بازخوانی بینامتنی ساختار فرمی شهرسازی اشکانی با تأکید بر ابعاد شناخت‌شناسی

الموضوعات : Historical Archaeology

ثنا قربانی ¹ , لیدا بلیلان اصل ² , المیرا نوبخت ³

1 - گروه معماری و هنر، دانشکده معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
2 - دانشیار، گروه هنر و معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
3 - دانشجوی دکتری، گروه هنر و معماری، دانشکده معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

تاريخ الإرسال : 13 الخميس , صفر, 1447 تاريخ التأكيد : 20 الثلاثاء , جمادى الأولى, 1447 تاريخ الإصدار : 16 الأحد , جمادى الثانية, 1447

الکلمات المفتاحية: ساختار فرم‌های شهر, دوره اشکانی, بینامتنیت معماری, تکوین فضایی, شهرسازی اشکانی, پیش متن و پسا متن,

ملخص المقالة :

در تاریخ شهرسازی ایران، دوره اشکانی نقطه‌ای تکوینی و الگویی فضایی مستقل است که میان نظام تشریفاتی–شاهی هخامنشی و ساختار آیینی–تمرکزگرای ساسانی قرار می‌گیرد. هدف اصلی این پژوهش، شناخت عمیق فرم‌های شهری ایران در دوره اشکانی از طریق تحلیل ابعاد شناخت با رویکرد بینامتنی و بررسی نمود این ابعاد در فرم شهری است. در راستای شناخت جامع شهرسازی این دوره، در ابتدا به واکاوی گفتمان فضایی دوره‌های هخامنشی و سلوکی به‌عنوان پیش‌متن دوره اشکانی پرداخته شده است. سپس، ابعاد شناخت دوره اشکانی به‌عنوان متن شهرسازی تحلیل و در نهایت فرم شهرسازی دوره ساسانی به‌عنوان پسامتن بررسی شده است. پژوهش حاضر از نوع کیفی و بر پایه روش تحلیل بینامتنی است و با اتکا بر ابعاد شناخت حاصل از داده‌های باستان‌شناسی و پلان‌های شهری، به بازخوانی چگونگی شکل‌گیری نظام شهری این دوره می‌پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد که شهرهای اشکانی، برخلاف الگوی کاخ‌محور پیشین، بر اساس چندکانونی بودن، عملکردگرایی و ترکیب کاربری‌ها سازمان یافته‌اند. نقش جاده ابریشم به‌عنوان شریان اصلی تمدنی، در پیوند فضایی این شهرها با شبکه بین‌المللی، نقشی کلیدی ایفا کرده است. در مجموع، شهرسازی اشکانی الگویی بومی و پویا و نقطه زایش اندیشه فضایی تلفیقی و زمینه‌مند محسوب می‌شود؛ الگویی که نه تقلیدی صرف از پیشینیان است و نه گسستی کامل، بلکه تداومی خلاق در منظومه شهر ایرانی به شمار می‌آید. دوره اشکانی در تطور شهرسازی ایرانی، نقشی کلیدی در گذار از ساختارهای سلطنت‌محور و مرکزگرای هخامنشی به الگوهای فضایی بومی، چندمرکزی و عملکردگرا ایفا کرده است. با اتکا به رویکرد بینامتنیت، ساختار فضایی این دوره نه‌تنها به‌مثابه حلقه واسط میان پیش‌متن هخامنشی–سلوکی و پسامتن ساسانی عمل کرده، بلکه بازآفرینی خلاقی از فرم، معنا و کارکرد را در کالبد شهر رقم زده است. نمودهای فرمی چون چیدمان مدور، سازمان ارگانیک و لایه‌بندی عملکردی، گواهی بر شکل‌گیری گفتمانی نو در شهرسازی ایران پیش از اسلام هستند.

 

 

 

 

 

المصادر:

سپهوند. ا.۱۴۰۳.عوامل عدم تداوم دولت پارت بر بین‌النهرین و سوریه در زمان ارد اول.مجله تاریخ روایی.ص ۱۶۵-۱۹۱#
افخمی، ب؛ خسروی، ز؛ گلابی، خ. (۱۳۹۷). تحلیل ابعاد اجتماعی راه ابریشم در دوره اشکانی بر اساس شواهد باستان‌شناختی و تاریخی. جستارهای تاریخی، ۹(۲)، ۸۵–۱۰۸.#
بهرامیان، س. (۱۳۹۹). هترا، پایگاه نظامی و فرهنگی اشکانیان در میان‌رودان. جُندی نامشاپور، ۶(۲۳)، ۹۱–۱۰۶#
تکابنی،ح.(۱۳۹۹). بازشناسي عوامل سياسي، اجتماعي، فرهنگي، و اقتصادي مؤثر بر نظام دیوان‌سالاری تاريخي ايران در دورة باستان.جامعه‌پژوهی فرهنگی.شماره ۲#
جلیلیان،ش؛نادری،ف؛تقی‌پور بیرگانی،ز.(۱۴۰۱).ساتراپ‌نشین ماد در عصر اشکانی(از خیزش اشکانیان تا پایان پادشاهی فرهاد چهارم)؛ جستارهای تاریخی،شماره ۲#
خراسانی، ن.، ؛ ساریخانی، م. (۱۴۰۰). بررسی تطبیقی هنر اشکانی و ساسانی؛ با استناد به معماری و شهرسازی. نشریه جستارهای باستان‌شناسی#
دیانوکوف. (۱۴۰۱). تاریخ ایران باستان (ترجمه روحی ارباب). تهران: علمی و فرهنگی.#
رشتی، ب؛ جمالی، م ؛ جدیدی، ن؛ بوشاسب گرشه، ف. (۱۴۰۱). بررسی و مقایسه شهرسازی اشکانی و ساسانی با رویکردی به مؤلفه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی. مطالعات هنر اسلامی، ۱۹(۴۷)، ۱۲۵–۱۴۶#
سفر، ف؛ مصطفي، م، ۱۴۰۰، «هترا شهر خورشيد»، ترجمه مهدي برزگر، ايشتار#
شریفی .ی. (۱۴۰۰). پدیدآمدن شهر صددروازه و ایالت قومس. فرهنگ قومس، شماره ۶۸#
طایفه قهرمانی، ن. (۱۴۰۰). پژوهشی تاریخی و باستان‌شناسی در روستای استاد باهدف بازشناسی و مکان‌یابی استوئنه باستانی و شهر آساک پارتیان. تاریخ، ۱۷(۶۶)، ۵۲–۶۸.#
فرزین، س؛ ظهوریان، م؛ کوهستانی، ح؛ آذرخرداد، ف. (۱۴۰۰). تأملی نو بر ساختار حاکمیتی اشکانیان: ملوک‌الطوایفی یا حکومت مرکزی؟ جستارهای باستان‌شناسی ایران پیش از اسلام، شماره ۲.#
کامرانی‌فر، ا؛ مصطفوی، ر؛ طاهری‌نسب، ح. (۱۳۹۷). اعتقادات دینی پادشاهان اشکانی باتکیه‌بر منابع موجود (کتیبه‌ها و سکه‌ها). رهیافت تاریخی، شماره ۲۴#
گرشاسبی، ا. (۱۳۹۹). «جایگاه و نقش ملات گچ در معماری دوره اشکانی از منظر فنی و تحولات سبک‌شناختی»#
نوراللهی، ع. (۱۳۹۴). گذری بر معماری و شهرسازی ایران در دوره اشکانی. دانش مرمت و میراث‌فرهنگی، ۳(۵)، ۱۵–۳۲.#
وکیلی، ش. (۱۳۹۳). تاریخ سیاسی شاهنشاهی اشکانی. تهران: شورآفرین.#
فتوحی.م.۱۳۹۱.نظریه بینامتنیت: از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم.تهران. نشر علمی#
پیروز.م .پ.۱۳۹۶.بررسی مفهومی بینامتنیت در هنر و معماری.فصلنامه پژوهش در هنر معماری اسلامی.#
نصر، سید حسین. (۱۳۸۹). معرفت و امر قدسی. ترجمه انشاءالله رحمتی. تهران: نشر حکمت.#
نصر، سید حسین. (۱۳۹۲). تمدن اسلامی و بازتاب آن در هنر و معماری. ترجمه احمدرضاجواهری. تهران: انتشارات سروش#
فتوحی، محمود. (۱۳۹۱). نظریه بینامتنیت. تهران: علمی.#
پیروز، مهناز. (۱۳۹۶). «بررسی مفهومی بینامتنیت در هنر و معماری». فصلنامه پژوهش در هنر و معماری اسلامی، ۲(۶): ۴۷–۵۸.#
سجادی، حسین. (۱۳۹۵). جغرافیای فرهنگی در معماری. تهران: مرکز پژوهش‌های معماری اسلامی.#
رضازاده، محمد. (۱۴۰۰). تاریخ تطبیقی شهرسازی جهان. تهران: سمت#
استادیار، م.، نام‌جو، ف.، و یوسفی، ع. (۱۴۰۱). شناخت معماری در تطبیق روش‌شناسی تفسیر و مراتب وجود. نشریه معمار شهر، ۱(۳)، ۱–۱۴#
احمدی، ی. (۱۴۰۰). نقش شناخت‌شناسی در تحلیل معماری ایرانی‌اسلامی با تأکید بر ساختار فرم و معنا. مطالعات معماری ایران، ۱۰(۳۸)، ۴۵–#۶۰
نظری، د. (۱۳۹۸). دین ایران در دوران اشکانیان. پارسه، ۳۱، ۱۱۵–۱۳۶.پ#
فخاری،م.(۱۳۹۴).بررسی نقش برنامه‌ریزی معماری در بناهای تاریخی با رویکرد توسعه صنعت گردشگری،نمونه موردی: مجموعه تاریخی تخت سلیمان تکاب،همایش معماری و شهرسازی بومی ایران.#
بهروزی،م.(۱۳۹۷).سیاست شهرسازی سلوکیان در سرزمین‌های مفتوحه،پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران.#
Alizadeh, R., & Ghasemi, S. (2021). Religious Plurality and Spatial Planning in the Parthian Urban Fabric. Quarterly of Religious Architecture, 11(1), 33–51.#
Bagheri, A., & Monshizadeh, S. (2022). Tracing the Circular City: Continuities of Form from Parthian to Sasanian Urbanism. Urban Morphology of the East, 4(1), 121–144.#
Bohrer, F. N. (2020). Cultural Continuity and Urban Transition in Ancient Iran. Journal of Historical Architecture, 9(3), 45–68.#
Boyce, M. (1979). Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices. Routledge.#
Cho, Y. H. (2023). The Spatial Politics of the Silk Roads in Iranian Plateau. Eurasian Urban Networks Review, 6(2), 77–92.
Curtis, Vesta Sarkhosh. (2007). “The Parthian Empire and its Architecture.”#
Daneshvar, M., & Arjomand, M. (2020). Spatial Politics of Gender in Parthian Cities: Archaeological and Textual Evidence. Iranian Archaeological Review, 5(2), 87–102.#
Farrokh, K. (2007). The rise of Ctesiphon and the Silk Route. In Shadows in the Desert: Ancient Persia at War. Osprey Publishing#
Fowlkes-Childs, B., & Seymour, M. (2019). The World between Empires: Art and Identity in the Ancient Middle East. The#
Gregoratti, L. (2016). Parthian Empire and Local Governance. Ancient West & East#
Hansen, V. (2012). The Silk Road: A New History. Oxford University Press.#
Hauser, S. (2013). “Hatra: Imperial Parthian Architecture and Religious Syncretism.” Iranica Antiqua, 48(1), 27–50.#
Hauser, S. (2022). Imperial Spaces and Parthian Urbanism: Transitions to Sasanian City Form. Iranica Antiqua, 58(1), 33–64.#
Huff, D. (1990). “Ctesiphon.” In Encyclopaedia Iranica, Vol. VI.#
Huff, D. (2008). Parthian and Sasanian Architecture. Encyclopaedia Iranica Online.#
#Keshavarz Rahbar, G. (2024). Urban Development and Architectural Manifestations of the Parthian Period of Iran (III BC–III AD centuries)
Lefebvre, H. (1991). The Production of Space. Trans. Donald Nicholson-Smith, Blackwell.#
Nabel, J. (2025). The Arsacids of Rome: Misunderstanding in Roman-Parthian Relations. Pourdavoud Center, UCLA.#
Norberg-Schulz, C. (1980). Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture. Rizzoli.#
Overtoom, N. (2023). Reign of Arrows: The Rise of the Parthian Empire in the Hellenistic Middle East. OUP#
Papadopoulos, A. (2021). From Pluralism to Centralization: Urban Strategies in Parthian and Sasanian Cities. Ancient Iranian Studies, 12(2), 101–127.#
Pourshariati, P. (2008). Decline and Fall of the Sasanian Empire. I.B. Tauris.#
Rezakhani, Khodadad. (2017). ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity. Edinburgh: Edinburgh University Press#
Rivolta, G. (2021). Caravanserais and Urban Mobility on the Parthian Silk Road. Journal of Ancient Iranian Architecture, 6(2), 89–106.#
Sarianidi, V. (2002). Margiana and Merv: Two Centres of the Eastern Parthian World. Ancient East Series#
Schlude, J. M., & Rubin, B. B. (Eds.). (2017). Arsacids, Romans, and Local Elites: Cross-Cultural Interactions of the Parthian Empire. Oxbow Books.#
Stevens, M. (2022). Cultural Synthesis in Parthian Urbanism: Reframing Hellenistic Influence. Journal of Ancient Urban Studies, 14(3), 101–122.#
Stronach, D. (1990). The City in the Parthian Period. In Cities of the Ancient Near East.#
Wiesehöfer, J. (2001). Ancient Persia: From 550 BC to 650 AD. London: I.B. Tauris.#
Wilkinson, C. K. (2014). Nisa and Ctesiphon: Twin Capitals of the Parthian Empire. British Museum Papers.#
Yazdani, H., & Borhani, A. (2023). Silk Road Networks and Functional Morphology of Parthian Cities. Iranian Journal of Historical Geography, 8(2), 59–78.#
www.mysafar.com/mag/iran-tourism/fars/shiraz/persepolis#
https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%D8%A7%D9%87%DB%8C#
https://dalahoo.com/news.cfm?id=2863#
#https://www.bartarinha.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%D8%A8%DA%A9-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-3/115519-%D9%86%D8%B3%D8%A7-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B4%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%D9%85%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86#
https://en.wikipedia.org/wiki/Hatra#
https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%DB%8C%D8%B3%D9%81%D9%88%D9%86#
https://kherada.com/TitlePic2.aspx?Id=92#
#https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Feamena.org%2Farticle%2Fhatra-iraq-and-eamena&psig=AOvVaw0BWrWwm526LkeIIq6tUI0G&ust=1752835451738000&source=images&cd=vfe&opi=89978449&ved=0CBkQ3YkBahcKEwiYvNqV28OOAxUAAAAAHQAAAAAQJw