است(میلیاهو و همکاران، 2019: 207). خانوادهای که در آن روابط زوجین صمیمی و سالم است، نقشی مؤثر در افزایش سازگاری، سلامت، انعطافپذیری اعضای خانواده و کاهش استرس، اضطراب، افسردگی و سایر آسیبهای روانشناختی دارد(لو و همکاران، 2017: 36). خانوادههای مطلوب به خلاف خانوادههای نامطلوب یا ضعیف توانایی شناسایی مشکلات، بررسی و اقدام به حل آنها، ارزیابی نتایج و برقراری سازگاریهای لازم را دارند. نحوه تبادل اطلاعات در چنین خانوادههایی بهصورت مستقیم، روشن و تأثیرگذار است، الگوهای رفتاری آنان در فعالیتهای تعاملی سالم، مؤثر و سازنده است، به نیازهای هیجانی و روانشناختی همه اعضا توجه و به آنها پاسخ داده میشود، اعضای خانواده درباره نگرانی سایر اعضا واکنش مناسب نشان میدهند و ضمن ارزش قائل شدن برای آزادی، رفتار یکدیگر را نیز کنترل میکنند(ژائو و یی یو، 2018: 109).
با وجود همه کارکردهای مثبت خانواده و نهایتاً اثر آن بر اجتماع سالم؛ خانواده مي‌توانند به واسطه تصميم‌هاي شخصي زوجین، عدم رعایت حقوق زوجین توسط همدیگر و اصول حاکم برخانواده دچار بحران میشوند. شکست در روابط زناشویی و گرایش به طلاق در جوامع مختلف از جمله ایران در حال گسترش است، شکست در زناشویی و گرایش به طلاق، آسیبهای عمیق و گستردای به افراد، خانواده و جامعه وارد مینمایند(یحیایی و همکاران، 1399: 57). با توجه به نتایج متعدد تحقیقات در زمینه آسیبشناسی مسائل خانواده، آسیبهای روانی، افزایش آمار طلاق، خودکشی، انزوا و شایستگی پایین، کاهش نرخ باروری، خیانت زناشویی، خشونت، طلاق عاطفی، عدم تعهد زوجین به حقوق یکدیگر، تعارضات زناشویی و عملکرد جسمی و موفقیت تحصیلی فرزندان از جمله مسائلی هستند که سلامت و آرمش خانواده را با بحران جدی مواجه کردهاند(آماتو2، 2014: 7). نتایج تحقیقات متعدد نشان داد که مهمترین عوامل عبارتاند از: عدم شناخت فرد از حقوق خود در خانواده، عدم دانش لازم در زمینه زندگی مشترک، ازدواجهای اجباری، ارجحیت خواستههای فردی بر خواستههای جمعی، لج و لجبازی، مشکلات عاطفی حل نشده، عدم همفکری مشترک، عدم احترام و درک متقابل، عدم صداقت و اعتماد، عدم ابراز صحیح علاقه. کمبود سطح سلامت، نبود صلح و سازش در خانواده، میتوان به پيامدهاي جسمي، رواني و اجتماعی متعددی برای کلیهی اعضای خانواده و جامعه به وجود آورد و با خطر فزآينده اختلالات رواني از جمله افسردگي، استرس و اضطراب، اعتیاد و سوء مصرف مواد مخدر، ناكارآمدي جنسي در هر دو جنس، خیانت زناشویی و مشكلات رفتاري را برای فرزندان به وجود آورد(ابراهیمی لویه، 1392: 11). نتایج تحقیقات متعدد نشان داد که پيامدهاي عدم نبود صلح و سازش در خانواده محدود به اعضاي خانواده نبوده و ساير نهادهاي اجتماعي و حتي اقتصادي را تحت تأثير قرار ميدهد. در سطح فردي اعضاي خانواده كه در تعارض با يكديگر قرار ميگيرند، تعادل رواني خود را از دست ميدهند و چه بسا رفتارهايي مثل پرخاشگري و افسردگي در آنها ديده شود(فینچمن، 2003: 26). حیاتی و سلیمانی (1397) نشان دادند برجسته‌ترین پیامدهای عدم ناسازگاری و جدایی زوجین عبارتند از پیامدهای اجتماعی- فرهنگی (اعمال کنترل، انگ اجتماعی، سردی روابط اطرافیان، مورد طمع واقع شدن، دشواری ازدواج مجدد)، پیامدهای اقتصادی و مالی (درک مشکلات مالی بعد از طلاق، نداشتن حمایت مالی و ناکافی بودن درآمد برای خود و فرزندان) است. در اکثریت خانوادههای هر جامعه چالشها و اختلاف نظراتی بین زوجین وجود دارد که میباست با رعایت حقوق طرفین و به صورت منطقی حل گردد تا شاهد جدایی و پیامدهای ناشی از آنها نباشیم. صلح و سازش به‌عنوان یک راهکار مسالمت‌آمیز برای حل اختلافات از اتلاف وقت و صرف هزینه زیاد جلوگیری میکند و ضمن حفظ روابط دوستانه بین طرفین باعث ایجاد صلح و آرامش در جامعه میشود.
اهمیت پرداختن به موضوع روابط بین زوجین، ریشه در اهمیت خانواده و جامعه دارد. روابط بین زوجین تابعی از عوامل مختلف اجتماعی و فرهنگی است. یکی از مهمترین عوامل تأمین‌کنندۀ سلامت اجتماعی افراد جامعه، ساختار و روابط خانوادگی افراد به ویژه بین زوجین است. هر چه روابط بین زوجین از سلامت بالاتری برخوردار باشد و گرایش خانواده به صلح و سازش بیشتر باشد، سطح زندگی اجتماعی بالاتر و چالشهای پیشرو در خانواده و زندگی اجتماعی کمتر است. شواهد موجود در جامعه و مستندات قضایی و آمارهای افزایش طلاق نشان میدهند که خانواده به عنوان مهمترین رکن دارای چالشهایی است و به دلیل عدم وجود صلح و سازش بین زوجین، پیامدهای منفی بسیاری را ابتدا برای زوجین و سپس برای فرزندان، اطرافیان و جامعه ایجاد مینمایند. فرار فرزندان از خانواده، عدم موفقیتهای تحصیلی، خودکشی، گرایش به سرقت، گرایش به مواد مخدر، گرایش به فضای مجازی مستهجن و سایر ناهنجارهایی اجتماعی منشا در یک خانواده ناسالم دارد که به صورتهای مختلف فرد و اجتماع را دچار چالش مینمایند. اتخاذ یک رویکرد کنشی در ارتباط مسائل و چالشهای خانواده و حل آنها میتواند به ارتقا سلامت خانواده کمک نموده و پیامدهای ناهنجار ناشی از آنها را به حداقل رساند. جامعه نمیتواند مسئله سلامت، صلح و سازش در خانواده را نادیده گرفته و سپس به پیامدهای منفی آن به عنوان چالش نگاه کند و دنبال چاره برای حل آن باشد. وجود ناهنجاریهای متعدد اجتماعی، وجود ندامتگاه و کانونهای اصلاح و تربیت همگی میتوانند نشانههای از عدم توجه به سلامت، صلح و سازش در خانواده دانست. با توجه به مباحث مطرح شده در ارتباط با سلامت خانواده و نقش آینده در جامعه و چالش های پیش رو خانواده در موقعیت کنونی محققین برآنند تا یک الگوی جامعهشناختی مناسب جهت ارتقا سلامت، صلح و سازش در خانواده پیشنهاد دهند. به عبارتی محققین به دنبال این پاسخ به این پرسش هستند که از نظر صاحب نظران اجتماعی در امور خانواده چه عواملی سبب ارتقا سلامت، صلح و سازش خانواده می گردند؟
پیشینه پژوهش
اسپرانگل، دیویسو لبو3(2015) در پژوهشی نشان دادند که توسعه مهارتهای اجتماعی زوجین، اصلاح شیوههای ابراز احساسات و ایجاد ارتباط عاطفی قوی بین زوجین را عوامل مهمی جهت پیشگیری از تعارضات زناشویی و روابط سرد خانوادگی میدانند. نگوزی، پیتر و استلا4(2013) در پژوهشی نشان دادند که مهمترین عامل تهدید کننده پایداری و استحکام خانواده به عنوان کوچکترین نهاد اجتماعی تعارضات زناشویی است. هالفورد و اسنادیر5(2012) در پژوهشی نشان دادند؛ انتظارات واقعبینانه، تعاملات اجتماعی مؤثر با همسر و ارتقا سطح مهارتهای اجتماعی در خانواده نقش مهمی در ارتقا سلامت در خانواده و رفتار بین زوجین دارند. پژوهشهای کلایر و مایلز6 (2011) نشان میدهند که مسائل اجتماعی حل نشده بین زوجین با فروپاشی خانواده رابطه مستقیمی دارند. سایرز ،کهن و فرسکو7(2001) روابط ناسالم، عدم درک متقابل و تعارضات زناشویی را مهمترین عوامل فروپاشی خانواده و موضوعاتی شایع در بین خانوادههای امروزی میدانند. عقیلی و همکاران(2022) مهمترین عوامل ایجاد ازدواجهای پایدار و حفظ کننده کیفیت تعامل بین زوجین از طریق رفتارهای مناسب و متقابل همسر و صمیمت زناشویی میدانند. ثناگویی و همکاران(1390) در پژوهشی الگوی ارتباطی سازنده متقابل و روابط اجتماعی مناسب را عامل استحکام و پایداری و استحکام خانواده میدانند.
شکل 1: مدل مفهومی پژوهش
روششناسی پژوهش
روش اجرای این پژوهش بهصورت کیفی و از روششناسی نظریة دادهبنیاد برای تحلیل دادهها استفاده شد؛ زیرا، اعتقاد بر این است که نظریة دادهبنیاد به‌دلیل مفهوم‌سازی‌هایی که از الگوهای اجتماعی دارد، فراتر از همة روشهای تشریحی است (گلیزر8، 2008). در این پژوهش، ازبين رهيافتهای مختلف نظریه‌سازی داده‌بنياد، از رهيافت گليزری بهره گرفته شد. از ویژگیهای اساسی رویکرد گليزری این است که تمرکز و توجه پژوهش به نگرانی مشارکتکنندگان بيشتر از خود پژوهشگر است (گلیزر، 1988). همچنين، در رویکرد گليزری، پژوهشگر نياز دارد مدت زمانی طولانی در محيط پژوهش بـماند تا بـتواند نگرانی اصلی مشـارکت‌کـنندگان را شنـاسایی کنـد؛ بـه‌طوری‌که به مقولة محوری یا فرایندی که پاسخ مشکل را به‌تصویر میکشد، اجازة ظهور داده شود. به‌طورکلی، رویکرد ظاهرشونده در روششناسی دادهبنیاد، با گذر از سه گام اصلی کدگذاری حاصل میشود. براساس این رویکرد، سه گام اصلی کدگذاری عبارتاند از: کدگذاری باز، کدگذاری انتخابی (گام اول و دوم را کدگذاری حقیقی مینامند) و کدگذاری نظری (ساغروانی، مرتضوی، لگزیان و رحیمنیا، 1393). در کدگذاری باز، دادهها شکسته میشوند. سپس، به‌لحاظ مفهومی گروهبندی میشوند و مقولهها و ویژگیهای آنها توليد میشوند (جونز و آلونی9، 2011). در این مرحله از کدگذاری، گردآوری آزاد دادهها تازمانی ادامه پیدا میکند که اثرهای مقولهی محوری نمودار شود (گلیزر، 2007). کدگذاری انتخابی نیز به‌معنی محدودکردن کدگذاری به آن دسته از متغیرهایی است که مربوط به متغیر محوری هستند ( آرتینین، گیسکه و کوون، 2009). به‌عبارتی، زمانی‌که مقولهی محوری نمودار شد، کدگذاری انتخابی آغاز میشود و مصاحبهها درجهت متغیر محوری کدگذاری میشوند (گلیزر، 2008). از دیگر اقدام‌هایی که در رویکرد گلیزری باید به آنها توجه کرد، عبارتاند از: یادنوشتنگاری و نگارش نظریه. یادنوشتها گزارش نظریه‌پردازانة ایدههایی درمورد کدها و روابط بین آنها هستند که به فکر تحلیلگر در هنگام کدگذاری خطور میکنند (داناییفر، الوانی و آذر، 1394). نظریه‌پردازان دادهبنیاد یادنوشتنگاری را مرحلة میانی بین جمعآوری دادهها و نوشتن یک پیش‌نویس از نظریه میدانند (چامرز10، 2008). در قدم بعدی، یادنوشتها دستهبندی میشوند که این کار کلید فرموله‌کردن نظریه برای ارائه به دیگران است. هنگامی‌که یادنوشتها مرتب شدند، شروع به دریافتن روابط بین آنها میکنیم. این فرایند کدگذاری نظری خوانده میشود که به تلفیق میان مفاهیم توسط یک الگوی ارتباطی اشاره دارد. کدهای نظری مفاهیم تکه‌تکه‌شده را به هم می‌بافند و چگونگی ارتباط ممکن میان کدهای حقیقی را که برای تلفیق بهصورت یک نظریه مفروض هستند، مفهوم‌سازی میکنند. این فرضیهها در یک نظریه با هم عمل میکنند و دغدغة اصلی مشارکتکنندگان را تشریح میکنند. درنهایت، زمانی‌که مقولههای مختلف به همدیگر و متغیر محوری مرتبط شدند، محصول نظریة دادهبنیاد شکل میگیرد و شبیه به نظریه میشود.
جامعه آماری این پژوهش افرادی نظیر اعضای هیئت‌علمی رشته‌های جامعه شناسی، روانشناسی، فقه و مبانی حقوق اسلامی، مشاوره خانواده، قضات دادگستری و همة افراد دارای تجربه در حوزة مسائل خانواده بودند. ملاک انتخاب این افراد مواردی نظیر داشتن تألیفات در زمینة خانواده و کارکردهای آن، متخصص و صاحب‌نظر در حل و فصل اختلافات خانوادگی، صاحب‌نظر در جامعه شناسی خانواده بودند. برای نمونهگیری برای انجام مصاحبهها، از روش نمونهگیری هدفمند11 و تکنیک نمونهگیری گلولهبرفی12 استفاده شد. در این تکنیک، یک گروه اولیه برای مصاحبه انتخاب شدند. سپس، گروههای بعدی برای مصاحبه توسط همین گروه معرفی میشدند و نمونهگیری تازمانی تداوم یافت (16 مصاحبه) که پژوهش به اشباع نظری و کفایت رسید. به‌عبارت‌دیگر، فرایند انجام مصاحبهها و جمعآوری دادهها تا مرحلة اشباع نظری مقولهها و به بيان واضحتر، تاجایی‌که امکان دستیابی به دادههای جدیدتر فراهم نبود، ادامه یافت. مصاحبههای عميق فردی با هرکدام از مشارکتکنندگان در مدت زمانی بين 50 تا 70 دقيقه طول کشيد. در این پژوهش نيز برای دستيابی به روایی و پایایی، علاوه‌بر رعایت اصول گفته‌شده، از روش توافق دو کدگذار (شاخص تکرارپذیری) و کدگذاری پژوهشگر در یک فاصلة زمانی مشخص (شاخص ثبات) استفاده شد؛ بدین‌صورت‌که چهار مصاحبه توسط یک پژوهشگر دیگر کدگذاری شدند و نتایج کدگذاری مقایسه شد. نتایج حاکی از تشابه قطعی بیش از 72 درصد کدگذاری در هر مرحله بود؛ بنابراین، پایایی کدگذاری تأیید شد. همچنين، دو تن از متخصصان آشنا با نظریة داده‌بنياد بر مراحل مختلف کدگذاری، مفهوم‌سازی، استخراج مقولات و تدوین نظریه نظارت داشتند.
یافته های پژوهش
جدول شمارة یک جزئیات مشارکتکنندگان را در مصاحبهها نشان میدهد. با توجه به جدول میتوان از متناسب‌بودن نمونههای پژوهش اطمینان حاصل کرد.
ردیف | سمت | رشتة تحصیلی | تعداد | تحصیلات | حوزة فعالیت | |
اجرایی | دانشگاهی | |||||
1 | عضو هیئت‌علمی دانشگاه | جامعه شناسی | 4 | دکتری تخصصی | 4 | 6 |
مشاور خانواده | 3 | |||||
فقه و مبانی حقوق اسلامی | 1 | |||||
روانشناس خانواده | 2 | |||||
2 | مسئولیت در محاکم قضایی | قضات دادگستری خانواده | 6 | دکتری تخصصی | 6 |
|
در این پژوهش، پژوهشگر با خواندن مکرر مصاحبههای پیاده‌شده و توجه به کل مباحث مطرح‌شده، سعی کرده است به فهمی کلی از مصاحبهها دست یابد و نگرانی اصلی مشارکتکنندگان را پیدا کند. سپس، با خواندن بخشهای مختلف هر مصاحبه و تحلیل تک‌تک کلمات، عبارات، جملات، سطرها و پاراگرافها، کدها، مفاهیم و مقولهها استخراج شدند. از بررسی کلیت مصاحبههای اجراشده، در تحلیلها و بررسی‌های انجام‌شده، 417 کد، 48 مفهوم (مقولة فرعی) و 11 مقولة اصلی به‌دست آمدند که با تحلیل جزء‌به‌جزء بخشهای مختلف آنها نشان داده شد که مهمترین نگرانی مشارکتکنندگان درزمینة ضعف ایمنی در محیطهای ورزشی، استفاده‌نکردن از ظرفیت مدیریتی بوده است. نمونههایی از گفته‌های مشارکتکنندگان دربارة موضوع پژوهش به شرح زیر است:
جدول شماره 2: فرآیند ظهور یک مقوله
مفاهیم | مقوله فرعی | مقوله اصلی |
زن و شوهر میبایست تعهد قلبی به همدیگر داشته باشند و در غیاب همدیگر حقوق همدیگر را رعایت نمایند و به عهد و وفایی زناشویی خود پایبند باشند. | تعهد متقابل نسبت به همدیگر | تعهد زناشویی و وفاداری |
زن و مرد با رفتارهای مناسب و حمایتگرانه خود در زندگی اعتماد همدیگر را جلب نمایند. حرمت همدیگر را در زندگی مشترک رعایت مینمایند. | اعتماد متقابل |
جدول شماره 3: مضامین، مفاهیم و نکات کلیدی حاصل از تحلیل دادهها در مرحله کدگذاری باز
مقوله اصلی | مقوله فرعی | مفاهیم |
حاکمیت ارزش های دینی و اخلاقی در خانواده | دین محوری | اعتقاد به خداوند یکتا، حق دین داری و ادای فرائض دینی، همسو بودن باورهای دینی |
صلح و دوستی | منعطف بودن در مواقع اختلاف،ایجاد صلح در خانواده و گذشت از برخی حقوق جهت سازش | |
معاشرت طرفین با اخلاق پسندیده | برخورداری از رفتارهای تؤام با نیکی و محبت، برخورداری طرفین از تداوم زندگی خانوادگی، صبرو بردباری، عفو، صداقت، پرهیز از سؤ ظن، رازداری و وفاداری، | |
تشاور و تراضی | محترم شمردن نظرات و عقاید، برخورداری از حق مشاورت در امورات مختلف زندگی(فرزندان و ...) | |
ارتباطات سالم بین طرفین | گفتگوی باز و صادقانه | تشویق اعضای خانواده به بیان آزادانه احساسات، نیازها و نگرانی‌ها |
استفاده از زبان مثبت | در صحبت کردن از کلمات و عبارات سازنده استفاده کنید. از سرزنش و انتقاد خوداری کنید. | |
گوش دادن فعال | توجه کامل به صحبت‌های دیگران، درک دیدگاه‌های مختلف و اجتناب از قضاوت | |
حل تعارض سازنده | آموزش مهارتهای حل مسئله، مذاکره و مصالحه برای مدیریت اختلافات به شیوه‌ای مسالمت‌آمیز، کنترل خشم وجود داشته باشد | |
آموزش و یادگیری مهارتهای زندگی مشترک
| آموزش و یادگیری | یادگیری مهارتهای ارتباطی، حل مسئله، مدیریت خشم و همدلی |
آگاهی از حقوق طرفین | اطلاع از حقوق فردی و خانوادگی و استفاده از ابزارهای قانونی برای حمایت از خود و طرف مقابل | |
درک متقابل نیازمندی ها | آگاهی از ویژگیهای روانی، عواطف و علاقه مندی های طرف مقابل | |
استفاده از مشاور خانواده | استفاده از مشاوران برای تسهیل در حل اختلافات و ایجاد فضای سالم گفتگو | |
استفاده درست از فضای مجازی | زوجین از فضای مجازی به شیوه درست استفاده نمایند. فضای مجازی و ارتباطات زیاد سبب سردی روابط در خانواده نگردد. | |
تقویت و حمایت اجتماعی | ایجاد شبکه‌های حمایتی | برقراری ارتباط با دوستان، همسایگان و گروههای اجتماعی برای دریافت حمایت عاطفی و عملی |
مشارکت در فعالیتهای اجتماعی | شرکت در فعالیتهای داوطلبانه، فرهنگی و تفریحی برای افزایش حس تعلق و کاهش انزوا | |
ایجاد محیط حمایتگر | تلاش برای ایجاد فضای ایمن در خانواده | |
تقویت ارزش های مشترک | ارزش ها مشترک افراد مورد توجه همدیگر قرار گیرند و حذف موارد تنش زا | |
توسعه فردی و ترویج زندگی سالم | افزایش اعتماد به نفس | تشویق خودباوری و پذیرش نقاط قوت و ضعف طرفین |
تعیین اهداف قابل قبول | تعیین اهداف شخصی و خانوادگی و تلاش برای دستیابی به آنها | |
خودمراقبتی طرفین | اختصاص زمان به فعالیت‌هایی که به طرفین احساس خوبی میدهند و به بهبود سلامت روانی کمک میکنند | |
تعیین مرزهای فردی | مشخص کردن مرزهای شخصی و احترام به فضای شخصی | |
تغذیه مناسب | رعایت رژیم غذایی متعادل و مغذی برای بهبود سلامت جسمی و روانی | |
مدیریت استرس | استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی برای کاهش تنش و اضطراب. | |
ورزش منظم | انجام فعالیتهای بدنی منظم برای کاهش استرس، افزایش |
ادامه جدول شماره 3: مضامین، مفاهیم و نکات کلیدی حاصل از تحلیل دادهها در مرحله کدگذاری باز
مقوله اصلی | مقوله فرعی | مفاهیم |
رضایت زناشویی در زندگی | رفع نیازهای جنسی طرفین | طرفین در رفع نیازهای جسمی و جنسی کوتاهی ننمایند. |
وفاداری به همسر( وفاداری جنسی) | طرفین به قول و تعهد خود در زندگی زناشویی پایبند باشند. | |
پیوندهای عاطفی مثبت | بین زوجین علاقه مندی برقرار باشد. همدیگر را دوست داشته باشند. | |
احترام به همسر به‌عنوان یک دوست خوب | زوجین به همدیگر احترام بگذارند و به نظرات همدیگر احترام بگذارند. | |
تعهد زناشویی و وفاداری | تعهد متقابل نسبت به همدیگر | نسبت به طرف مقابل تعهد داشته باشند و اهل هیچگونه رفتار خیانتی نباشند. |
اعتماد متقابل | به همسرتان اعتماد کنید و به او فرصت دهید تا اعتماد شما را جلب کند. | |
بخشش و گذشت | اشتباهات همسرتان را ببخشید و به او فرصت دهید تا جبران کند. | |
اختیار و آزادی عمل در انتخاب همسر مناسب | انتخاب آگاهانه زوج | زوج همسر خود را آگاهانه و با اختیار انتخاب نماید. |
حق انتخاب زوجه | زن با اجبار دیگران و خانواده مجبور به انتخاب نگردد. | |
حق ادامه تحصیل | طرفین با اختیار خود حق انتخاب ادامه تحصیل را داشته باشند. | |
حق انتخاب شغل | همسر در صورت علاقه بتواند برای خود شغل انتخاب کند و شوهر تا حدی که برای زندگی اختلال ایجاد نکند، مخالفتی نداشته باشد. | |
پوشش مناسب | طرفین از پوشش مناسب استفاده نمایند و از پوششی که موجب نگرانی دیگری است بپرهیزند. | |
وضعیت اقتصادی مطلوب | اشتغال و کسب درآمد | زوج تلاش خود را برای تأمین نیازهای زندگی به کار گیرد. |
شرایط کار مناسب | شغل زوج و زوجه به صورتی باشد که سبب نگرانی و مشکلات برای دیگری نشود و زن و شوهر مدت زمان زیادی از هم دور نباشند. | |
قناعت | زوجین در زندگی اهل قناعت باشند و از خرج زیاد در امورات زندگی بپرهیزند. | |
احترام متقابل، صمیمیت و محبت | ارزش قائل شدن | به نظرات، عقاید و ارزشهای همسرتان احترام بگذارید، حتی اگر با آنها موافق نیستید. |
پذیرش تفاوت ها | بپذیرید که شما و همسرتان دو فرد متفاوت با ویژگی‌ها و علایق خاص خود هستید. | |
حفظ حریم خصوصی | به حریم شخصی همسرتان احترام بگذارید و از دخالت بیجا در امور شخصی او خودداری کنید. | |
قدردانی | به طور مرتب از همسرتان به خاطر کارهایی که برای شما و خانواده انجام میدهد، قدردانی کنید. | |
وقت گذرانی با کیفیت | از تماس‌های فیزیکی مانند بغل کردن، بوسیدن و دست گرفتن برای نشان دادن محبت خود به همسرتان استفاده کنید. | |
ابراز علاقه | به طور کلامی و غیرکلامی به همسرتان ابراز علاقه کنید. از گفتن کلمات محبت‌آمیز، هدیه دادن و انجام کارهای کوچک برای خوشحال کردن او غافل نشوید. | |
نوازش و لمس | از تماس‌های فیزیکی مانند بغل کردن، بوسیدن و دست گرفتن برای نشان دادن محبت خود به همسرتان استفاده کنید. |
شکل2: روابط بین مقوله ها صلح و سازش حاصل از تحلیل دادهها در مرحلةکدگذاری نظری
بحث و نتیجهگیری
این پژوهش با روش کيفی و با رویکرد نظریة دادهبنیاد برای ارائة الگوی جامعهشناختی ارتقا سلامت، صلح و سازش بین زوجین در خانواده انجام شد. عناصر و مؤلفههای ارتقا سلامت، صلح و سازش درقالب یک الگو از عناصر مرتبط با هم، درقالب یک نظریه ارائه شده‌اند که ازطریق این نظریه میتوان راهکارهای ارتقا سلامت، صلح و سازش بین زوجین در خانواده را به‌خوبی تفسیر و تبیین کرد.
درخصوص راهکارهای جامعه شناختی ارتقا سلامت، صلح و سازش در خانواده و شناسایی مقولههای آن، ده مقولة عمده شامل حاکمیت ارزش های دینی و اخلاقی در خانواده، ارتقای ارتباطات مؤثر سالم بین طرفین، افزایش، رشد و یادگیری مستمر آگاهی از زندگی مشترک، ترویج سبک زندگی سالم، تقویت حمایت اجتماعی، توسعه فردی طرفین، رضایت زناشویی در زندگی، تعهد و وفاداری، اختیار عمل در همسرگزینی و عمل، وضعیت اقتصادی مناسب مدیریت فضای مجازی در زندگی، احترام متقابل، صمیمیت و محبت شناسایی شدند که هرکدام از این مقولهها نیز شامل مفاهیم متعددی میشوند.
به‌نظر میرسد که یافتههای حاصل از این پژوهش بتواند به دلایل شرایط خاص زندگی زناشویی بین زوجین، فهم جامعتری نسبت به سایر مدلهای موجود درخصوص ارتقا سلامت، صلح و سازش در بین زوجین در خانواده فراهم کند؛ برهمین‌اساس، پاسخ به سؤال پژوهش؛ یعنی الگوی جامعهشناختی ارتقا سلامت، صلح و سازش بین زوجین در خانواده چگونه باید باشد، میتوان براساس تحلیل دادههای پژوهش بهصورت الگوی ذکرشده و درقالب یک نظریة دادهبنیاد بیان کرد.
براساس یافتههای پژوهش اولین مقوله، حاکمیت ارزش های دینی و اخلاقی در خانواده است. مفاهیمی همچون دین محوری، صلح و دوستی، معاشرت طرفین با اخلاق پسندیده، تشاور و تراضی از ارکان مهم این مقوله هستند. دین و محوری و اعتقاد به اصل توحید در خانواده، اصل محوری در کلام اسلامی و مهمترین شاخص و تمایز بخش میان زندگی اسلامی و غیر اسلامی است. با در نظر گرفتن ضرورت اصل توحید به عنوان محوریترین و اصلیترین وظیفه در خانواده، طرفین به وظایف و نقشهای خود در چهارچوب دین آشنا بوده و سعی در انجام وظایف خود دارند. بسیاری از اختلافات و درگیری ها بدان دلیل است که طرفین به اصول و ارزشهای دینی و اخلاقی خود و همسرشان پایبند نیستند و هرگونه خلاف و ناشایستی را مرتکب میشوند. در یک خانواده سالم، حفظ عفّت، تقوا و دینداری برای ادامه زندگی سالم ضروری است. توحید مهمترین اصل از اصول اسلامی است که تمام اعمال و عادات و اهداف مهم زندگی آدمی تحت تاثیر مستقیم آن می باشد. افراد با پذیرش این اصل، حدود خود را طبق اصل پذیرفته شده، را رعایت می نمایند. انجام وظایف و تعهدات و عدم توقع بیجا، سبب ارتقا سلامت صلح و دوستی در خانواده میگردد. دین از نظر کارکردهای اجتماعی دارای اهمیت فراوانی است، برخلاف این تصور که دین در جوامع مدرن به حاشیه رانده شده است، باید گفت دین نه تنها در این جوامع به حاشیه رانده نشده بلکه از جهت کارکردی تنوع بیشتری پیدا کرده است. دین اکنون میتواند کاربردهای مختلفی در درون و برون از چهارچوب سازمانهای مذهبی داشته باشد. براساس تحقیقات متعدد، افراد دین محور از لحاظ سلامت روان، امانتداری، تعهد و مسئولیتپذیری نسبت به سایر افراد در سطح بالاتری قرار دارند(بکفورد، 1388: 130). یقیناً افراد با ویژگیهای بیان شده و با رعایت حدود خود میتوانند در کنار هم زندگی مناسبی داشته باشند. این مورد عیناً در جامعه قابل لمس است که خانوادههای دینی با محوریت انجام امورات مذهبی از سلامت بالاتری برخوردارند.
ارتقای ارتباطات مؤثر سالم بین طرفین از دیگر یافتههای این پژوهش است. برای ایجاد ارتباطی مثبت، باید به نیازها و احساسات طرف مقابل توجه کرد، به طور فعال گوش داد و در هنگام گفتگو صادقانه و بدون قضاوت رفتار کرد. همچنین، ابراز محبت و قدردانی و حل تعارضات با آرامش و بدون حمله به شخصیت طرف مقابل از اصول اساسی در برقراری ارتباط موثر است. درگیریها و اختلافات زمانی پدید میآیند که پرده حرمت فیمابین دریده شود و طرفین برای یکدیگر ارزش و احترامی قایل نباشند. مهم ترین شیوه برای جلوگیری از بروز درگیریها در بین زن و شوهر تحکیم روابط و تکریم یکدیگر است(قائمی،1362: 12، دهدست، 1396: 75). تکریم کردن زن به شوهر و بر عکس، طرفین را دلباخته و اسیر یکدیگر میسازد؛ آن چنان که هرگز از زندگی با همدیگر احساس سیری و خستگی نمیکنند و سعی دارند همیشه در کنار یکدیگر و دور از همه گونه فریب ها زندگی کنند. حرمت گذاردن به هم یک حُسن است و هر زن و مرد باید در جست وجوی نقاط مثبت در زندگی همسر و تکریم او به خاطر آن نقطه مثبت باشد.
یکی از دیگر یافتههای پژوهش افزایش، رشد و یادگیری مستمر آگاهی از زندگی مشترک است. زوجین میبایست در ارتباط با مهارتهای زندگی، آگاهی از حقوق طرفین، درک متقابل نیازمندی ها، استفاده از مشاور خانواده دقت لازم را به عمل آورند. مهارتهاي زندگي، مجموعهاي از تواناييها که زمينه سازگاري و رفتار مثبت را فراهم ميآورند و فرد راقادر ميسازند تا مسئوليتهاي نقش اجتماعي خود را بپذيرد و بدون لطمه زدن به خود و ديگران با خواستها، انتظارها و مسائل روزانه به ويژه در روابط ميان فردي به گونهايمؤثر روبه رو شود. یادگیری مهارتهای زندگی نقش بسزایی در شکلگیری اعتماد، حفظ اعتماد، نشاط و پایداری یک رابطه دارند. در اکثر موارد علت شکل گیری طلاق در زندگی از عدم تسلط به مهارت های زندگی نشات می گیرد. در واقع شکل گیری ازدواج موفق مستلزم توجه به مهارتهای زندگی مشترک است. تداوم ازدواج به عنوان یک تصمیم حائز اهمیت در زندگی نیازمند برخورداری از مهارت های ویژه و آمادگی برای زندگی مشترک است. از ویژگی های بارز تقویت مهارت های زندگی مشترک میتوان به احترام به حقوق طرفین، درک نیازمندیها، حمایتهای دو طرفه، پایداری در رابطه، حفظ احترام، نشاط، اعتماد و عشق بی قید و شرط اشاره کرد. یافته‌ها پزوهشی متعدد نشان داد که آموزش مهارتهای زندگی میتواند در افزایش سازگاری زناشویی زوجین مؤثر بوده و باعث احساس مثبت در زندگی مشترک شود(زارع و همکاران، 1393: 80، حیاتی و سلیمانی، 1397:289).
از دیگر یافتههای پژوهش تقویت حمایت اجتماعی از اعضای خانواده است، حمایت اجتماعی یکی از مهمترین منابعی است که افراد میتوانند در مواقع دشوار به آن تکیه کنند. این نوع حمایت شامل احساس تعلق، محبت و پشتیبانی از سوی خانواده، دوستان، همکاران و حتی گروههای اجتماعی و دینی است. در زمان‌های سخت، برخورداری از حمایت اجتماعی میتواند به طور چشمگیری تأثیر مثبت بر سلامت روانی و جسمانی فرد داشته باشد. پذیرش حمایت اجتماعی میتواند به فرد احساس امنیت و آرامش بدهد و کمک کند تا بهتر با مشکلات کنار بیاید. بهرهبرداری از حمایت اجتماعی در زمان‌های سخت میتواند به عنوان یک سپر محافظتی عمل کند و به زوجین کمک میکند تا بهتر با چالشها و مشکلات زندگی روبه‌رو شود.
یکی دیگر از یافتههای پزوهش مقوله توسعه فردی و ترویج سبک زندگی سالم است. طبق نظریه دیکسون13 زوجین ملزم هستند مهارت خلاقیت و توسعه فردی را تقویت نمایند. در واقع باید برای شکلگیری آینده بهتر به مولفههایی نظیر؛ افزایش اعتماد به نفس، تعیین اهداف قابل قبول، خود مراقبتی، تعیین مرزهای شخصی، تغذیه سالم، سلامتی و پیشرفت شغلی توجه داشت. سبک زندگی ترکیبی از الگوهای رفتاری و عادات فردی در سراسر زندگی است که شامل تغذیه، فعالیت فیزیکی، استرس، کیفیت خواب، مصرف دخانیات است. ترویج زندگی سالم در خانواده، نقش مهمی در سلامت جسمی و روحی افراد خانواده دارد. زوجین میبایست توجه مناسبی به زندگی سالم جهت پیشگیری از استرسهای زندگی و مصرف دخانیات داشته باشند. انتخاب سبک زندگی سالم، ورزش و عدم مصرف دخانیات و پرهیز از عوامل استرسزا و انتظارات معقول از خود و طرف مقابل میتواند سبب ارتقا سلامت و سازش در خانواده گردد(پیکو، 2010: 54). در راستای خارج سازی زندگی مشترک از روال تکراری، خلاقیت و توسعه خود بسیار موثر است. افراد میبایست همیشه به دنبال راه‌های جدیدی برای یادگیری، رشد و توسعه فردی باشند. توجه آگاهانه‌ای که به رشد و توسعه فردی نقش مؤثری در سلامت خانواده دارد.
رضایت زناشویی در زندگی از دیگر یافتههای این پژوهش است. بر اساس پژوهشهای متعدد یکی از کلیدیترین عوامل تعیین کننده سلامت خانواده رضایت زناشویی از زندگی مشترک است(شادمانی، 2020: 164). رابطه زناشویی یکی از رابطههای قوی انسانی است که کیفیت آن پیامدهای گوناگون برای خانواده به همراه دارد. به جرأت می توان گفت که رضایت زناشویی اثر مستقیمی بر سلامت و استحکام خانواده دارد(اسپرچر، 2006: 194). بنابراین توجه به کارکردهای رایج خانواده و اهمیت جلوگیری از فروپاشی آن، شناخت عوامل با رضایت زناشویی که پایه و استحکام زندگی خانوادگی است، جهت ارتقا سلامت، صلح و سازش ضروری به نظر می رسد.
تعهد و وفاداری یکی دیگر از یافتههای این پژوهش است. تعهد و روابط پایدار از جنبه‌های بنیادی در روانشناسی روابط انسانی است که نقش مهمی در تداوم و سلامت روابط دارد. تعهد زناشویی و وفاداری به میزان دلبستگی، وفاداری و فداکاری فرد به همسر یا شریک زندگی خود اشاره دارد. تعهد زناشویی بر جنبه‌های مختلف بهزیستی فرد، رضایت زناشویی، ثبات، اعتماد، صمیمیت، رضایت جنسی، سلامت، شادی و رضایت از زندگی تأثیر بگذارد(موسوی، 1397: 96). پژوهشگران زیادی تأیید کردهاند که تعهد مهمترین نکته برای داشتن یک زندگی مشترک سالم و پایدار است. در نظریه‌های روانشناسی، تعهد به روابط، عامل پیش‌بینی‌کننده‌ای برای موفقیت و دوام روابط در بلندمدت است. تحقیقات نشان داده‌اند که تعهد عمیق و واقعی باعث کاهش احتمال خیانت و ناسازگاری در روابط میشود و افراد متعهد، به دلیل وابستگی روانی و عاطفی خود به شریک زندگی، ترجیح میدهند مشکلات را از طریق تعامل و همدلی حل کنند. این ویژگی‌ها نه تنها به پایداری روابط می‌انجامد، بلکه موجب افزایش رضایت و احساس امنیت در روابط میان فردی میشود(زارع و همکاران،2014: 97).
اختیار عمل و آزادی در همسرگزینی یکی دیگر از یافتههای این پژوهش است. اصل اختیار و آزادی یکی از مهمترین اصول حاکم بر انتخاب همسر مناسب است. جهان‌بینی و نگرش‌های هر فرد، تأثیر مستقیمی در همسرگزینی دارد؛ چرا که معیارهای گزینش همسر، برخاسته از باورها، عقاید و خصوصیات شخصی و فردی است. ازدواجی که با اختیار و آزادی طرفین صورت نگیرد، میتواند تاثیرات منفی زیادی بر سلامت روانی و جسمانی افراد داشته باشد. افراد ممکن است در معرض خشونت خانگی، افسردگی، اضطراب، و مشکلات اجتماعی قرار بگیرند. همچنین، این نوع ازدواج‌ها ممکن است منجر به مشکلاتی مانند طلاق، مشکلات در ارتباطات و تربیت فرزندان شود. در اسلام عقد بدون رضایت طرفیت باطل است ولی بعضاً افراد به دلیل در نظر گرفتن ملاحظات فراوان، رضایت به ازدواج میدهند. وقتی فردی نتواند با اختیار و اراده و در کمال آزادی و با در نظر گرفتن مصلحت، همسر خود را انتخاب نمایید، آن زندگی برای او جذابیتی نخواهد داشت و تلاشی در جهت تحکم آن نخواهد کرد.
از دیگر یافتههای پژوهش وضعیت اقتصادی مناسب میباشد. وضعیت اقتصادی نقش حیاتی در تحکیم و پایداری و سلامت خانواده ایفا میکند. یک اقتصاد سالم و پایدار در خانواده، امکانات لازم برای تامین نیازهای اساسی خانواده، از جمله مسکن، تغذیه، آموزش و بهداشت را فراهم میکند. این امر به نوبه خود، باعث ایجاد احساس امنیت و آرامش در اعضای خانواده شده و به تقویت روابط بین زوجین کمک میکند. در مقابل، وضعیت اقتصادی ضعیف میتواند به بروز تنشها و اختلافات در خانواده منجر شود. طبق تحقیقات صورت گرفته وضعیت اقتصادی اگر چه شرط کافی برای استحکام خانواده نیست ولی شرط لازم و از ابتداییترین نیازهای خانواده برای ادامه مسیر است.
احترام متقابل، صمیمیت و محبت از دیگر یافتههای این پژوهش می باشند. اصول مهم اخلاقی مانند احترام، صمیمیت و محبت در خانواده و بین زوجین از اهمیت فراوانی برخوردار هستند. اگر زوجین از این اصول بهرهمند باشند به سادگی از تنشها، بد رفتاریها، خوشونتها و اختلافات ویرانگر مصون خواهند ماند. هر انسانی نیاز به محبت، صمیمیت و احترام دارد. زوجین میبایست در محیط خانواده نیازهای عاطفی همدیگر را برآورده سازند تا لحظات تنهایی، پوچی، بیهدفی و طرد شدگی را از محیط خانواده دور نمایند و زمینه ارتقا سلامت، صلح و سازش در خانواده را نهادینه سازند.
مقولههای ذکر شده درقالب الگوی مطرح‌شده، با همدیگر ارتباط مستقیم و و بر یکدیگر تأثیر میگذارند. این مقولهها مانند اجزای بدن به‌هم وابستهاند. برای سلامتی بدن همة اجزا مهم هستند و نقص هرکدام این سلامتی را مختل میکند؛ اگرچه ممکن است بعضی اجزا نقش مهمتری دراین‌‌بین داشته باشند؛ بنابراین، تمامی مقولهها در الگوی ارتقا سلامت، صلح و سازش در خانواده جایگاه خود را دارند. بنابراین، به‌نظر میرسد که تنها راه عملی ارتقا سلامت، صلح و سازش در خانواده به‌کارگیری مقولهها در الگوی مطرح‌شده است. بنابراین، به‌نظر میرسد که الگوی ارائه‌شده در این پژوهش افق وسیعتری را درخصوص ابعاد ارتقا سلامت، صلح و سازش در خانواده ترسیم میکند و بر فهم پژوهشگران و مجریان امور دربارة ابعاد و زوایای این مفهوم بیفزاید. یکی از محدودیتهای پژوهشهای کیفی، امکان تفاسیر مختلف از پدیدة موردبررسی است و طبیعی است که تفسیر صورت‌گرفته از پدیدة موردمطالعه در این پژوهش، تنها یکی از تفاسیر ممکن و پذیرفتنی درمورد آن است. به‌هرحال، هر پژوهش نظری خالی از عیب و ایراد نیست و به نقد و ارزیابی مجدد نیاز دارد. ازاین‌رو، به سایر پژوهشگران توصیه میشود از روشهای نظاممند کیفی استفاده کنند و نتایج را با نتایج پژوهش حاضر مقایسه کنند و نتایج این پژوهش را از جنبه‌های مختلف نقد کنند و آن را پالایش کنند.
منابع فارسی
1- ابراهیمی لویه عادل، ذوالقدر علی, صحبتی ها علی و اوجاقلو روح اله. (2014). بررسی عوامل موثر بر اختلافات خانوادگی در استان زنجان. پژوهش های کاربردی در علوم رفتاری، دوره 5، شماره 18، اسفند 1392، صفحه 26-9.
2- احمدی, شریعتی, میرخانی، عزت السادات. (1399). ظرفیت اصول حاکم بر خانواده در حل تعارضات خانوادگی. مطالعات زن و خانواده, 9(3), 102-128.
3- اسپرانکل، داگالس؛ دیویس، سین؛ لبو، جی(1392) عوامل مشترک درخانواده درمانی و زوج درمانی: طرح کلی برای درمان اثربخش.ترجمه معصومه اسمعیلی.تهران: انتشارات عالمه طباطبایی.
4- افشار کهن، جواد. بلالی، اسماعیل و صدری، اعظم. (2021). بررسی مکانیسم تأثیر سرمایه‌های فرهنگی-اقتصادی زوجین بر میزان استحکام خانواده. علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد, 18(1), 58-29.
5- پناهی، محمد حسین، زارعان، منصوره(1391).سلامت خانواده و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن .فصلنامه علوم اجتماعی19(59)، 40-1.
6- ثناگویی، محمد،جان‌بزرگی، مسعود و مهدویان، علیرضا(1390). رابطه الگوهای ارتباطی زوجین با رضامندی زناشویی. مطالعات اسلام و روانشناسی5(9)، 77-57.
7- حیاتی، مژگان، سلیمانی، شهلا (1397)، پیامدهای طلاق برای فرد مطلقه : یک مطالعه کیفی، رویش روان شناسی ۷ (۱۱) :۲۸۸-۲۷۳
8- حسن زاده، صالح.(1392) پژوهشنامه مطالعات قرآنی، جلد ۴، شماره ۱۵، صفحات ۴۵-۶۵.
9- حسینی، امین، زهراکار، کیانوش، داورنیا، رضا، شاکرمی، محمد و محمدی، بهناز. (2015). رابطه‌ی تعهد زناشویی با ویژگیهای شخصیتی. مجله دانشگاه علوم پزشکی سبزوار, 22(5), 788-796.
10- حکمت‌نیا ، محمود، میرداداشی، مهدی، هدایت‌نیا.، فرج‌الله.(1388)، فلسفه حقوق خانواده مبانی و منابع، جلد 1، ناشر: شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، تهران.
11- دهدست، کوثر،کاظمیان، سمیه و باقری، صدیقه. (1396). تبیین الگوی مفهومی در فرایند سازگاری با خانواده همسر. فصلنامه فرهنگی- تربیتی زنان و خانواده، 11(37)، 49-75.
12- رئیسی، پوران. (1996). نقش بهداشت و سلامت بر بهره وری خانواده و کشور. فصلنامه پژوهش در پزشکی، 20(2)،74-86.
13- زارع، اعظم، خادمی، ملوک و یاراحمدیان، نسرین. (2014). نقش مهارتهای زندگی والدین در کارکرد خانواده و عملکرد تحصیلی فرزندان. فصلنامه خانواده و پژوهش, 11(3), 79-96.
14- شادمانی، فرزانه. (2020). پیش بینی رضایت زناشویی براساس رضایت زناشویی والدین و سلامت خانواده پدری. خانواده و پژوهش, 46(17), 145-163.
15- طباطبایی حکیم.(1392). عذرا، خانواده از دیدگاه قرآن، دانشنامه موضوعی قرآن، پرتال جامع معارف و علوم قرآنی.
16- فرجاد، محمد حسین.(1377) بررسی مسائل اجتماعی ایران، فساد اداری، اعتیاد و طلاق، تهران: ۱۳۷۷، انتشارات اساطیر.تهران.
17- فولادی، محمد.(1382)بررسی جامعهشناختی شکاف نسلی، ماهنامه معرفت، شماره ۱۳۹.
18- قائمی، علی(1362). خانواده و مسائل همسران جوان، انتشارات امیدی، تهران.
19- کاتوزیان، ناصر. (1394). حقوق خانواده، جلد 1، شرکت سهامی انتشار، تهران، دو فصلنامه پزوهشنامه سبک زندگی اسلامی، شماره 1(1)، 98-79
20- منطقی، محسن(1394)، مدیریت خانواده وکاردر سبک زندگی اسلامی،
21- میرخانی عزت سادات. غفوری دره گرگی، صبا و اسدی، لیلا سادات.(1393). ابداع شریعت اسلام در تحقق عدالت در روابط مالی بین زوجین، مجله مطالعات خانواده، 6(23) 121-144.
22- موسوی، سیده فاطمه(۱۳۹۷) نقش تعهد شخصی، اخلاقی و ساختاری به ازدواج در پیشبینی توافق، رضایت و انسجام زناشویی، فصلنامه رویش روان شناسی ۷ (۱) :۱۱۰-۹3.
23- یحیایی راد، عفت، سلیمی بجستانی، حسین، عسگری، محمد و فرح بخش،کیومرث. (1399). تدوین الگوی ارتقای رضایت زناشویی و بررسی اثربخشی آن در کاهش گرایش به طلاق. فصلنامه فرهنگی- تربیتی زنان و خانواده، 15(53)، 84-55.
24- Amato, P. R. (2014). The consequences of divorce for adults and children: An update. Društvena istraživanja: časopis za opća društvena pitanja, 23(1), 5-24.
25- Aghili, S. M., Niyazi, S., & Babaee, E. (2022). The effectiveness of compassion-based therapy on marital intimacy, quality of life, and chronic pain of women affected by marital infidelity. J Woman Cultural Psychology, 14(55), 97-112.
26- Beckford, J. A. (2019). Religion and advanced industrial society. Routledge.
27- Clements, L., Frazier, S. K., Moser, D. K., Lennie, T. A., & Chung, M. L. (2020). The mediator effects of depressive symptoms on the relationship between family functioning and quality of life in caregivers of patients with heart failure. Heart & Lung, 49(6), 737-744.
28- Claire, M.K & Miles, G.T. (2011). Trajectories of Marital Conflict across the Life Course: Predictors and Interactions with Marital Happiness Trajectories. Journal of Family Issues 33(3): pp 341– 368.
29- Fincham, F. D. (2003). Marital conflict: Correlates, structure, and context. Current directions in psychological science, 12(1), 23-27.
30- Halford,W.K., & Snyder,D.K. (2012). Universal Processes and Common Factors in Couple Therapy and Relationship Education. Journal of Behavior Therapy. 43: pp 1-12.
31- Lu, C., Yuan, L., Lin, W., Zhou, Y., & Pan, S. (2017). Depression and resilience mediates the effect of family function on quality of life of the elderly. Archives of gerontology and geriatrics, 71, 34-42.
32- Myllyaho, T., Siira, V., Wahlberg, K. E., Hakko, H., Läksy, K., Roisko, R., & Räsänen, S. (2019). Interaction of genetic vulnerability to schizophrenia and family functioning in adopted-away offspring of mothers with schizophrenia. Psychiatry research, 278, 205-212.
33- Mills, S. D. (2000). Men and marital commitment. Purdue University.
34- Ngozi,O., Peter,N., & Stella,A.(2013). The impact of married conflicts on the psychological adjustment of adolescent in Logos Metropolis, Nigeria. Journal of Emerging trends ineducation Research & Policy studies, 4(2): pp 320-326.
35- Piko, B. F., & Kovács, E. (2010). Do parents and school matter? Protective factors for adolescent substance use. Addictive behaviors, 35(1), 53-56.
36- Sprecher, S. (2002). Sexual satisfaction in premarital relationships: Associations with satisfaction, love, commitment, and stability. Journal of sex research, 39(3), 190-196.
37- Sayers, S.L. Kohn, C.S., & Fresco, D.M. (2001). Maritaln Conflict and Depression in the Context of Marital Discord. Cognitive Therapy and Research, 25 (6). Sayers, S.L. Kohn, C.S., & Fresco, D.M. (2001). Marital Conflict and Depression in the Context of Marital Discord. Cognitive Therapy and Research, 25 (6)
38- Zhai, B., Li, D., Jia, J., Liu, Y., Sun, W., & Wang, Y. (2019). Peer victimization and problematic internet use in adolescents: The mediating role of deviant peer affiliation and the moderating role of family functioning. Addictive Behaviors, 96, 43-49.
39- Zhao, S., & Yiyue, G. (2018). The effects of mother's education on college student's depression level: The role of family function. Psychiatry Research, 269, 108-114.
Scientific–Research Quarterly of Social Sciences, Islamic Azad University, Shushtar Branch,
Vol. 20, No. 3 (Serial 4), Autumn 2025,
pp. 41–58, Received: September 21, 2025 | Accepted: October 25, 2025
Sociological Model for Promoting Health, peace, and Reconciliation between Couples in the Family
Hassan Raeisizadeh14; Seyyed Hesam Hosseini*²; Farajollah Barati³
1-PhD Student in Jurisprudence and Law Islamic, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran
2- Associate Professor Member of the Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law Group, Research Center for Quranic Research with an Islamic Lifestyle Approach, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran
3-Member of the Department of Islamic Philosophy and Theology, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran
Abstract
Family is one of the most important pillars of society and plays an important role in individual health. Healthy children grow up in a strong family and achieve great success. This qualitative research aims to identify the sociological pattern of promoting health, peace, and reconciliation between couples in the family using the Glaserian approach of data-based theory. The statistical population consists of experts who have scientific, executive, or both expertise in the field of research. For this purpose, 16 experts were selected purposefully and based on a snowball strategy for in-depth unstructured interviews. The criterion for selecting the sample was theoretical saturation. To validate the research process, alignment strategies, respondent validation, and peer coding review were used. The data were analyzed simultaneously using a set of open, selective, and theoretical coding. The results of the study showed that sociological strategies were organized into 10 main themes including 1- dominance of religious and moral values in the family, 2- promotion of effective and healthy communication between the parties, 3- education and learning of life skills, 4- strengthening social support, 5- personal development and promotion of a healthy lifestyle, 6- marital satisfaction in life, commitment and loyalty of couples, 7- agency and freedom in choosing a spouse, 8- appropriate economic status, 9- mutual respect, and 10- intimacy and affection. Based on this model, it is recommended that the role of different categories in promoting health, peace, and reconciliation in the family be considered. Special attention to the contexts and factors that promote health in the family can promote the motivations for health, peace, reconciliation, and consolidation in the family and prevent the collapse of families. The family is the center of formation of children's personality traits, and values are formed and nurtured in the family. Parents can provide the best home and family environment for their children's mental and physical development.
Keywords: Sociological model; Health; Peace and reconciliation; Family
[1] * نویسنده مسئول هستند.Email:hosseini45@iau.ac.ir
[2] . Amato
[3] . Sprenkle, D.H. Davis,S.D & Lebow,J.
[4] . Ngozi,O,. Peter, N & Stella,A
[5] . Halford,W.K., & Snyder,D.K.
[6] . Claire, M.K & Miles, G.T
[7] . Sayers,S.L,. Kohn, C.S & Fresco,D.
[8] . Glaser
[9] . Jones & Alony
[10] . Charmaz
[11] 1. Purposive
[12] 2. Snow ball
[13] . Dixon
[14] * Corresponding author Email:hosseini45@iau.ac.ir
