ویژگی‌های تجارب عرفانی از دیدگاه حسن‌زاده آملی: رویکردی پدیدارشناسانه
الموضوعات :سیدحاتم مهدوی¬نور 1 , محمدرضا آرام 2
1 - دانشیار گروه معارف، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. نویسنده مسئول: hmahdavinoor@iau.ac.ir
2 - دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
الکلمات المفتاحية: کلیدواژه‌ها: تجربه عرفانی, پدیدارشناسی, حسن‌زاده آملی, عرفان اسلامی, مقایسه تطبیقی.,
ملخص المقالة :
تجربه‌های عرفانی به عنوان پدیده‌هایی شخصی و درونی، همواره مورد توجه عارفان و پژوهشگران حوزه معنویت بوده‌اند. در این پژوهش، ویژگی‌های تجارب عرفانی از دیدگاه علامه حسن‌زاده آملی با رویکردی پدیدارشناسانه بررسی¬شده¬است. بدین منظور، با استفاده از روش پژوهش کیفی از نوع پدیدارشناسی، روایت‌های دست‌اول علامه حسن‌زاده آملی از مکاشفات و مشاهدات عرفانی ایشان (به¬ویژه آنچه در آثار هزار و یک نکته و انسان در عرف عرفان نقل¬شده¬است) گردآوری و تحلیل گردید. گام‌های این روش شامل جمع‌آوری داده‌های متنی، افق‌گشایی (استخراج گزاره‌های معنادار)، کدگذاری باز، خوشه‌بندی معانی، استخراج مضامین مشترک و نهایتاً ترسیم ساختار جوهره تجربه‌های عرفانی بوده¬است. یافته‌های پژوهش نشان¬می‌دهد که تجربه‌های عرفانی حسن‌زاده آملی دارای مضامین محوری مشترکی هستند؛ از جمله: شرایط و زمینه‌های ویژه (خلوت، مراقبه و اذکار خاص)، پدیده‌های حسی-ادراکی فوق‌العاده (مانند رؤیاهای صادقه، اصوات و انوار غیبی)، حالت‌های عاطفی عمیق (شوق و ابتهاج معنوی یا هیبت و حیرت قدسی)، دریافت‌های معرفتی و الهامات (فهم مضامین قرآنی، دریافت پیام‌های رمزآلود) و بیان‌ناپذیری (ناتوانی در توصیف کامل تجربه و استفاده از تمثیل و شعر برای انتقال آن). همچنین مقایسه تطبیقی با تجارب عرفانی برخی عرفای بزرگ مسلمان (از جمله مولوی، محی‌الدین ابن‌عربی، نجم‌الدین رازی و صدرالدین قونوی) حاکی از آن است که در عین اشتراک این تجارب در عناصر بنیادی یادشده, هر عارف بر جنبه‌هایی خاص تأکیدنموده که متأثر از مشرب فکری و سنت معنوی اوست. پس تجربه‌های عرفانی حسن‌زاده آملی در چهارچوب آموزه‌های عرفان اسلامی تفسیرشده¬است و عناصر مشترک با تجارب عرفای بزرگ دارد. کلیدواژه‌ها: تجربه عرفانی، پدیدارشناسی، حسن‌زاده آملی، عرفان اسلامی، مقایسه تطبیقی.
منابع و مآخذ
1) ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۱۹۴۶). الفتوحات المکیة. بیروت: انتشارات دارصادر.
2) جعفری، محمدتقی. (۱۳۸۶). عرفان اسلامی و انسان معاصر. تهران: مؤسسه نشر فرهنگ اسلامی.
3) حسن‌زاده آملی، حسن. (۱۳۶۵). هزار و یک نکته. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.
4) ---------------. (۱۳۷۷). انسان در عرف عرفان. تهران: سروش.
5) ---------------. (۱۳۹۴). هزار و یک نکته (چاپ هفتم). قم: مؤسسه بوستان کتاب.
6) زرین‌کوب، عبدالحسین. (۱۳۴۹). سرّ نی (نقد و شرح مثنوی معنوی). تهران: امیرکبیر.
7) رازی، نجم‌الدین. (۱۳۶۵). مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
8) قونوی، صدرالدین. (بی‌تا). مفتاح الغیب. (چاپ سنگی قدیم).
9) وکیلی، هادی. (۱۳۸۸). فلسفه تجربه عرفانی، قبسات. ۱۳۸۵، شماره ۳۹ و ۴۰.
10) Chittick, W. C. (1994). Imaginal Worlds: Ibn al-‘Arabi and the Problem of Religious Diversity. Albany, NY: SUNY Press.
11) Colaizzi, P. (1978). Psychological research as the phenomenologist views it. In R. Valle & M. King (Eds.), Existential phenomenological alternatives for psychology (pp. 48–71). New York: Oxford University Press.
12) James, W. (1902). The Varieties of Religious Experience: A Study in Human Nature. New York: Longmans, Green & Co.
13) Moustakas, C. (1994). Phenomenological Research Methods. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
