تجلی تفکیک قوا در تجربۀ مشروطه: مواجهۀ دولت و مجلس در نمونۀ مجلس چهارم شورای ملی
الموضوعات :
1 - دانشیار دانشگاه لرستان
الکلمات المفتاحية: تفکیک قوا, حزب سوسیالیست, حزب اصلاح‌طلب, مجلس چهارم شورای ملی.,
ملخص المقالة :
انقلاب مشروطه زمینۀ یک تحول بنیادی در نظم سیاسی ایران و پی‌ریزی سازوکار جدیدی را فراهم کرد که تفکیک قوا یکی از مؤلفه‌های اصلی آن بود. محدود شدن قدرت مطلقۀ شاه در چهارچوب قانون اساسی، واگذاری بخشی از اختیارات حاکمیتی وی به نهاد اجرایی دولت و تأسیس مجلس شورای ملی جلوه‌های اصلی تحقق عینی این تحول بود. با وجود این، دیرینگی فرهنگ سیاسی استبدادمحور و نبود سنت حقوقی ناظر بر تفکیک قوا به معنای آن بود که این تحول در عمل گرفتار مسائل جدی خواهد شد. در پژوهش حاضر با تکیه بر نمونۀ مجلس چهارم شورای ملی می‌کوشیم تجربۀ تفکیک قوا و مسائل ناظر بر آن را در یک مقطع ویژه از دورۀ مشروطه بررسی کنیم. پرسش محوری پژوهش ناظر بر واکاوی روند تعامل دولت و مجلس به عنوان دو رکن اصلی از نظم سیاسی جدید و سهم نیروها و احزاب سیاسی در جهت‌یابی این تعامل است. بنابر یافته‌های این پژوهش، مجلس چهارم نخستین مجلسی بود که برکنار از بحران‌ها و تهدیدات داخلی و خارجی فرصت یافت تا حیاتش را کامل به سر آورد، بنابراین می‌توانست زمینۀ مساعدتری برای نهادینه شدن اصل تفکیک قوا در آن فراهم باشد. اما عواملی چون نبود بستر حقوقی نهادمند، رقابت نیروهای قدرت‌طلب و ظهور سردارسپه در میدان سیاست ایران روند این تعامل را از اساس متأثر کرد.
آبراهامیان، یرواند (1383). ایران بین دو انقلاب. تهران: نی.
آجودانی، ماشاءالله (1381). یا مرگ یا تجدد، دفتری در شعر و ادب مشروطه. لندن.
آشوری، داریوش (1366). دانشنامه سیاسی. تهران: سهروردی و مروارید.
اتابکی، تورج (1387). ایران و جنگ جهانی اول؛ میدان نبرد قدرت‌های بزرگ. تهران: ققنوس.
اتحادیه، منصوره (1361). مرامنامه‌ها و نظام‌نامه‌های احزاب سیاسی ایران در دومین دوره مجلس شورای ملی. تهران: نشر تاریخ ایران.
اتحادیه، منصوره (1375). مجلس و انتخابات از مشروطه تا پایان قاجاریه. تهران: نشر تاریخ ایران.
اردلان، امان‌الله (1372). خاطرات حاج عزالممالک اردلان، زندگی در دوران شش پادشاه. به‌کوشش باقر عاقلی، نشر نامک.
اسدپور، حمید و حسین اسکندری(1399). کارنامه احزاب سیاسی در مجلس چهارم شورای ملی. تهران: نگارستان اندیشه.
اعظام قدسی(اعظام‌الوزراه) (1349). خاطرات من یا روشن‌شدن تاریخ صدساله. تهران: انتشارات ابوریحان.
اکبری، محمدعلی (1384). چالش‌های عصر مدرن در ایران عهد قاجار(مجموعه مقالات)، تهران: روزنامه ایران.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (2536). تلاش آزادی. تهران: نوین.
بهار، محمدتقی(ملک‌الشعراء) (1380). تاریخ مختصر احزاب سیاسی. تهران: امیرکبیر.
بیات، کاوه (1378). «سیاست‌گریزی مقدمه‌ای بر پذیرش استبداد: از مجلس چهارم تا مجلس پنجم، 1302-1301 شمسی». گفتگو. ش. 26، صص 34-40؛
توکلی طرقی، محمد (1369). «تأثیر آگاهی از انقلاب فرانسه در شکل‌گیری انگاره مشروطیت ایران». ایران‌نامه، ش. 31، تابستان، صص 411-439.
دولت‌آبادی، سید علی‌محمد (1362). خاطرات. تهران: فردوس، ایران و اسلام.
ذاکرحسین، عبدالکریم (1377). ادبیات سیاسی ایران در عصر مشروطیت. تهران: علم.
رحمانیان، داریوش (1391). ایران بین دو کودتا. تهران: سمت.
رحیمی، مصطفی (1357)، قانون اساسی و اصول دموکراسی. تهران: امیرکبیر.
زمانی، صفر (1379). تاریخچه احزاب و حزب دموکرات. تهران: واژه‌آرا.
سپهر، احمدعلی مورخ‌الدوله (1336). ایران درجنگ بزرگ (1918-1914م). تهران: بی‌جا.
سواری، عبدالقادر و جواد حسن پور (1384). «تفکیک قوا در جهان اسلام». دانشنامه جهان اسلام، ج 7، صص 726-731، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
شریف کاشانی، محمدمهدی (1362). واقعات اتفاقیه در روزگار. به‌کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران.
شوستر، مورگان (1386). اختناق ایران. ترجمه حسن افشار، تهران: ماهی.
صفایی، ابراهیم (1362). رهبران مشروطه. تهران: جاویدان.
ضرغام بروجنی، جمشید (1350). دولتهای عصر مشروطه. انتشارات اداره کل قوانین.
طباطبائی نائینی، میرزارضاخان (1366). روزنامۀ تیاتر. به‌کوشش محمد گلبن و فرامرز طالبی، تهران: چشمه.
عالم، عبدالرحمن (1390). تاریخ فلسفه سیاسی غرب از آغاز تا سده‌های میانی. تهران: وزارت امور خارجه.
فرخ، سیدمهدی (بی‌تا). خاطرات سیاسی فرخ. تهران: جاوید.
قاضی، ابوالفضل (1381). بایسته‌های حقوق اساسی. تهران: میزان.
قاضی، ابوالفضل (1368). حقوق اساسی و نهادهای سیاسی. تهران: دانشگاه تهران.
قهرمان میرزا(سالور) (1379). روزنامه خاطرات عین‌السلطنه. به‌کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران: اساطیر.
کسروی، احمد (1378). تاریخ هجده ساله آذربایجان. تهران: امیرکبیر.
مرادخانی، فردین (1394)، «پیدایش مفهوم تفکیک قوا در انقلاب مشروطیت ایران»، نشریه حقوقی دادگستری، ش. 92، صص 169-192.
مشروح مذاکرات مجلس چهارم شورای ملی (1332). ادارۀ روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران.
مکی، حسین (1358). تاریخ بیست ساله ایران. تهران: امیرکبیر.
مستوفی، عبدالله (1343). شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه.تهران: تهران مصور.
ملائی توانی، علیرضا (1383). مشروطه و جمهوری: ریشه‌های نابسامانی نظم دموکراتیک در ایران. تهران: گستره.
میرانصاری، علی (1386). نمایشنامه‌های میرزادۀ عشقی. تهران: طهوری.
میرزاده عشقی (1342). کلیات مصور عشقی. به‌کوشش علی‌اکبر مشیر سلیمی، تهران: امیرکبیر.
هاشمیان، هادی (1388). «دورۀ چهارم مجلس شورای ملی (پروگرام افتتاح مجلس شورای ملی، دورۀ چهارم، توسط احمدشاه)». پیام بهارستان. د2، س1، ش3، صص 993- 1003.
هدایت، مهدیقلی (1344). خاطرات و خطرات، گوشه‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از دوره زندگی من. تهران: کتابفروشی زوار.
Bellamy, Richard (1996). “The Political Form of Constitution: The Separation of Powers, Rights and Representative Democracy”. Political Studies. 44, pp. 436-356.
Keddie, N. (1994). “The French Revolution and the Middle East”. in J. Klaits and M. H. Haltzel.The Global Ramification of the French Revolution. Cambridge, pp. 140-57.
Vile, M. J. C. (1998). Constitutionalism and the Separation of Powers. Indianapolis: Liberty Fund.
اسناد و روزنامه‌ها
ساکما. شماره تنظیم سند، 95،293(5برگ)؛
ساکما. شماره تنظیم سند، 4595،293(5برگ)؛
ساکما. شماره تنظیم سند، 4595،293(5برگ)؛
مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، شماره سند 18-27-144م، (1برگ)؛
شفق سرخ.
طوفان.
عصر انقلاب.
قرن بیستم.
نوبهار.
