تشیع، مذهب و مسلک ابن ‏یمین فریومدی

الموضوعات :

معصومه محمدنژاد ¹ , یدالله طالشی ²

1 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر ایران

تاريخ الإرسال : 24 الثلاثاء , ربيع الأول, 1447 تاريخ التأكيد : 26 الخميس , ربيع الأول, 1447 تاريخ الإصدار : 30 الإثنين , ربيع الأول, 1447

الکلمات المفتاحية: امام علی(ع), تشیع, دیوان ابن‏ یمین, ولایت, حدیث,

ملخص المقالة :

ابن ‏یمین فریومدی (685ـ769 ه.ق) شاعر نام‏ آور قرن هشتم هجری مذهب شیعه داشته و از اشعار آیینى او مى ‏توان به ارادت قلبى ‏اش به خاندان نبوت پى برد. ابن یمین به کرات در اشعارش به اینکه امام علی(ع) جانشین بر حق، پس از پیامبر(ص) است تصریح کرده است و از بُن دل باور دارد که صراط مستقیم و میزان علی(ع) است. به دلیل شیعی بودنش، در اشعار وی چهرة امیرالمومنین، علی ابن ابی‏طالب(ع) بسیار پرفروغ و نمایان است، به طوری که در قصاید مدحیّة خود زمانی که از فضایل ممدوح خویش سخن به میان می‏آورد، بی‏ درنگ گریزی به ذکر فضایل حضرت علی(ع) می‏زند و به مدح آن امام همام می‏ پردازد. در اشعارش، امام علی(ع) را بدین صفت ‏ها مدح کرده است: خلوت ‏نشین صومعه اصطفا، مهر سپهر حکمت، جان و جهان فضل، سرحلقة عارفان، ولی اهل ایمان، سلطان و پادشاه اولیا، شه اصفیا، مرد یقین، خلوت ‏نشین سرادقات جلال، صاعقه خرمن عمر کافران، فاتح خیبر، وصی مصطفی، در شهر علم، نور ساطع ذات خدا، فوق السما، ساقی حوض کوثر، دُرّ دریای فتوت، گوهر کان سخا و ... . در دیوان وی قصاید علوی و رضوی دیده می‏شود که به منقبت امام علی(ع) و عترت مطهر و اولاد معصومش می‏پردازد و اعتقاد به مکتب تشیع از سر و روی شعر او می‏بارد. توصیفات ابن‏یمین فریومدی از امام علی (ع) برگرفته از آیات قرآنی همچون آیه ولایت، آیه اطعام، آیه تطهیر و ... و احادیثی همچون حدیث غدیر، حدیث منزلت، حدیث یوم الدار، حدیث ثقلین، حدیث معراج و ... و اعجازهایی همچون معجزه ردالشمس و ... است که در ـ ـ ـ 

المصادر:

آقانوری، علی (۱۳۸۳). «حدیث منزلت». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله (1404ق) شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم: مکتبة آیت الله مرعشی نجفی.
ابن بابویه (۱۳۶۲) کتاب الخصال، قم: چاپ علی اکبر غفاری.
ابن شهر آشوب، محمدبن علی (بی‌تا) المناقب، مصحح: محمدحسین آشتیانی، قم: نشر علمه.
ابن قولویه، جعفر بن محمد (۱۳۵۶) کامل‏الزیارات، تحقیق و تصحیح عبدالحسین امینی، نجف: دارالمرتضویه.
اخطب خوارزم، موفق‌بن احمد(۱۴۱۱ق) المناقب، محقق: مالک محمودی، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
الاصفهاني، الراغب(502 ه.ق) مفردات الفاظ قرآن، المکتبه المرتضويه. جوینی، ابراهیم بن محمد (۱۴۰۰ق) فرائدالسمطین، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت: مؤسسة محمودی.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله (۱۴۱۱ق-۱۹۹۰م) المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
حلّی، جمال‏الدین حسن بن یوسف بن علی بن مطهر(1419) کشف‏المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح و تقدیم و تعلیق علامه حسن حسن زاده آملی، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
خوارزمی، موفق بن احمد(بی‌تا) مناقب، قم:‌ مؤسسة نشر اسلامی.
رامپوري (بي‏تا) غياث اللغات، تهران: انتشارات اميرکبير.
شریف رضی، محمد بن حسین (۱۴۰۴ق) نهج‏البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم: هجرت.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه (۱۳۷۶) الامالی، چاپ ششم، تهران: کتابچی.
صفار، محمد بن حسن (۱۴۰۴ق) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص)، چاپ دوم، قم: مکتبة آیت الله مرعشی نجفی.
طباطبایی سیدمحمدحسین (۱۴۱۷ق) المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزة علمیه قم.
عاملی، جعفر مرتضی (1385) الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی الله علیه و آله و سلم، قم.
فریومدی، امیرفخرالدین محمود(1344) دیوان اشعار، تصحیح حسین علی باستانی‏راد، تهران: سنایی.
مجلسی، محمد باقر (۱۴۰۴ق) بحار الأنوار، بیروت: مؤسسة الوفاء.
محدثی، جواد (1385) فرهنگ غدیر، چاپ پنجم، قم: انتشارات معروف.
مفید، محمد بن محمد (1388) الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ترجمة امیر خان‌ بلوکی، تهذیب، قم.
مکارم شیرازی، ناصر (1371) تفسیر نمونه، چاپ دهم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مؤذنی، علی محمّد (1380) «ابن‏یمین فریومدی و تأثیر قرآن و حدیث در دیوان او»، مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره 47-46، شماره159-158، شماره پیاپی994، صص83ـ96.

نص كامل:



   

 

140406251218218:كد مقاله

تشیع، مذهب و مسلک ابن‏یمین فریومدی

معصومه محمدنژاد¹

یدالله طالشی²

چکیده

ابن‏یمین فریومدی مذهب شیعه داشته و از اشعار آیینى او مى‏توان به ارادت قلبى‏اش به خاندان نبوت پى برد. به دلیل شیعی بودنش، در اشعار وی چهرة امیرالمومنین، علی ابن ابی‏طالب(ع) بسیار پرفروغ و نمایان است، به طوری که در قصاید مدحیّة خود زمانی که از فضایل ممدوح خویش سخن به میان می‏آورد، بی‏درنگ گریزی به ذکر فضایل حضرت علی(ع) می‏زند و به مدح آن امام همام می‏پردازد. در اشعارش، امام علی(ع) را بدین صفت‏ها مدح کرده است: خلوت‏نشین صومعه اصطفا، مهر سپهرحکمت، جان وجهان فضل، سرحلقة عارفان، سلطان اولیا، شه اصفیا، مرد یقین، خلوت‏نشین سرادقات جلال، صاعقه خرمن عمر کافران، فاتح خیبر، وصی مصطفی، در شهر علم، نور ساطع ذات خدا، فوق السما، ساقی حوض کوثر و ... . در دیوان وی قصاید علوی و رضوی دیده می‏شود که به منقبت امام علی(ع) و عترت مطهر و اولاد معصومش می‏پردازد و اعتقاد به مکتب تشیع از سر و روی شعر او می‏بارد.

 

 

کلیدواژه‌ها: امام علی(ع)، تشیع، دیوان ابن‏یمین، ولایت، حدیث.

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

ابن‏یمین فریومدی (685ـ769 ه.ق) در قریة فریومد درناحیة بیهق قدیم و سبزوار کنونی که در آن روزگار مرکز حاکم نشین ناحیة جوین بود، می‏زیست. مذهب او چون بسیاری از مردم سبزوار در آن روزگار، تشیع و دوستی خاندان رسالت بود و شاید به همین دلیل بود که مردم آن سامان از جنبش سربداران در خراسان استقبال نمودند و در سلک پیروان این نهضت برآمدند.

نام ابن‏یمین از دیرباز با مکتب تشیع و نهضت سربداران گره خورده است. در اشعار او نظر به تشیع وی، چهرة مولا علی(ع) بسیار پرفروغ و نمایان است:

از هر عطیه کابن‏یمین را خدای داد

فاضل‏ترینش دوستی مرتضی‌علی است

 (قصیده32)

به طوری که در قصاید مدحیة خود، زمانی که از شجاعت و سایر فضایل ممدوح خویش سخن به میان می‏آورد، بی‏درنگ شجاعت علی(ع) را ذکر می‏نماید. در اشعار او بیشترین بسامد آیات و احادیث پس از توحید باری تعالی در نعت رسول(ص) و مدح و منقبت ائمه اطهار(ع) به‌ویژه حضرت علی(ع) است. در این میان لحن کلام شاعر در تصریح به تشیع خود که تشویق آمیز و گاه مستدلّ ارائه می‏گردد، شایان توجه است:

مرا مذهب این است گیری تو نیز که بعد از نبی مقتدای بحق

همین ره گرت مردی و مردمی است علی ابن بوطالب هاشمی است

 (قطعه173)

روش پژوهش

روش اجرای پژوهش حاضر از نوع کتابخانه‏ای به‏صورت تحلیل محتوایی خواهد بود. بدین صورت که در آغاز با مطالعة دیوان ابن‏یمین فریومدی و دیگر منابع مرتبط که در ارتباط با موضوع مورد پژوهش هستند، مطالب مورد نظر فیش‏برداری شده و سپس با توجه به محتوای مطالب، طبقه‏بندی شده‏اند.

پیشینة پژوهش

در این زمینه مطالبی نگاشته شده است. «ابن‏یمین فریومدی و تأثیر قرآن و حدیث در دیوان او» مقاله‏ای از علی محمّد مؤذنی است.«جلوه‏های شیعی در شهر ابن‏یمین فریومدی» نیز مقاله‏ای است اثر عبدالله نصرتی.

 

قصایدی در مدح و منقبت حضرت علی(ع)

امیر فخرالدین محمود بن یمین‌الدین طُغْرایی فَرومَدی، معروف به ابن‏یمین، شاعر ایرانی در سده هشتم قمری است. وی سال‌ها منشی امیران سربداران در خراسان بود. ابن‏یمین شاعری شیعی‌مذهب بود و قرآن و حدیث در شعر او تأثیر آشکاری داشته است. وی قصایدی در ستایش ائمه اطهار(ع)، به‌خصوص امام علی(ع) دارد.

ابن‏یمین شاعری شیعی‌مذهب بود؛ هم به دلیل آنکه بسیاری از مردم سبزوار در آن روزگار شیعه بودند و هم نزدیک شدنش به امیران سربدار نیز از انگیزه‌های اعتقادی خالی نبوده است. همچنین اشعار و قصیده‌های مختلف او در مدح علی بن ابی‏طالب(ع) و فرزندان او دلیل دیگری بر این موضوع است. او در برخی از اشعار خود به اینکه امام علی(ع) جانشین بر حق، پس از پیامبر (ص) است تصریح کرده است.

ابن‏یمین فریومدی شیعه اثنی عشری است و مذهب و مسلکش در اشعارش هویداست. شیعه یکی از مذاهب اسلامی است. واژه شیعه شکل مختصر «شیعه علی» یعنی پیرو یا حزب علی بن ابی‌طالب (ع) است. عقیدة شیعه انتصاب علی بن ابی‌طالب (ع) برای جانشینی محمد است. شیعیان پس از علی(ع) در مدت دو قرن بعدی به ده‌ها فرقه تقسیم شدند که یکی از آنها شیعه اثنی عشری است که به دلیل انتخاب آن توسط شاه اسماعیل صفوی به عنوان مذهب ملی در قرن دهم هجری یا شانزدهم میلادی به بزرگ‌ترین فرقه شیعه تبدیل شد.

مذهب ابن‏یمین همچون بسیاری از مردمان سبزوار در روزگار سربداران، تشیع بود. ابن‏یمین را شیعی مذهب و هوادار اهل بیت(ع) دانسته‌اند. قصایدی در ستایش ائمه اطهار (ع) بالاخص امام علی(ع) دارد و از نخستین شعرایی است که مرثیه‌هایی در سوگ شهدای کربلا سروده است.

ای دل ار خواهی گذر بر گلشن دارالبقا ورنمی‏خواهی‌که‌پای از راه‌حق‌یک‌سو نهی راه‌شرع مصطفی ازمرتضی‌جو زانکه نیست مرتضی را دان ولی اهل ایمان تا ابد ...

جهدکن کزپای خود بیرون‌کنی خارهوا دست زن در عروه وثقای شرع مصطفی شهر علم مصطفی را در بغیر از مرتضی چون ز دیوان ابد دارد مثال انّما

(قصیده2)

مقتدای اهل عالم چون گذشت از مصطفا آن علی اسم و مسمی کز علو مرتبت آنکه از مغرب به مشرق کرد رجعت آفتاب آنکه نسبت‌خرقه را یکسر به‌درگاهش برند ...

ابن عم مصطفی را دان علی مرتضا اوج گردون با جنابش ارض باشد با سما تا نماز با نیاز او نیفتد در قضا سالکان راه حق از اولیاء و اتقیا

(قصیده4)

خرم دلی که مجمع سودای حیدرست جایی که جبرئیل بدانجا نمی‏رسد در دعوت ملائکه بر خوان آرزو در خطیر معرفت سر کاینات ...

فرخ سری که خاک کف پای حیدرست برتر هزار مرتبه ز آن جای حیدرست هر نعمتی که هست به آلای حیدرست یک قطره حقیر ز دریای حیدرست

(قصیده24)

در قصیدة «در مدح حضرت ولایت» امام علی(ع) را بدین صفت‏ها مدح کرده است:

خلوت‏نشین صومعه اصطفا، مهر سپهر حکمت، جان و جهان فضل، سرحلقة عارفان، سلطان اولیا، شه اصفیا، مرد یقین، خلوت نشین سرادقات جلال، صاعقه خرمن عمر کافران، فاتح خیبر، وصی مصطفی، در شهر علم، نور ساطع ذات خدا، فوق السما، ساقی حوض کوثر و ... .

 

نوری‌که هست مطلع‌آن هل‌اتی علی‏ است مهر سپهر حکمت و جان و جهان فضل آنکس که بت‏پرستی و می‌خوارگی نکرد آن کس که در یقینش نگنجد زیادتی ...

خلوت‏نشین صومعه اصطفا علی است فهرست کارنامه اهل صفا علی است سلطان اولیا و شه اصفیا علی است صد بار اگر زپیش بر افتد غطا علی است

(قصیده32)

قصیدة دیگری در مدح حضرت علی(ع) دارد:

آن را که پیشوای دو عالم علی بود اقبال دارد آنکه زند دم ز دوستیش امروز هر دلی که تهی باشد از ولاش بر اتفاق مرشد و هادی اولیاست ...

نزد خدای منزلتی بس علی بُود بل بندگی قنبرش از مقبلی بُود روز جزا ز نار سقر ممتلی بُود از نور اوست مقتبس آنکو ولی بُود

 (قصیده37)

شعر دیگری در مدح خاندان عصمت و طهارت(ع) دارد:

شنیدم ز گفتار کار آگهان که پیغمبر پاک والا نسب چنین گفت روزی به اصحاب خود که چون روز محشر در آید همی ...

بزرگان گیتی کهان و مهان محمد سر سروران عرب به خاصان درگاه و احباب خود خلایق سوی محشر آید همی

(مثنوی5)

توصیف امام علی(ع) در دیوان ابن‏یمین فریومدی

صبغه الله 

ابن‏یمین چهرة حضرت علی(ع) را عین صبغه‌الله و رنگ الهی می‏داند:

از صبغه الله ار به یقین آگهیت نیست

هست اتفاق عقل که سیمای حیدرست

 (قصیده24)

آیه ولایت 

مرتضی را دان ولی اهل ایمان تا ابد

چون ز دیوان ابد دارد مثال انّما

 (قصیده2)

آنکه درحین صلوه از مال خود دادی زکوه

جز علی را کس نمی‏دانم به نصّ انّما

 (قصیده4)

او به استحقاق امام است و به‌نصّ مصطفی

بر سر این موجب نص نیز حکم انّماست

 (قصیده31)

هل اتی 

علمای شیعه اتفاق نظر دارند آیه اطعام (آیه 8 سوره انسان یا هَلْ أَتَی یا دَهْر) به همراه آیاتی دیگر(هجده آیه از این سوره یا تمامی آن) دربارة سه روز روزه‌گرفتنِ امام علی(ع)، فاطمه(س)، حسین(ع) و فضه نازل شده است (مکارم شیرازی،۱۳۷۱، ج۲۵:۳۴۵). این سوره بیانگر ایثار خاندان پیامبر اکرم(ص) به‏ویژه کرم و جوانمردی مولی علی(ع) است که مورد استشهاد ابن‏یمین قرار گرفته است:

درسخا بود از دل ودستش‌خجل‌دریا وکوه

این‌سخن داردمصدق هرکه خواندهل‌اتی

 (قصیده2)

زان کرامت‏ها که ایزدکرد وخواهد کرد نیز

با علی اکنون بشارت می‏رساند هل اتی

(قصیده4)

دُرّ دریای فتوت گوهر کان کرم

آنک‌شرح جود آباء کرامش هل اتی است

 (قصیده30)

حجت اثبات علمش لو کشف باشد تمام

ازفتوت‌خودچه‌گویم قائل‌آن‌هل‌اتی است

(قصیده31)

نوری‌که هست مطلع‌آن هل‌اتی علی است

خلوت‏نشین صومعه اصطفا علی است

 (قصیده32)

آیه تطهیر 

مظهر نور نخستین ذات پاک مصطفاست آنکه‌هستی بر طُفیلش‌ حاصل ‌است افلاک ‌را درصفات ذات‌پاکش زحمت اِطناب نیست چون نبی‌بگذشت امّت را امامی واجب است ...

مصطفی کو اولین و آخرین انبیاست وین ‌نه‌من‌تنها‌ همی‏گویم بدین‌گویا‌ خداست گفته‌شداوصاف‌او یک‌سرچوگفتی‌مصطفی‌ست وین‌نه‌کاری مختصرباشد مراین را شرط‌هاست

 (قصیده31)

بعد ازو درراه دین‌گر پیشوا خواهی گرفت پیروی کن گر نجات مخلصانت آرزوست درطریق‌دین به‌هرکس‌اقتدا فرهنگ‌نیست ...

بهتر از اولاد معصومش نیابی پیشوا ... هر که را با خاندان عصمت آمد انتما گرکنی باری به‌معصومان‌کن ای‌دل اقتدا

 (قصیده2)

ترک افضل بهرمفضول ازفضول نفس دان آنکس که بت‏پرستی و می خوارگی نکرد

درطریق حق مکن جز نور عصمت پیشوا سلطان اولیا و شه اصفیا علی است

 (قصیده32)

صراط مستقیم 

رهنمایی جوی از وی کو شناسد راه را

چون نبرد این ره‌کسی هرگز به‌سر بی‏رهنما

(قصیده4)

راستی خواهی مرو جز برصراط مستقیم

بریمین و بریسار ار رفت خواهی معوج است

 (قطعه95)

خواهی که بی‌درنگ به مقصود خود رسی

پیوسته مستقیم رو بر صراط باش

 (قطعه484)

 دروازة شهر علم 

جامع‏ترین و پرمعنی‏ترین توصیف رسول خدا(ص) از دانش امیرالمؤمنین(ع) و پیوستگی آن حضرت به دانش بیکران پیامبری، آن است که خود را شهر علم و حضرت علی(ع) را دروازه آن نامیده است. در حدیثی فرموده است: «انا مدینة العلم و علی بابها فمن اراد العلم فلیات الباب»(من شهر علم هستم و علی دروازه آن است. هر که علم می‏خواهد باید از این دروازه وارد شود.)

راه‌شرع مصطفی ازمرتضی‌جو زانکه نیست

شهرعلم مصطفی رادر، به غیر از مرتضی

 (قصیده2)

علم نبی همی‏طلبی از علی طلب

کاوهست شهرعلم درآن شهر راعلی‌است

 (قصیده32)

---

[1] . دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

[e-mail]

[2] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اسلامشهر، تهران، ایران. 

[e-mail]

تاريخ دريافت: 26 /05/1404 تاريخ پذيرش: 27/ 06/1404

---