ارزیابی اجمالی دیدگاه فارابی و ابن‌سینا راجع به «عقل عملی» با نگاهی گذرا به برخی آراءِ ملاصدرا

الموضوعات : Intellectual explorations

وحید رئوف مقدم ¹ , سید احمد فاضلی ²

1 - دانشجوی دکتری فلسفه فلسفة اخلاق دانشگاه قم، قم، ایران
2 - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران

تاريخ الإرسال : 17 الثلاثاء , ربيع الأول, 1447 تاريخ التأكيد : 21 الأربعاء , جمادى الأولى, 1447 تاريخ الإصدار : 16 الأربعاء , ربيع الثاني, 1447

الکلمات المفتاحية: عقل عملی, الزامات جزئی, عقل فعال, حکمت عملی, ادراک کلی, قانون الواحد, ابن‌سینا,

ملخص المقالة :

چکیده: نوشتار پیشرو با روشِ تحلیلی به ارزیابی اجمالی آرای ابن‌سینا و فارابی دربارة «عقل‌عملی» و کارکردهای آن با التفات به آراء ملاصدرا می‌پردازد.فارابی و ابن‌سینا اغلب از تقارب تحلیل‌ خوبی برخوردارند، اما دربارة عقل‌عملی و کارکردهای آن مبنای متفاوتی دارند. فارابی حکمتِ‌عملی را در ادراکاتِ‌کلی و جزئی، محصولِ خالصِ عقلِ‌عملی می‌داند. اتصالِ عقلِ‌عملی به عقلِ‌فعال را برای دریافتِ بایدهای‌کلی اخلاقی می‌پذیرد و آنرا مختصِ عقلِ‌نظری نمی‌داند.اما ابن‌سینا کارکردِ ادراکیِ‌اصطلاحی را برای عقلِ‌عملی نمی‌پذیرد و صرفاً محصولِ نهائیِ عقل‌عملی را الزاماتِ‌جزئیِ می‌داند و ادراک‌کلی بایدها را کارکردِ عقلِ‌نظری و ادراک ِ شواهدِ‌جزئی را از ورودی‌های خیالی می‌پندارد.قوایِ نفس و کارکردهایش را با ‌الواحد اثبات نموده و برای قوایِ‌نفس، وظیفة انحصاری می‌پذیرد و بر همین اساس، اتصال به عقل‌ِفعال را از کارکردهای انحصاری عقل‌نظری می‌داند.ملاصدرا همسو با سهروردی، الواحد را مختص بسائطِ‌حقیقی می‌داند و قوایِ‌نفس را  با الواحد اثبات نمی‌نماید،نظیرِ فارابی عقل‌عملی را مُدرکِ الزامات‌کلی می‌داند.به نظر می‌رسد ابن‌سینا در آثار مختلفِ خود از عباراتِ متهافتی استفاده نموده است، اما بیان وی روشن است و فقط بایدهای جزئی را خروجیِ کار عقلِ‌عملی می‌داند. فارابی و ملاصدرا ادراکاتِ کلی را هم کارکرد عقل‌عملی می‌دانند، اما نهایتاً هر سه اندیشمند، احکامِ اخلاقی را با یک ثبات و عمومیتی اثبات می‌نمایند.

المصادر:

1. ابن سینا، حسین بن عبدالله(1404ق)، الاهیات من کتاب الشفاء،.
2. ابن سینا، حسین بن عبدالله ( 1375)، الاشارات . تهران: دانشگاه تهران
3. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1326)، الطبیعیات من کتاب الشفاء ، قم: نشر مکتب الاعلام الاسلامی.
4. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1379)، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات . تهران: دانشگاه تهران
5. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1326)، الحدود. تهران: انجمن فلسفه ایران
6. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1371)، المباحثات. تهران : موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران
7. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1363)، المبدا و المعادو تهران: دانشگاه تهران
8. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1375)، النفس من کتاب الشفاء، قم: نشر مکتب الاعلام الاسلامی.
9. ارسطو، اخلاق نیکوماخوس. قم: نشر مکت الاعلم الاسلامی
10. بهمنیار بن مرزبان(1375)، التحصیل. تهران: دانشگاه تهران
11. حسن‌زاده حسن(1385)، دروس معرفت نفس، قم: نشر الف.لام.میم.
12. رازی محمد(بی‌تا)، المباحث المشرقیة، قم: انتشارات بیدار.
13. سهروردی شهاب‌الدین(1373)، حکمت الاشراق، تهران: نشر موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
14 . شهابی محمود(1355)، النظرة الدقیقه فی قاعدة بسیط الحقیقه، قم: نشر انجمن فلسفة ایران.
15. شیرازی محمد(ملاصدرا)(1368) ، الحکمت المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة ، قم: نشر مصطفوی.
16. شیرازی محمد(ملاصدرا) ( (بی‌تا)، تفسیرالقرآن،. قم: بیدار
17 . فارابی، محمد بن محمد (1416ق.)، الفصول المنتزعه. تهران: سروش
18. فارابی، محمد بن محمد (1361)، اندیشه‌های اهل مدینة فاضله؛ ترجمة جعفر سجادی. تهران: طهوری
19. نراقی، احمد بن محمد مهدی (1381). محمد، معراج السعاده. تهران: وصال اندیشه
20. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1378). اخلاق ناصری. تهران: بهزاد