مدل‌سازی عوامل کلیدی و روابط متقابل در مسیر دستیابی به توسعه پایدار معادن با چشم‌انداز NZE با رویکرد به‌کارگیری ترکیبی ISM و Dematel فازی
الموضوعات : Natural resources and environmental hazards
محمدرضا کریمی
1
,
صادق عابدی
2
,
علیرضا علی نژاد
3
1 - دانشجوی دکتری گروه مدیریت صنعتی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی ، قزوین ، ایران
2 - گروه مدیریت صنعتی، واحد قزوین،دانشگاه آزاد اسلامی ، قزوین ، ایران
3 - گروه مهندسی صنایع، واحد قزوین،دانشگاه آزاد اسلامی ، قزوین ، ایران
الکلمات المفتاحية: توسعه پایدار, سناریوی NZE, معادن, مدل‌سازی, ISM, Dematel ,
ملخص المقالة :
مقدمه: توسعه پایدار در بخش معدن به‌عنوان یکی از صنایع زیربنایی، نقشی کلیدی در گذار به سمت اقتصاد کم‌کربن و تحقق سناریوی انتشار خالص صفر دارد. این صنعت از یک‌سو به‌عنوان موتور رشد اقتصادی و تأمین‌کننده مواد اولیه برای فناوری‌های نوین شناخته می‌شود و از سوی دیگر، اثرات قابل‌توجهی بر محیط‌زیست و جوامع محلی برجای می‌گذارد. بنابراین، شناسایی متغیرهای کلیدی و تحلیل روابط میان آن‌ها برای دستیابی به آینده‌ای پایدار در این بخش ضرورتی انکارناپذیر است.
مواد و روش‌ها: پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت، توصیفی–تحلیلی است. جامعه آماری شامل ۸۰ خبره در حوزه معدن، محیط‌زیست و سیاست‌گذاری انرژی بود که با روش نمونه‌گیری هدفمند و گلوله‌برفی انتخاب شدند. ابتدا متغیرهای مؤثر بر توسعه پایدار معادن با بهره‌گیری از روش دلفی فازی شناسایی و نهایی شدند. سپس روابط علّی و معلولی میان متغیرها با استفاده از روش دیماتل فازی تحلیل گردید و در نهایت، ساختار روابط میان متغیرهای کلیدی با بهره‌گیری از مدل‌سازی ساختاری تفسیری (ISM) تدوین شد.
نتایج و بحث: بر اساس نتایج دلفی فازی، ۱۲ متغیر کلیدی در چهار بعد اقتصادی، اجتماعی، فناورانه و زیست‌محیطی شناسایی شد. تحلیل دیماتل نشان داد متغیرهایی هم‌چون هزینه سرمایه‌گذاری، قیمت جهانی فلزات، سطح رفاه اجتماعی و آموزش زیست‌محیطی در گروه تأثیرگذار قرار دارند، در حالی‌که متغیرهایی مانند شدت انرژی، بازیافت پسماند و سلامت اکوسیستم بیشتر تأثیرپذیر هستند. در مدل‌سازی ساختاری تفسیری، سه متغیر سیاست‌های قیمت‌گذاری کربن، هزینه سرمایه‌گذاری و قیمت جهانی فلزات به‌عنوان عوامل پایه و پیشران شناسایی شدند که نقش کلیدی در هدایت سایر متغیرها ایفا می‌کنند. متغیرهای میانی مانند پذیرش اجتماعی فناوری و نوآوری فناورانه نقش واسطه‌ای داشته و متغیرهای وابسته نظیر شدت انرژی و سلامت اکوسیستم به‌عنوان خروجی‌های نهایی شناخته شدند. مقایسه دو روش دیماتل و مدل‌سازی ساختاری تفسیری نشان‌دهنده هماهنگی بالای نتایج و روایی یافته‌هاست.
نتیجه‌گیری: نتایج نشان می‌دهد دستیابی به توسعه پایدار معادن و هم‌سویی با سناریوی انتشار خالص صفر، مستلزم تمرکز سیاستی بر متغیرهای پایه و ایجاد هماهنگی میان متغیرهای میانی است تا بتوان در نهایت پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی مطلوب را محقق ساخت. این مدل ساختاری می‌تواند به سیاست‌گذاران کمک کند منابع را بهینه تخصیص دهند و مسیر گذار به معادن پایدار را تسهیل نمایند. بر اساس یافته‌ها، توصیه می‌شود سیاست‌گذاران در گام نخست سازوکارهای شفاف قیمت‌گذاری کربن و حمایت‌های مالی برای کاهش هزینه سرمایه‌گذاری را طراحی کنند. در گام دوم، برنامه‌های حمایتی برای نوآوری فناورانه و توسعه هوش‌مصنوعی در استخراج ایجاد شود تا پذیرش اجتماعی فناوری و آموزش زیست‌محیطی تقویت گردد. در گام سوم، با بهبود نظام پایش هوشمند، زیرساخت‌های بازیافت و ارتقای بهره‌وری انرژی، امکان دستیابی به اهداف زیست‌محیطی و بهبود سلامت اکوسیستم فراهم گردد. این مسیر سه‌مرحله‌ای می‌تواند نقشه راهی عملی برای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی آینده معادن در چارچوب توسعه پایدار و سناریوی انتشار خالص صفر باشد.
1. Ahmad, R., Liu, G., Rehman, S. A. U., Fazal, R., Gao, Y., Xu, D., Agostinho, F., Almeida, C. M. V. B., & Giannetti, B. F. (2025). Pakistan road towards Paris Agreement: Potential decarbonization pathways and future emissions reduction by a developing country. Energy, 314, 134075. https://doi.org/10.1016/j.energy.2024.134075
2. Alcalde, J., Smith, P., Haszeldine, R. S., & Bond, C. E. (2018). The potential for implementation of Negative Emission Technologies in Scotland. International Journal of Greenhouse Gas Control, 76, 85–91. https://doi.org/10.1016/j.ijggc.2018.06.021
3. Amini, H., & Jabal Ameli, M. S. (2019). Developing a foresight model based on the meta-synthesis approach. Defensive Futures Studies, 4(15), 7–34. https://sid.ir/paper/380958/fa [In Persian]
4. Ampah, J. D., Jin, C., Afrane, S., Yusuf, A. A., Liu, H., & Yao, M. (2024). Race towards net zero emissions (NZE) by 2050: Reviewing a decade of research on hydrogen-fuelled internal combustion engines (ICE). Green Chemistry, 26(16), 9025–9047. https://doi.org/10.1039/d4gc00864b
5. Babaei Meybodi, H., Goodarzi, G., Azar, A., & Azizi, F. (2020). Designing a foresight model of sustainable development with a scenario-based planning and system dynamics approach (Case study: Yazd Province). Tomorrow Management, 19(62), 163–180. https://sid.ir/paper/390337/fa [In Persian]
6. Bakhshmiri, H., Mehrayin Lagzian, M., Pouya, A., & Sharif, H. (2021). Foresight of the banking industry using scenario writing and cross-impact matrix approach. Business Intelligence Management Studies, 10(37), 233–266. https://sid.ir/paper/1030690/fa [In Persian]
7. Baninla, Y., Wang, C., Pu, J., Gao, X., & Zhang, Q. (2025). Evaluating the progress and identifying future improvement areas of mining's contribution to the sustainable development goals (SDGs). The Extractive Industries and Society, 23, 101637. https://doi.org/10.1016/j.exis.2025.101637
8. Berberoglu, Y., Mangla, S. K., & Kazancoglu, Y. (2024). Towards sustainable mining in an emerging economy: Assessment of sustainability challenges. Resources Policy, 97, 105288. https://doi.org/10.1016/j.resourpol.2024.105288
9. Chatterjee, C., Sindhwani, R., Mangla, S. K., & Hasteer, N. (2025). Digitization of the mining industry: Pathways to sustainability through enabling technologies. Resources Policy, 100, 105450. https://doi.org/10.1016/j.resourpol.2024.105450
10. Cotrina-Teatino, M. A., & Marquina-Araujo, J. J. (2025). Circular economy in the mining industry: A bibliometric and systematic literature review. Resources Policy, 102, 105513. https://doi.org/10.1016/j.resourpol.2025.105513
11. de Lima, J. P. M., Amaral, M. C. S., & de Lima, S. C. R. B. (2025). Sustainable water management in the mining industry: Paving the way for the future. Journal of Water Process Engineering, 71, 107239. https://doi.org/10.1016/j.jwpe.2025.107239
12. Dönmezçelik, O., Koçak, E., & Örkcü, H. H. (2023). Towards net zero emissions target: Energy modelling of the transport sector in Türkiye. Energy, 279, 128064. https://doi.org/10.1016/j.energy.2023.128064
13. Dong, C., Huang, G., Cheng, G., Cai, Y., Chen, C., & Zhu, J. (2025). Assessing energy economic and environmental impacts of GHG emission reduction targets across Canadian provinces: A national net-zeroization-oriented energy model. Applied Energy, 381, 125112. https://doi.org/10.1016/j.apenergy.2024.125112
14. Dong, W., Niu, X., Nassani, A. A., Naseem, I., & Zaman, K. (2024). E-commerce mineral resource footprints: Investigating drivers for sustainable mining development. Resources Policy, 89, 104569. https://doi.org/10.1016/j.resourpol.2023.104569
15. Elavarasan, R. M., Nadarajah, M., & Shafiullah, G. M. (2024). Multi-criteria decision analysis of clean energy technologies for envisioning sustainable development goal 7 in Australia: Is solar energy a game-changer? Energy Conversion and Management, 321, 119007. https://doi.org/10.1016/j.enconman.2024.119007
16. Liang, Y., Kleijn, R., & van der Voet, E. (2023). Increase in demand for critical materials under IEA Net-Zero emission by 2050 scenario. Applied Energy, 346, 121400. https://doi.org/10.1016/j.apenergy.2023.121400
17. Liu, Q., Zheng, X.-Q., Zhao, X.-C., Chen, Y., & Lugovoy, O. (2018). Carbon emission scenarios of China's power sector: Impact of controlling measures and carbon pricing mechanism. Advances in Climate Change Research, 9(1), 27–33. https://doi.org/10.1016/j.accre.2018.01.002
18. Makhloufi, A. W., & Louafi, S. (2024). Optimising building performance for a resilient Future: A Multi-Objective approach to Net Zero energy strategies. Energy and Buildings, 324, 114869. https://doi.org/10.1016/j.enbuild.2024.114869
19. Marzban, E., Mohammadi, M., & Pourazzat, A. A. (2018). Governance of electricity distribution in Iran: Foresight and development of policy recommendations. Public Policy, 4(3), 9–26. https://sid.ir/paper/257460/fa [In Persian]
20. Mirzehi, M., & Afrapoli, A. M. (2024). A novel framework for integrating environmental costs and carbon pricing in open-pit mine plans: Towards sustainable and green mining. Journal of Cleaner Production, 468, 143059. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2024.143059
21. Zali, N. (2019). Regional foresight: Redefining the process of regional planning from a futures studies perspective. Iranian Futures Studies, 4(1), 263–288. https://sid.ir/paper/270368/fa [In Persian]
22. Xiao, Z., Duritan, M. J. M., & Jia, R. (2024). Resourceful futures: Integrating responsible mining and green education for sustainable development in developing and emerging economies. Resources Policy, 88, 104377. https://doi.org/10.1016/j.resourpol.2023.104377
23. Yadav, S., Samadhiya, A., Kumar, A., Majumdar, A., Garza-Reyes, J. A., & Luthra, S. (2023). Achieving the sustainable development goals through net zero emissions: Innovation-driven strategies for transitioning from incremental to radical lean, green and digital technologies. Resources, Conservation and Recycling, 197, 107094. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2023.107094
