تبيين نقش حياط‌مرکزی در کارکرد تعاملات اجتماعی-تجاری، زیست‌محيطی و امنيتی کاروانسرای ایرانی با رویکرد فرهنگ‌محور
الموضوعات :پریا دولت‌شا 1 , محسن قاسمی 2 , منصور نیک‌پور 3
1 - گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاداسلامی، بم، ایران.
2 - گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاداسلامی، بم، ایران.
3 - گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاداسلامی، بم، ایران.
الکلمات المفتاحية: حیاط‌مرکزی, کاروانسرای ایرانی, تعاملات اجتماعی, بناهای تاریخی, بسترهای فرهنگی, فرهنگ‌محور. ,
ملخص المقالة :
حیاط‌مرکزی به‌منزلۀ یکی‌از مؤلفه‌های بنیادین معماری کاروانسرای ایرانی، نقشی تعیین‌کننده در شکل‌دهی به تعاملات اجتماعی و تجاری، بهبود کیفیت محیط‌زیست و ارتقای امنیت این بناهای تاریخی دارد و همواره از بسترهای فرهنگی و ویژگی‌های بومی تأثیر پذیرفته است. در سال‌های اخیر، توجه‌به ارزش‌های فرهنگ‌محور در بازخوانی و بازآفرینی کارکردهای فضایی کاروانسراها، جایگاه مهمی در مطالعات بین‌رشته‌ای یافته است. پژوهش حاضر باهدف تحلیل کارکردهای چندگانه حیاط‌مرکزی درراستای ارتقای کیفیت فضایی کاروانسرای ایرانی و باتمرکزبر ابعاد اجتماعی، زیست‌محیطی و امنیتی، در پرتو رویکرد فرهنگ‌محور انجام شده است. روش‌تحقیق به‌صورت کمی-تحلیلی بوده و داده‌ها ازطریق مطالعات میدانی و اسنادی گردآوری شده‌اند. دراین چارچوب، 4کاروانسرای منتخب در بافت‌های تاریخی موردبررسی و تحلیل قرار گرفتند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که میان ویژگی‌های کالبدی و فرهنگی حیاط‌مرکزی و ارتقاء تعاملات اجتماعی-تجاری، بهبود شرایط زیست‌محیطی و افزایش امنیت فضایی در کاروانسراهای ایرانی، رابطه‌ای معنادار وجود دارد. همچنین مشخص شد که هرچه طراحی و مدیریت حیاط‌مرکزی با شناخت دقیق‌تری از ابعاد فرهنگ‌محور همراه باشد، امکان احیای کارکردهای چندگانه و تقویت نقش اجتماعی و اقتصادی این بناها افزایش می‌یابد. به‌طورخاص یافته‌های این پژوهش بر ضرورت هم‌راستاسازی ملاحظات فرهنگی با اصول طراحی فضایی در فرایند بازآفرینی کاروانسراهای ایرانی تأکید دارد. نتایج نشان می‌دهد که اتخاذ رویکردهای فرهنگ‌محور همراه‌با مشارکت ذی‌نفعان، می‌تواند به ارتقای کیفیت عملکردی و احیای حیات حیاط‌مرکزی این بناهای تاریخی منجر شود.
باصولی، مهدی. درخش، سعیده. (1400). بررسی کارکردهای کاروانسراهای ایرانی با رویکردی منظرین. نشریۀ علمی‌پژوهشی-منظر، دورۀ 13، شمارۀ 54، 37-28.
بلالی‌اسکویی، آزیتا. شیخالحکمایی، محمد. (1402). بازشناسی حیاط فرعی در رباط و کاروانسراهای فلات‌مرکزی ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات باستان‌شناسی پارسه، دورۀ 7، شمارۀ 26، 283-257.
حسنی‌بافرانی، نسیم. سعدوندی، مهدی. ندیمی، هادی. (1403). تبیین ارزش‌های سیاسی-اجتماعی کاروانسراهای برون‌شهری فلات مرکزی ایران در عصر صفوی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دورۀ 9، شمارۀ 1، 220-191.
سهیلی، جمال‌الدین. رسولی، نسترن. (1395). مطالعۀ تطبیقی نحو فضای معماری کاروانسراهای دورۀ قاجاریه (مطالعه‌موردی: کاروانسراهای قزوین و کاشان). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-هویت‌شهر، دورۀ 10، شمارۀ 26، 60-47.
شانواز، بلال. خاقانی، راضیه. (1394). کاروانسراهای ایران زمین. چاپ‌اول، تهران: انتشارات پازینه.
عابدی، فاطمه. چایچی‌امیرخیز، احمد. نیکنامی، کمال‌لدین. خمسه، هایده. (1401). گونه‌شناسی کاروانسراهای مسیر تهران-انزلی در دورۀ قاجار (باتکیه‌بر اسناد و بررسی باستان‌شناسی). فصلنامۀ علمی‌ترویجی-اثر، شمارۀ 99، 629-610.
علی‌محمدی، غلامرضا. عبداللهی، رکسانا. (1396). تبیین مبانی نمود فرهنگ در معماری بومی ایران و ارتباط آن با ایجاد حس‌تعلق به مکان. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مدیریت‌شهری، دورۀ 17، شمارۀ 50، 46-33.
فرشچی، حمیدرضا. حاجی‌زمانی، مهدی. (1398). بررسی کاروانسراهای ایران و بناهای وابسته به آن. فصلنامۀ علمی‌تخصصی-معماری‌شناسی، دورۀ 2، شمارۀ 7، 13-1.
فریاد، شقایق. کمالی‌اردکانی، عطا. نوری، سهیل. (1398). بررسی نقش فضاهای جمعی و حیاط‌مرکزی و تأثیر آن بر شکل‌گیری تعاملات اجتماعی در محیط‌های فرهنگی. ششمین کنگرۀ ملی عمران، معماری و توسعۀ شهری. تهران-ایران، 6-1.
کاویان، مجتبی. غلامی، غلامحسین. (1395). بررسی سیرتحول معماری کاروانسراهای حیاط‌دار مرکز ایران. فصلنامۀ علمی‌ترویجی-اثر، شمارۀ 75، 66-49.
کیانی، محمدیوسف. کلایس، ولفرام. (1374). کاروانسراهای ایران. چاپ‌اول، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
معمارزاده‌اصفهانی، محمد. (1402). کاروانسراهای ایران، پناهگاه‌های باستانی در مسیر جاده‌های کاروانی با نگاهی به کاروانسراهای ثبت‌شده اخیر در فهرست میراث‌جهانی یونسکو. چاپ‌اول، تهران: انتشارات گنجینۀ هنر.
هادی‌زاده‌کاخکی، سعید. (1393). کاروانسرا در ایران. چاپ‌دوم، تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
Aali, Hossein. Aali, Mohsen. Mohammadi, Erfan. Jalali, Ensieh Sadat. Mansour, Parisa. (2017). Survey Safavid Brick Work Caravanserai Decorations In The Central Plateau Of Iran. Specialty Journal Of Architecture And Construction, 3(2): 28-41.
Ebadi, Hadi. Bigdeli Rad, Vahid. Lamit, Hasanuddin. Yegane, Shiva. (2014). A Survey On Sustainability Of Central Courtyards Of Iran Traditional Architecture. World Applied Sciences Journal, 30(1): 221-225.
Hamrahi, Hashem. Keshavarzi Nejad Manshad, Zohreh. (2017). Comparison Of Caravanserais Of Azerbaijan And Isfahan Based On Ghanli Bolagh Caravanserai In Ardabil And Madar Shah Caravanserai In Isfahan. American Journal Of Art And Design, 2(1): 30-37.
Mansuri, Aşkan. Edgü, Erincik. Şalgamcıoğlu, Mehmet Emin. (2015). Historic Persian Caravanserais: Climatic Effects And Syntactic Configuration. Conference: 10th International Space Syntax Symposium, 1-12.
Zolfagharkhani, Mina. Foruzanmehr, Ahmad-Reza. (2024). Courtyards And Adjacent Spaces: Analyzing 26 Cases Of Second-Order Proximity In Traditional Courtyard Houses Of Yazd. Journal Of Buildings, 14(9): 1-18.
