ابلیس در نسخه¬ خطی خلاصةالحقایق نجیب¬الدین¬رضا تبریزی¬اصفهانی

الموضوعات :

محمدرضا غمگسار ¹ , احمد طحان ² , سیدمهدی خیراندیش ³

1 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد فیروزآباد، دانشگاه آزاد اسلامی، فیروزآباد، ایران.
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد فیروزآباد، دانشگاه آزاد اسلامی، فیروزآباد، ایران. نویسنده مسئول: [e-mail]
3 - گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام¬نور، ایران.

تاريخ الإرسال : 22 الأربعاء , شوال, 1445 تاريخ التأكيد : 12 الخميس , محرم, 1446 تاريخ الإصدار : 24 الإثنين , صفر, 1447

الکلمات المفتاحية: کلیدواژه‌ها: نسخه¬ خطی, نجیب¬الدین¬رضا, عرفان, ابلیس, عزازیل, شیطان.,

ملخص المقالة :

ابلیس و نقش و جایگاه او در هستی و سجده¬نکردن بر آدم از دغدغه¬های مهم در ادیان و مذاهب و به¬تبع آن¬ها صوفیه است. عارفان بزرگ از دیرباز نگاه دوگانه و متناقضی به ابلیس داشته و درباره¬ او سخن¬گفته¬اند. در این میان بعضی مانند حلاج، عین¬القضات و احمد غزالی به دفاع از وی پرداخته، نقش او را در سجده¬نکردن، تقدیر الهی و خواست خدا دانسته¬اند¬. هدف نویسندگان در این مقاله بررسی سیمای ابلیس و تحلیل دیدگاه نجیب¬الدین¬رضا است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به شیوه¬ گردآوری اطلاعات کتابخانه¬ای در نسخه¬ خطی «خلاصة¬الحقایق» انجام¬گرفته¬است. نجیب-الدین¬رضا تبریزی¬اصفهانی قطب سی¬ام فرقه¬ ذهبیه در نسخه¬ خطی این مثنوی که آخرین اثر اوست و در سال 1100 (ه.ق) تألیف¬کرده¬است، آفرینش ابلیس را از عزازیل کبیر می¬داند. شیخ چهره¬ ابلیس را در قالب نمادین "غلام جلال" ترسیم¬کرده که با لشکریان خود، شرّ و جهل و ظلم، در مقابل آدم (غلام جمال) و لشکریانش، خیر و دانش و داد، صف¬آرایی¬کرده¬اند. نجیب¬الدین گرچه مانند عارفان بزرگ مدافع ابلیس، آشکارا به میدان دفاع از او قدم¬نمی¬گذارد، با تمثیل و لطافت¬های ادبی خاص این¬گونه روایت¬ها بیشتر به جنبه¬ عبرت¬ و پندآموزی انسان¬ها از حکایت ابلیس می¬پردازد. وی صفات جلال را ثمره¬ صفت قهاری و استغنا و استکبار جاه و جلال حضرت الوهیّت می¬داند که سایه¬ آن بر نفس ابلیس افتاده و سرکشی و بزرگ¬بینی در وجود او نمودارشده¬است. کلیدواژه‌ها: نسخه¬ خطی، نجیب¬الدین¬رضا، عرفان، ابلیس، عزازیل، شیطان.

المصادر:

منابع و مآخذ
1. قرآن کریم (1390). ترجمه¬ بهاءالدین خرمشاهی. تهران: انتشارات بوستان. چاپ هفتم.
2. کتاب مقدس: عهد عتیق و جدید (1383). ترجمه فاضل¬خان همدانی و دیگران. تهران: اساطیر. چاپ دوم.
3. آون، پیترجی (1390). شیطان در تصوف. ترجمه مرضیه سلیمانی. تهران: نشر علم.
4. ابوالفتوح رازی (1371). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر قرآن. جلد اول. مصححین: محمد مهدی ناصح و محمد جعفر یاحقی. مشهد بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس رضوی.
5. __________(1366). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر قرآن. جلد نهم. مصححین: محمد مهدی ناصح و محمد جعفر یاحقی. مشهد بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس رضوی.
6. استهباناتی، علی¬نقی (1382). برهان المرتاضین. تحقیق و تصحیح: محمد هرتمنی. اصفهان: مقیم.
7. پورجوادی، نصرالله (1364). "ابلیس دو رو". نشریه معارف. فروردین – تیر. ش4. صص ( 151-166).
8. پورداوود، ابراهیم (2536). یسنا. به کوشش بهرام فره¬وشی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
9. خاوری، اسدالله (1398). ذهبیه (تصوف علمی – آثار ادبی). جلد اول. تهران مؤسسه¬¬¬ انتشارات دانشگاه تهران. چاپ چهارم.
10. روزبهان بقلی شیرازی (1360). شرح شطحیات به تصحیح و مقدمه¬ فرانسوی هنری کربن. تهران: انجمن ایران¬شناسی فرانسه در تهران.
11. صفا، ذبیح الله (1370). تاریخ ادبیات در ایران. جلد 1/5. تهران: انتشارات فردوس. چاپ ششم.
12. عین¬القضات همدانی، عبدالله بن محمد (1389). تمهیدات. تصحیح، تحشیه و تعلیق: عفیف عسیران. تهران: انتشارات منوچهری. چاپ هشتم.
13. غزالی، احمد (1359). سوانح العشاق. تصحیح و مقدمه نصرالله پورجوادی بر اساس تصحیح هلموت ریتر. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
14. مجتبایی، فتح الله‌ (1368). ابلیس در دایره¬المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. جلد دوم. تهران: انتشارات دایره¬المعارف بزرگ اسلامی.
15. محمودبن علی کاشانی (1372). مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. به تصحیح جلال¬الدین همایی. تهران: نشر هما. چاپ چهارم.
16. مولوی، جلال الدین (1365). مثنوی معنوی به همت رینولد الین نیکلسون. جلد اول. تهران: انتشارات مولی. چاپ چهارم.
17. میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1371). کشف الاسرار و عدة الابرار. به سعی و اهتمام علی-اصغر حکمت. جلد اول. تهران: امیرکبیر. چاپ هشتم.
18. نجم‌‏رازی، ابوبکر بن محمد (1365). مرصادالعباد. مصحح: محمد امین¬ریاحی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ دوم.
19. نجیب‌‏الدین¬رضا جوهری، محمدرضا (1100 ه.ق). خلاصةالحقایق (نسخه‌‏ خطی).
20. _________________ (1397). دیوان اشعار. تصحیح و توضیح: خیرالله محمودی. قم: انتشارات طلیعه‌‏ نور.
21. _________________ (1398). نورالهدایه و مصدرالولایه. تصحیح و توضیح: خیراله محمودی. تهران: انتشارات مولی.
22. نوروزی سده، عزت و رادمنش، عطامحمد (1399). "بررسی گونه¬های تمثیل در مثنوی خلاصة¬الحقایق اثر نجیب¬الدین¬رضا تبریزی" فصل¬نامه¬ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی. ش 46. صص (112-93).
23. نیکلسون، رینولد الین (1382). تصوف اسلامی و رابطه¬ انسان با خدا. مترجم محمدرضا