خانۀ ظروفچی یا عمارت فخرالملک: پژوهشی دربارۀ تاریخ ومعماری آن

الموضوعات :

نرگس مهردادیان ¹ , سیاوش دورودیان ²

1 - دانشکده معماری و شهرسازی، موسسه آموزش عالی معماری و هنر پارس، تهران، ایران
2 - استادیار دانشگاه علوم و تحقیقات/ گروه معماری و مرمت

تاريخ الإرسال : 11 الثلاثاء , رمضان, 1446 تاريخ التأكيد : 06 الإثنين , ذو الحجة, 1446 تاريخ الإصدار : 25 السبت , ذو الحجة, 1446

الکلمات المفتاحية: تهران قاجاری, خانه ظروفچی, عمارت فخرالملک, رضاقلی ‌خان والی, ابوالحسن خان اردلان.,

ملخص المقالة :

یکی از خانه‌های تاریخی، بنایی معروف به «خانه ظروفچی» است که در محله قدیمی عودلاجان و در کوچه فخرالملک واقع شده ‌است. پژوهش پیش‌ رو باهدف بررسی تاریخ و معماری این بنا انجام شده و علاوه‌ بر معرفی کالبدی و بررسی اجمالی تزیینات ساختمان، تاریخچه تغییرات بنا را نیز روشن می‌کند. همچنین با بررسی نقشه‌های قدیمی تهران و تطبیق تغییر نام تاریخی کوچه¬ای که بنا در آن واقع بوده به نام فخرالملک‏، به بررسی قدمت و مالکیت بنا و زندگی‌نامه بانی آن می¬پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد که بنا شامل دو قسمت کاملاً متفاوت است. بانی بخش قدیمی رضاقلی‌خان والی، پدر ابوالحسن‌خان اردلان ملقب به فخرالملک بوده که نام خیابان برگرفته از او است. در اواخر قاجار یا اوایل پهلوی نیز، بخش دیگری با معماری کاملاً متمایز در ضلع شمالی زمین ساخته‌ شده و بخش‌های دیگری از بنا نیز در سال‌های اخیر از بین رفته ‌است.

المصادر:

اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1350). روزنامه خاطرات اعتماد¬السلطنه. تصحیح ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
بامداد، مهدی (1347). شرح حال رجال ایران (جلد اول). تهران: چاپخانه بانک بازرگانی ایران.
بهشتی، سیدمحمد؛ قیومی بیدهندی، مهرداد (1388). فرهنگنامه معماری ایران در مراجع فارسی (ج1)، تهران: دانشنامه تاریخ معماری ایرانشهر
خطیبی، ابوالفضل (1372). «اَبوالْحَسَنْ خانِ اَرْدَلان». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج 5، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
رجب‌وندی، مریم (1398). ماجرای خانه متروکه. ویرگول.
https://vrgl.ir/Jkgf3 (بازیابی شده در 10/4/1400)
زکی، محمدامین (1381). زبده¬ی تاریخ کرد و کردستان. ترجمه یدالله روشن اردلان. تهران: توس.
زمرشیدی، حسین (1390). آموزه‌های معماری ایرانی و ساختمان‌سازی مسکونی از دورۀ قاجاریه تا امروز. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی (3): 1-10.
سازمان نقشه‌برداری کشور. عکس‌های هوایی به شماره¬ 35،10000 -356-5001 56.
سلیمانی، کریم (1379). القاب رجال دورۀ قاجاریه. تهران: نشر نی.
شکوری، ابوالفضل (1386). گزیده‌هایی از مطالب و مقالات چهره‌نما. فصلنامه یاد (84): 253-262.
شیرازیان، رضا (1395). تهران‌نگاری. تهران: انتشارات دستان.
علیزاده، فریما (1398). مرمت و احیا خانه ظروفچی (منتشر نشده). پایان‌نامه کارشناسی. دانشگاه معماری و هنر پارس.
قبادیان، وحید (1384). معماری در دارالخلافه ناصری (سنت و تجدد در معماری معاصر ایران). تهران: نشر پشوتن.
کسروی، احمد (1363). تاریخ مشروطه ایران (جلد اول). تهران: امیرکبیر.
کیانی، مصطفی (1383). معماری دورۀ پهلوی اول، دگرگونی اندیشه‌ها، پیدایش و شکل‌گیری معماری دورۀ بیست ساله معاصر ایران. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر.
گلابچی، محمود؛ جوانی دیزجی، آیدین (1392). فن شناسی معماری ایران، تهران: دانشگاه تهران
گوگل مپ. (1400). (بازیابی شده در 16/1/1400( https://www.google.com/maps
مستوره کردستانی، ماه شرف (1332). تاريخ اردلان. به‌کوشش ناصر آزادپور. کرمانشاه: چاپخانه بهرامی.
مستوفی، عبدالله (1342). شرح زندگانی من (جلد دوم). تهران: چاپ تهران مصور.
فرخی یزدی، محمد (1363). دیوان فرخی یزدی. به‌کوشش حسین مکی، تهران: امیرکبیر.
موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. (1399).
http://iichs.org/caravan_tarikh/90_1/124-656.htm(بازیابی شده در 2/10/1399)
ناصربخت، ارغوان (1400). طرح باززنده‌سازی خانه ظروفچی تهران: مرکز بازتوانی اعتیاد با رویکرد اجتماع درمان مدار. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد. دانشکده معماری و شهرسازی. دانشگاه شهید بهشتی تهران.
وحیدمشتاق، پریسا (1400). احیای خانه ظروفچی و تغییر کاربری آن به خانه‌ای برای کودکان بی‌سرپرست. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد. پردیس هنرهای زیبا - دانشکده معماری. دانشگاه تهران.

نص كامل:



تاريخ و تمدّن اسلامى                                                           Islamic History and Civilization

سال 21، شماره 50، بهار 1404  Vol.21, No.50, Spring 2025

صص 45-71 (مقاله پژوهشی)

 

خانۀ ظروفچی یا عمارت فخرالملک: پژوهشی دربارۀ تاریخ ومعماری آن ¹

 

نرگس مهردادیان

کارشناسی ارشد مرمت و احیای بناهای تاریخی، دانشکده معماری و شهرسازی، موسسه آموزش عالی معماری و هنر پارس، تهران، ایران

سیاوش درودیان²

استادیار گروه مرمت و معماری، دانشکده عمران، معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

 

چکیده

یکی از خانه‌های تاریخی، بنایی معروف به «خانه ظروفچی» است که در محله قدیمی عودلاجان و در کوچه فخرالملک واقع شده ‌است. پژوهش پیش‌ رو باهدف بررسی تاریخ و معماری این بنا انجام شده و علاوه‌ بر معرفی کالبدی و بررسی اجمالی تزیینات ساختمان، تاریخچه تغییرات بنا را نیز روشن می‌کند. همچنین با بررسی نقشه‌های قدیمی تهران و تطبیق تغییر نام تاریخی کوچه­ای که بنا در آن واقع بوده به نام فخرالملک‏، به بررسی قدمت و مالکیت بنا و زندگی‌نامه بانی آن می­پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد که بنا شامل دو قسمت کاملاً متفاوت است. بانی بخش قدیمی رضاقلی‌خان والی، پدر ابوالحسن‌خان اردلان ملقب به فخرالملک بوده که نام خیابان برگرفته از او است. در اواخر قاجار یا اوایل پهلوی نیز، بخش دیگری با معماری کاملاً متمایز در ضلع شمالی زمین ساخته‌ شده و بخش‌های دیگری از بنا نیز در سال‌های اخیر از بین رفته ‌است. 

 

کلیدواژه­ها: تهران قاجاری، خانه ظروفچی، عمارت فخرالملک، رضاقلی ‌خان والی، ابوالحسن خان اردلان.

مقدمه

یکی از خانه‌های تاریخی کمتر شناخته‌شدهٔ تهران، بنایی معروف به «خانه ظروفچی» است که در محله قدیمی عودلاجان و در کوچه فخرالملک واقع شده ‌است. با گسترش شهر تهران، بافت تاریخی این محله که روزی زندگی عادی در آن جریان داشته، به یکی از مهجورترین مکان‌ها تبدیل شده و به دلیل نزدیکی به بازار تهران، بیشتر خانه‌های موجود در آن به انبار و فضای خواب شبانه تغیر کاربری داده­اند. این پژوهش که با بهره‌گیری از داده‌های کتابخانه‌ای و مطالعات میدانی صورت ‌گرفته، به دنبال شناخت وجوه معماری، زیبایی‌شناختی این بنا و همچنین دست‌یافتن به تاریخچه معماری، مالکیت و در واقع هویت اصلی آن است.

 

پیشینه پژوهش

بنای موردمطالعه در حال حاضر فاقد پرونده ثبتی است و هیچ‌گونه مدرکی در سازمان میراث‌فرهنگی تهران در مورد آن وجود ندارد. در واقع از زمانی که این اثر به اصطلاح کشف گردید، مطالب عمومی بسیاری در فضای مجازی دربارۀ آن نوشته شد که با حسرت‌های زیادی همراه بوده‌ است (نک: رجب­وندی، 1398). دربارۀ این بنا چند پژوهش در قالب پایان‌نامه صورت گرفته: از جمله  فریماه علیزاده (1398) در پایان‌نامه دورۀ کارشناسی خود، اقدام به تهیۀ تعدادی نقشه و سایر مدارک فنی از بنا کرده و طرحی نیز برای باززنده‌سازی آن ارائه نموده است (علیزاده، 1398). پریسا وحیدمشتاق نیز در پایان‌نامه مقطع کارشناسی‌ارشد تلاش کرده با تغییر کاربری خانه ظروفچی و تبدیل آن به مرکز شبه خانواده‌ای با عنوان خانه‌ای برای کودکان بی‌سرپرست، از کیفیت‌های فضایی این خانه تاریخی برای فراهم آوردن محیطی آرام، صمیمی و سرزنده متناسب با نیازهای کودکان بهره گرفته شود و زندگی دوباره‌ای در آن به جریان افتد (وحیدمشتاق، 1400). ارغوان ناصربخت نیز در پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد خود با موضوع «طرح باززنده‌سازی خانۀ ظروفچی تهران: مرکز بازتوانی اعتیاد با رویکرد اجتماع‌ درمان مدار» سعی داشته، پس از شناخت آسیب‌های کالبدی، از طریق تزریق یک کاربری جدید، زندگی تازه‌ای به خانۀظروفچی و به محله ببخشد (ناصربخت، 1400). هدف اصلی در این سه پژوهش، ارائه طرح احیا و کاربری جدید برای این بنا بوده نه بررسی تاریخی برای شناخت آن، هدفی که مقاله حاضر به دنبال آن است.

 

1. معرفی بنا (وضع موجود)

در این بخش از مقاله که درواقع مقدمه‌ای بر شناخت تاریخچۀ اثر و وضع گذشتۀ بنا است، به معرفی و بررسی بنا از نظر موقعیت قرارگیری در شهر، خصوصیات معماری و زیبایی‌شناسی پرداخته شده تا شناختی اجمالی از ارزش‌های کالبدی و زیبایی‌شناختی اثر به دست آید.

 

1-1. موقعیت مکانی

تصویر 1: موقعیت خانه ظروفچی در محله عودلاجان تهران (Google Maps, 2020)

بنای مورد مطالعه در موقعیت 35 درجه و 25/68 دقیقه عرض شمالی و 51 درجه و 46/43 دقیقه طول شرقی، در مرکز شهر تهران و در بافت تاریخی محله عودلاجان قرار گرفته است. این بنا در زمینی به مساحت 745 مترمربع، در خیابان امیر­کبیر شرقی، کوچه جاویدی (گذر میرزامحمود وزیر سابق)، کوچه فخرالملک با پلاک ثبتی 2097 واقع شده است (تصویر 1). 

1-2. مشخصات معماری

این بنای تاریخی در حال حاضر با مساحتی حدود 420 مترمربع، دارای دو جبهۀ شمالی و غربی در دو طرف یک حیاط مرکزی، به‌صورت دو طبقه ‌است (تصویر 2).

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 2: پانوراما از جبهۀ شمالی و غربی حیاط مرکزی (نگارندگان، 1398)

 

ورودی اصلی بنا در ضلع جنوبی و ابتدای کوچه فخرالملک قرار دارد که از طریق راهرویی طولانی و کم‌عرض، به حیاط مرکزی که در ارتفاعی پایین‌تر از سطح کوچه قرار دارد، می‌رسد. طبقه همکف بنای ضلع شمالی شامل فضاهای رواق ستون‌دار سرتاسری در جلو، سرسرا به‌صورت سه‌دری (که یک فضای تقسیم به‌حساب می­آید)، راه‌پله در وسط، دو اتاق و دو صندوق‌خانه به‌صورت قرینه در طرفین سرسرا است. بنای ضلع غربی نیز در زیر­زمین دارای فضاهای مطبخ در شمال، آب‌انبار، حوض‌خانه، حمام و انبار­های آذوقه است (تصویر 3).

 

 

 

 

 

تصویر 3: پلان زیرزمین و همکف خانه (نگارندگان، 1399)

 

 

 

شاخص‌ترین فضا در این بخش حوض‌خانه است که باتوجه‌به ضخامت کم دیوار و طریقه ساخت قسمتی از آن، به نظر می‌رسد بعدها بخشی از فضا به‌منظور حمام از فضای کلی حوض‌خانه جدا شده ‌است (تصویر 4).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 4: پانورامای حوض‌خانه (نگارندگان، 1398)

 

طبقه اول بنای ضلع شمالی شامل فضاهای راه­پله در مرکز، مهمان‌خانه (سه‌دری)، دو اتاق گوشوار قرینه در دو طرف مهمان‌خانه و دو ایوان روبروی هر اتاق است. بنای ضلع غربی نیز در طبقه اول دارای فضاهای شاه‌نشین و دو صندوق‌خانه در گوشه‌های شاه‌نشین، دو اتاق و یک ایوان سرتاسری جلوی شاه‌نشین بوده و در کنار فضای شاه‌نشین نیز راه‌پله بام قرار گرفته است. همچنین یک بادگیر ساده در بالای فضای صندوق‌خانه به‌منظور خنکی و تهویه هوا قرار دارد (تصویر 5).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 5: پلان طبقه اول (نگارندگان، 1399)

 

مهمان‌خانه به‌صورت اتاق سه‌دری اصلی‌ترین فضای ضلع شمالی بوده (تصویر 6) و راهروی ورودی به‌عنوان عنصر جداکننده ورودی از فضای داخلی، عملکردی مانند هشتی خانه‌های قاجاری دارد.

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 6: پانورامای مهمان‌خانه (نگارندگان، 1398)

 

دیوارهای بنا در هر دو طبقه آجری و بیشتر باربر هستند. در تمامی فضاهای زیرزمین ضلع غربی غیر از مطبخ، از پوشش سقف‌ تخت با آجرچینی خفته‌وراسته³ استفاده شده است. در طبقه اول ضلع غربی پوشش سقف­ها از نوع تخت بوده و در حال‌ حاضر تنها سقف یک اتاق و هشتی کوچک ورودی شاه‌نشین، دارای پوشش تیر چوبی و باقی تیر فلزی هستند. در طبقه اول ضلع شمالی پوشش فضاها از نوع تخت و تیر فلزی است. در طبقه همکف ضلع شمالی پوشش سقف اتاق‌ها و صندوق‌خانه به‌صورت طاق و تویزه⁴ (آهنگ⁵) و سرسرا به­صورت تخت و آجری است (تصویر 7). سقف مطبخ، به‌عنوان شاخص‌ترین پوشش کل بنا، در کناره‌ها طاق و تویزه (آهنگ) و در قسمت اصلی طاق چهارپرگاری⁶ بوده که بر روی طاق‌های آهنگ سوار شده ‌است. مصالح عمده به‌کاررفته در بنای مذکور آجر، سنگ و چوب همراه‌ با ملات کاهگل و گچ است. آجرها در ضلع غربی با ابعاد 4*10*20 و در ضلع شمالی با ابعاد 6*10*20 سانتیمتر به کار رفته­اند. کف‌ها در حال‌ حاضر با موزاییک یا سیمان پوشیده شده و ابعاد موزاییک کف در داخل بنا 25*25 و در حیاط 30*30 سانتیمتر است.

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 7: برش و نماهای بنا (نگارندگان، 1399)

1-3. زیبایی‌شناسی

تزیینات به‌کاررفته در بنا شامل آجرچینی، گچ‌بری، نقاشی، آیینه‌کاری، ستون‌های سنگی و تزیینات چوبی و شیشه‌ای در درها و سردر آن‌ها است. گچ‌بری با نقش گل‌وبوته که اکثر تزیینات بنا را شامل می­شود، بیشتر در راه‌پله اصلی، سردر بازشوها در طبقه اول ضلع شمالی که به‌عنوان مهمان‌خانه کاربرد داشته، و پیش‌بخاری‌های اتاق‌های گوشوار ضلع شمالی مشاهده می‌شود. سردرها و پیش‌بخاری شاه‌نشین طبقه اول ضلع غربی نیز دارای تزیینات گچ‌بری زیبایی است که ‌وسعت آنها به تزیینات ضلع شمالی نمی‌رسد (تصویر 8).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 8: گچبری راه‌پله و پیش‌بخاری شاه­نشین (نگارندگان، 1399)

 

2. بررسی تاریخچه بنا

ازآنجاکه بنای موردمطالعه در کوچه‌ای با نام فخرالملک واقع شده که جز عمارت دبیرالملک بنای تاریخی دیگری در این­ کوچه نیست، به بررسی این فرضیه می­پردازیم که آیا خانه ظروفچی، همان عمارت فخرالملک است یا خیر. برای این کار باتوجه‌به نقشه‌های تاریخی تهران در حدود کوچه فخرالملک، اسناد تاریخی در خصوص بانی و مالکان گذشته بنا و مطالعه دوره‌های ساخت بنا، به بررسی این موضوع  پرداخته می­شود.

 

2-1. بررسی موقعیت بنا در نقشه‌های تاریخی

در نقشه دارالخلافه تهران که توسط الیاس بره زین مربوط به سال 1258ق/ 1221ش تهیه‌ شده، در گوشه شمال‌شرقی حصار صفوی در محله عودلاجان و مکان امروزی کوچه فخرالملک، باغات قرار داشته‌اند­ و هنوز اثری از کوچه فخرالملک و خانه‌ها مشاهده نمی‌شود (تصویر 9).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 9: باغات در محل کوچه فخرالملک روی نقشه الیاس بره زین 1258ه.ق (شیرازیان، 1395: 6-7)

اما در نقشه آگوست کرشیش مربوط ‌به سال  1275ق/1237ش از دارالخلافه تهران (در داخل همان حصار صفوی و پیش از گسترش حصار ناصری)، باغات نقشه بره زین، جای خود را به کوچه‌ها و خانه‌­ها داده و زمین‌ها قطعه‌بندی شده‌اند. در این نقشه، این کوچه (البته بدون نام) در امتداد کوچه عین‌الملک مشاهده می‌شود. مشاهده عبارت خانۀ «رضاقلی‌خان والی» در مکان بنای مذکور (تصویر 10) نشان می‌دهد که در این سال بنا متعلق به رضاقلی‌خان والی، پدر حاج ابوالحسن‌خان اردلان بوده‌ است (مستوفی، 1342: 2/421).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 10: کوچه فخرالملک بدون نام و خانه رضاقلی‌خان والی روی نقشه کرشیش 1275ق (شیرازیان، 1395: 14-15)

 

در نقشه بعدی یعنی نقشه دارالخلافه ناصری تهران که عبدالغفار نجم‌الملک در سال 1309ق/1270ش تهیه کرده است، کوچه «فخرالملک» فعلی و کوچه بدون نام نقشه کرشیش (بالا) به نام «کوچه میرزا نصرالله‌خان دبیرالملک» در امتداد کوچه­ای به نام مشیرالدوله، (یعنی همان کوچه عین‌الملک نقشه کرشیش) مشاهده می‌شود (تصویر 11). باتوجه‌به ‌این‌که در این زمان تنها دو سال از اعطای لقب فخرالملکی به حاج ابوالحسن‌خان اردلان می­گذشته و وی هنوز تنها یک دیوانی عادی بوده (بامداد، 1347: 1/32)، بدیهی است که نامش بر کوچه موردنظر قرار نداشته و نام دبیرالملک که امروز نیز خانه‌اش در انتهای همین کوچه موجود است، بر آن باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 11: کوچه با نام دبیرالملک روی نقشه عبدالغفار 1309ق (کتابخانه میراث فرهنگی تهران، 1399)

از سال­ 1270 تا 1327ش نقشه‌ای از تهران که شامل نام این کوچه‌ باشد، یافت نشد. تنها چند عکس­ هوایی وجود دارد که یا شامل این بخش از شهر نمی‌شود یا باکیفیت پایینی گرفته شده‌ است. البته عکس‌های هوایی به دلیل ‌نداشتن نام کوچه‌ها، در این بخش چندان کمک‌کننده نخواهند بود. اما از سال 1327ه.ش، کوچه موردنظر با نام «حاج فخرالملک» در نقشه‌ها مشاهده می‌شود (تصویر 12).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 12: کوچه حاج فخرالملک روی نقشه دایره جغرافیایی ستاد ارتش 1327ش (شیرازیان، 1395: 154-165)

 

در نقشه اداره آمار عمومی در سال 1333ش نیز مانند نقشه­ 1327ش، همین کوچه به نام حاج فخرالملک مشاهده می‌شود (تصویر 13). در نقشه­ موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب در سال 1340ش نیز کوچه همچنان با نام حاج فخرالملک در امتداد کوچه عزت‌الدوله، مانند نقشه 1327ش، به چشم می‌خورد (تصویر 14).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 13: کوچه حاج فخرالملک روی نقشه اداره آمار عمومی 1333ه.ش (شیرازیان، 1395: 217-218)

 

 

تصویر 14: کوچه فخرالملک روی نقشه موسسه جغرافیایی سحاب 1340ه.ش (شیرازیان، 1395: 248-249)

طبق نقشه سایت گوگل در حال حاضر نیز بنای موردمطالعه در کوچه­ فخرالملک (تصویر 15)، مشاهده می‌شود. با این‌که در برخی نقشه‌های گوگل‌ نام حنیفی‌نژاد بر کوچه فخرالملک دیده می‌شود، اما همچنان تابلوی کوچه در محل به‌نام فخرالملک است. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 15: کوچه فخرالملک و محل عمارت دبیرالملک و بوستان فخرالملک در آن روی نقشه تهران (Google Maps, 2020)

همان‌طور که در بررسی نقشه‌های تاریخی موجود مشاهده شد، حداقل از سال 1327ه.ش تا امروز کوچه موردنظر به‌نام فخرالملک نام‌‌گذاری شده است. با توجه به مشاهدات نقشه‌های تاریخی، در این محله اکثر کوچه‌ها به‌نام شخص معروفی بوده که در آن کوچه سکونت داشته‌اند. در نتیجه خانۀ حاج فخرالملک نیز باید در کوچه فخرالملک واقع شده باشد. از طرفی با توجه به این‌که جز خانه دبیرالملک هیچ بنای دارای ارزش تاریخی دیگری در این کوچه قرار ندارد و نکتۀ مهم‌تر این‌که در نقشه کرشیش نیز در محل خانه مورد مطالعه، عبارت «خانه رضاقلی‌خان والی» که پدر فخرالملک بوده مشاهده می­شود، گمان می‌رود خانه ظروفچی در واقع همان خانه فخرالملک است که از پدر به او رسیده و البته در طی سال­ها تغییراتی نیز در بنا صورت گرفته است.

 

2-2. بررسی مالکیت بنا در ادوار  تاریخی

الف. رضاقلی‌خان اردلان 

رضاقلی‌خان اردلان پدر فخرالملک که در نقشه کرشیش 1237ش نامش بر محل خانه موردمطالعه مشاهده شد، پسر خسروخان و حسن جهان خانم (دختر فتحعلی‌شاه قاجار) بود و طایفه اردلان همگی از والیان کردستان بودند (مستوفی، 1342: 2/421). وی پس از درگذشت خسروخان در سال 1250ق/1213ش، در سن 10 سالگی حاکم اردلان (کردستان) شد، اما به دلیل سن کم، مادرش حدود 10 سال به­جای او حکومت کرد (مستوره کردستانی، 1324: 182-181). پس از آن رضاقلی‌خان خود امور حکومت را به دست گرفت. اما به دنبال اختلافات او با برادران و مادرش بر سر حکومت و از طرفی مشکلات با حکومت عثمانی، پایه‌های حکومتش تضعیف شده و محمدشاه وی را در سال 1265ق/1228ش برکنار کرد. پس از برکناری، وی شانزده سال در تهران حبس بود تا اینکه پس از وفات محمدشاه نجات پیدا کرد؛ اما هرگز به کردستان بازنگشت و در انزوا فوت کرد (زکی، 1381: 222-223). باتوجه‌به این‌که رضاقلی‌خان از سال 1228ش به تهران آمده، این یافته که در نقشه کرشیش سال 1237ش، بنا­ متعلق به او بوده، از نظر زمانی تطابق دارد.

ب. حاج ابوالحسن‌خان اردلان 

حاج ابوالحسن‌خان اردلان ملقب به فخرالملک که نامش بر کوچه خانه موردمطالعه طی سال‌ها تاکنون مشاهده شد، فرزند رضاقلی‌خان والی کردستان و طوبی خانم دختر عباس‌میرزا نائب‌السلطنه در سال 1279ق/1241ش، در تهران متولد شد. او ابتدا از غلام بچه‌های ناصرالدین‌شاه قاجار بود. سپس جزو پیشخدمتان او شد، رفته‌رفته پیشرفت کرد و از درباریان ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه شد (بامداد، 1347: 1/32) (تصویر 16).

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 16: از سمت راست اعتمادالسلطنه، ناصرالدین‌شاه، فخرالملک اردلان (موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1399)

 

 

 

 

ابوالحسن‌خان در سال 1306ق/1267ش به همراه ناصرالدین‌شاه (1227 تا 1275ش) به اروپا رفت و پس از بازگشت در سال 1307ق/1268ش ملقب به فخرالملک شد (سلیمانی، 1379: 119). در روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه آمده که فخرالملک برای گرفتن القاب و سمت‌های دولتی به شاه پیشکش می‌داد که در آن دوران بین نزدیکان شاه معمول بود. به‌عنوان‌مثال در این خاطرات آمده: «در سال 1307ق، ابوالحسن خان دویست اشرفی توسط آغامحمدخان خواجه پیشکش داده لقب فخرالملکی گرفت» (اعتمادالسلطنه، 1350: 674).

فخرالملک در دوران حکومت مظفرالدین‌شاه (1275 تا 1285ش)، سال 1321ق/1282ش وزیر تجارت شد، اما به دنبال مخالفتش با صدراعظم وقت عین‌الدوله در سال 1322ق/1283ش از وزارت تجارت برکنار شد (خطیبی، 1372: 5/335). زمان حکومت محمدعلی شاه (1285 تا 1288ش) در سال 1224ق/1285ش و در دورۀ مشروطه به دنبال تشکیل کابینه صدراعظم میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله بار دیگر وزارت تجارت به او سپرده شد، اما عمر این کابینه کم بود (کسروی، 1363: 1/207). در دورۀ مشروطه کبیر نیز مدتی حکومت عربستان (یا خوزستان) و یزد را برعهده داشت (مستوفی، 1342: 2/421). او سرانجام در سال 1305ش در سن 66 سالگی از دنیا رفت (بامداد، 1347: 1/33).

در برخی بررسی­ها اشاراتی چند نیز به اصلاح­طلبی و مشروطه­خواهی فخرالملک شده است: در گزیده‌هایی از مطالب و مقالات چهره‌نما در مجلۀ «یاد» آمده که فخرالملک در دارالفنون تحصیل کرده و زبان فرانسه خوانده، او خواستار قانون بود به‌طوری که پس از بازگشت از اروپا همواره به ناصرالدین‌شاه می‌گفته «ترقی که اعلی‌حضرت در فرنگستان به چشم مبارک خود دیدند از سایه قانون بوده»؛ تا جایی که موجب شده شاه دستور ترجمه قوانین دول را به میرزا علی­خان امین‌الدوله بدهد. او با امین‌الدوله صدراعظم روشنفکر ناصرالدین‌شاه رابطه دوستی داشته و مشروطه‌طلب و هم‌نظر با مشیرالدوله صدراعظم محمدعلی شاه و عضو کابینه او بود (شکوری، 1386). حسین مکی نیز در مقدمه دیوان فرخی یزدی آورده که در سال 1390ش ضیغم‌الدوله از حکومت یزد برکنار و فخرالملک حاکم یزد شد. از فرخی یزدی (شاعر مشروطه‌‌خواه) که ضیغم او را زندانی کرده بود، دلجویی کرده و گفته «اگر ضیغم لب و دهان تو را به هم دوخت من دهان تو را پر از اشرفی می­کنم و سپس چند دانه اشرفی ناصرالدین‌شاهی در دهان او ریخت» (فرخی یزدی، 1363: 20).

ج. احمد ظروفچی

به گفته محمد، پسر احمد ظروفچی از سال 1310ش که حاج احمد ظروفچی بنای مذکور را خرید­اری کرده تا سال 1371ش که زمان فوت او است­، مالک بنا بوده و به همراه دو همسر و 16 فرزند در آن ساکن بوده است­. احمد ظروفچی در دروازه‌شمیران مغازه ظروف کرایه داشته و به همین دلیل نام فامیل او «ظروفچی» است. در سال 1310ش که احمد ظروفچی بنا را خریداری کرده­، هر دو ساختمان ضلع غربی و شمالی به ‌شکل کنونی وجود داشته و تنها به­منظور استفاده یا تعمیر در طی سال­های سکونت تغییراتی در داخل بنا، سازه سقف و سطح کف حیاط صورت گرفته است. از سال 1371ش تاکنون نیز بنا خالی از سکنه و متعلق به وراث آقای ظروفچی است. در حال حاضر محمد ظروفچی به‌عنوان وکیل از جانب باقی وراث اختیارات بنا را عهده­دار است. بنا به‌ دلایل ذکر شده و اظهار بی­اطلاعی مالک کنونی از مالکان پیشین و تاریخچه بنا، همچنین نبود اطلاعات مدون تاریخی در خصوص بنا، در حال حاضر خانه موردمطالعه به «خانه ظروفچی» معروف شده و گردشگران و مراجعه‌کنندگان بنا را به این نام می­شناسند.

 

2-3. بررسی دوره‌های احتمالی ساخت بنا

در دورۀ قاجار، پیش از ورود مدرنیسم به تهران در طول سده‌ها، تغییرات در معماری آهسته صورت می‌گرفت. ساختار بناها از نوع دیوار باربر، طاق، تویزه یا الوار، مصالح ساختمانی تماماً سنتی و غالباً گل، خشت، آجر و الوار بوده و ساختمان‌ها درون‌گرا و دارای حیاط مرکزی بوده‌اند (قبادیان، 1384: 60-62). از عناصر دیگر معماری دورۀ قاجار می‌توان به اتاق‌های سه‌دری و پنج‌دری، تالار، بادگیر، شاه‌نشین، ارسی، گوشوار و پیش‌ایوان‌ سازی اشاره کرد. در این دوره ساختمان‌ها دارای زیرزمین‌هایی برای نگهداری وسایل و موادغذایی و فضاهایی در آن چون حوض‌خانه یا سرداب برای ظهرهای گرم تابستان به‌همراه بادگیر بودند. همچنین استفاده از فضاهای آب‌ریزگاه، مطبخ، انبار و همچنین حیاط مصفا و مشجر با حوض آب‌نما رواج داشته است (زمرشیدی، 1390). طبق مشاهدات، ساختمان ضلع غربی بنای مورد مطالعه با توجه به وضع موجود و اجزای معماری آن، چه در ساختار و مصالح و چه در تعریف فضایی، گویی قدمتی بیش از ضلع شمالی دارد و با توجه به دارا بودن اتاق‌های سه‌دری و پنج‌دری و فضاهای تالار، بادگیر، شاه‌نشین، ارسی، گوشوار و پیش‌ایوان‌ و حوض‌خانه، مطبخ، انبار و آب‌انبار در زیرزمین (تصویر 2 و 5)، کاملا قاجاری است.

نخستین تغییرات معماری دورۀ قاجار در عناصر تزیینی و ظاهری به‌آرامی و با تلفیقی متناسب صورت گرفت. این دوره تقریباً کمترین تأثیر تغییرات را در پلان و نقشه معماری داشت (کیانی، 1383: 235-236). خانه‌­های مسکونی قاجار پس از سفرهای ناصرالدین‌شاه به فرنگ دارای نمونه‌های بسیاری از کاربرد تاثیرات تزیینات غرب در معماری ایرانی است. تغییراتی که به­طور مستقیم چون گچبری‌ها، نقاشی دیوار و سقف و قوس‌های نیم‌دایره‌ یا به‌طور غیرمستقیم چون آینه‌کاری و تزیینات در و پنجره با شیشه‌های رنگی مشاهده شد و برای نخستین بار از نقاشی به ‌جای نقوش استفاده شد (کیانی، 1383: 244-245). همچنین در این دوره در فضاهای شاه‌نشین استفاده از تزیینات گچبری‌های سنتی در مایه‌های گل، گیاه و اسلیمی، درهای چوبی، ارسی‌سازی و شیشه‌های رنگی رواج داشت (زمرشیدی، 1390). تزیینات نام‌برده در دو ضلع و البته بیشتر در بنای ضلع شمالی مشاهده­ می‌شود. گویی تزیینات ضلع غربی نیز پس از آمدن تغییرات در معماری دورۀ قاجار، مشابه ضلع شمالی ایجاد شده ‌است.

در دورۀ رضاشاه پهلوی، بیشترین تغییرات در پلان صورت گرفت. پله‌ها و راهروها از اهمیت بالایی در تنظیم روابط و عملکرد فضاهای داخلی برخوردار شد و فضاهای دارای حوض به خارج از پلان کشیده شد. پلکان داخلی بناها که پیش از آن دارای ارزش فضایی و مکانی کمتری نسبت ‌به دیگر فضاهای داخلی بود، به فضایی بزرگ، چشمگیر و باقابلیت دسترسی سریع تبدیل شد. در این دوره یکی از اشکال غالب پلکان که با پله‌های عریض شروع و در محل پاگرد به دو پلکان در طرفین تقسیم می­‌شود، از معماری اروپایی وارد ایران شد. در این دوره ترکیبی از مصالح مختلف شامل آجر، کاشی، سنگ و چوب استفاده می‌شد. نرده­ها، محافظ پنجره‌ها و بعضی سقف‌ها نیز از فلز بوده، اما همچنان عمده مصالح آجر است (کیانی، 1383: 236-237). ساختمان ضلع شمالی بنای موردمطالعه باتوجه‌به نحوه معماری در تعریف فضاها، ساختار و مصالح متعلق به اواخر دورۀ قاجار است. چراکه طبق پلان‌ها، دارای عناصر معماری قاجار مانند اتاق‌های گوشوار، صندوق‌خانه و اتاق سه‌دری است و در به‌کارگیری راه‌پله در مرکز بنا و راهرو (تصویر 2 و 5) مانند بناهای پهلوی اول است.

در عکس‌های هوایی سال‌های مختلف مشاهده شد که از سال 1335ش (قدیمی‌ترین عکس موجود) هر دو ساختمان ضلع غربی و شمالی وجود دارند. در تصویر هوایی سال­ 1335ش، پلاک همسایگی ضلع جنوبی، متعلق به بنا بوده و عناصر ورودی چون حیاط بیرونی کوچکی به‌عنوان پیش‌ورودی اندرونی در آن مشاهده می­‌شود و نشان‌دهندۀ آن است که بنا تعریف کامل‌تری از عناصر ورودی در این سال و احتمالا سال‌های پیش از آن داشته است. همچنین در این تصویر، باغچۀ یکپارچۀ امروز در دو قسمت قرار داشته که نشانگر حس دعوت‌کنندگی عناصر حیاط است، از دو بادگیر امروز تنها یکی از آن‌ها در پشت‌بام وجود دارد و بام ضلع غربی از طرف جنوب کشیده‌تر بوده و تا ضلع جنوبی ادامه دارد. گمان می‌رود با توجه به اینکه تقارن یکی از ویژگی‌های خاص دوره قاجار است و این ضلع کاملا قاجاری است، اتاق گوشوار کنار شاه­‌نشین به‌طور قرینه در سمت جنوب هم تکرار شده ­باشد (تصویرهای 18 و 19).

 

تصویر 17: مکان بنا روی عکس هوایی سال 1335ش (سازمان نقشه­برداری کشور- عکس‌ هوایی شماره 356-5001-56)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 18: بازسازی پلان بنا طبق عکس هوایی سال 1335ش. (نگارندگان، 1400)

 

این تفاوت بارز در سبک معماری بنای ضلع غربی و شمالی و تعلق هر کدام از شیوه‌ها به دورۀ خود، نشان از این دارد که بناها در دو دوره ساخته شده‌اند. بنای ضلع غربی قدیمی‌تر و متعلق به اوایل قاجار و حداقل پیش از سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا است. بنای ضلع شمالی نیز جدیدتر از بنای قبلی و متعلق به اواخر قاجار و در سال‌های پس از سفرهای ناصرالدین‌شاه به اروپا و تأثیرپذیری از پلان و تزیینات اروپایی شکل گرفته ‌است. همچنین حداقل تا حدود سال‌های 1335ش، ضلع جنوبی که امروز از بنا جدا شده متعلق به بنا بوده، هر دو بادگیر وجود داشته و پس از این سال‌، بنا به شکل امروزی درآمده است.

 

نتیجه

این پژوهش به‌ شناخت بانی بنای تاریخی که امروز به خانه ظروفچی معروف است، تاریخ تقریبی ساخت و تغییرات عمده کالبدی این بنا پرداخته است. طبق این بررسی، در نقشه بره زین به سال 1221ش هنوز اثری از خانه و کوچه نیست. اما در نقشه کرشیش به سال 1237ش، این خانه با نام رضاقلی‌خان والی، پدر فخرالملک  آمده است. درنتیجه مشخص شد که سال ساخت این عمارت بین سال‌های 1221 تا 1237ش و بانی اولیه اثر «رضاقلی‌خان والی» پدر «ابوالحسن‌خان اردلان» ملقب به فخرالملک بوده است و گمان می‌رود فخرالملک در سال 1241ش در همین خانه به دنیا آمده باشد. پس از سال‌های 1285ش و در زمان جنبش مشروطه، فخرالملک به سبب مشروطه‌طلبی بیش از گذشته شناخته شد و کوچه‌ای که بنای موردمطالعه در آن واقع شده، فخرالملک نام گرفت و از سال 1327ش در تمام نقشه‌ها نام فخرالملک بر این کوچه‌ مشاهده می‌شود. این بنا از سال 1310ش که احمد ظروفچی آن را خریداری کرد، در مالکیت این خاندان بوده، و به دلیل مهجور ماندن بنا، نام مالک اولیه آن فراموش و امروزه به نام «خانه ظروفچی» معروف شده، درحالی‌که نام کوچه همچنان به نام فخرالملک حفظ شده است.

همچنین این پژوهش با بررسی دوره‌های تاریخی مشخص کرد که این بنا شامل دو بخش کاملاً متفاوت است. بنای قدیمی‌تر ضلع غربی مربوط به اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار و بانی آن رضاقلی‌خان والی پدر فخرالملک بوده است. بنای متأخر با تأثیر از معماری اروپایی در اواخر قاجار یا اوایل دورۀ پهلوی با معماری کاملاً متمایز در ضلع شمالی بنا ساخته شده و بانی این بخش فخرالملک پسر رضاقلی‌خان بوده است. با بررسی قدیمی‌ترین عکس هوایی موجود مربوط به سال 1335ش نیز مشخص شد که ساختمان ضلع جنوبی که امروزه گویی از بنا بریده شده، در آن سال متعلق به بنا بوده و در سال‌های اخیر، از بین رفته است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

کتابنامه

اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1350). روزنامه خاطرات اعتماد­السلطنه. تصحیح ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.

بامداد، مهدی (1347). شرح حال رجال ایران (جلد اول). تهران: چاپخانه بانک بازرگانی ایران.

بهشتی، سیدمحمد؛ قیومی بیدهندی، مهرداد (1388). فرهنگنامه معماری ایران در مراجع فارسی (ج1)، تهران: دانشنامه تاریخ معماری ایرانشهر

خطیبی، ابوالفضل (1372). «اَبوالْحَسَنْ خانِ اَرْدَلان». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج 5، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

رجب‌وندی، مریم (1398). ماجرای خانه متروکه. ویرگول.

  https://vrgl.ir/Jkgf3    (بازیابی شده در 10/4/1400)

زکی، محمدامین (1381). زبده­ی تاریخ کرد و کردستان. ترجمه یدالله روشن اردلان. تهران: توس.

زمرشیدی، حسین (1390). آموزه‌های معماری ایرانی و ساختمان‌سازی مسکونی از دورۀ قاجاریه تا امروز. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی (3): 1-10.

سازمان نقشه‌برداری کشور. عکس‌های هوایی به شماره­ 35،10000 -356-5001 56.

سلیمانی، کریم (1379). القاب رجال دورۀ قاجاریه. تهران: نشر نی.

شکوری، ابوالفضل (1386). گزیده‌هایی از مطالب و مقالات چهره‌نما. فصلنامه یاد (84): 253-262.

شیرازیان، رضا (1395). تهران‌نگاری. تهران: انتشارات دستان.

علیزاده، فریما (1398). مرمت و احیا خانه ظروفچی (منتشر نشده). پایان‌نامه کارشناسی. دانشگاه معماری و هنر پارس.

قبادیان، وحید (1384). معماری در دارالخلافه ناصری (سنت و تجدد در معماری معاصر ایران). تهران: نشر پشوتن.

کسروی، احمد (1363). تاریخ مشروطه ایران (جلد اول). تهران: امیرکبیر.

کیانی، مصطفی (1383). معماری دورۀ پهلوی اول، دگرگونی اندیشه‌ها، پیدایش و شکل‌گیری معماری دورۀ بیست ساله معاصر ایران. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر.

گلابچی، محمود؛ جوانی دیزجی، آیدین (1392). فن شناسی معماری ایران، تهران: دانشگاه تهران

گوگل مپ. (1400). (بازیابی شده در 16/1/1400(  https://www.google.com/maps 

مستوره کردستانی، ماه شرف (1332). تاريخ اردلان. به‌کوشش ناصر آزادپور. کرمانشاه: چاپخانه بهرامی.

مستوفی، عبدالله (1342). شرح زندگانی من (جلد دوم). تهران: چاپ تهران مصور.

 فرخی یزدی، محمد (1363). دیوان فرخی یزدی. به‌کوشش حسین مکی، تهران: امیرکبیر.

موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. (1399).

http://iichs.org/caravan_tarikh/90_1/124-656.htm(بازیابی شده در 2/10/1399)  

ناصربخت، ارغوان (1400). طرح باززنده‌سازی خانه ظروفچی تهران: مرکز بازتوانی اعتیاد با رویکرد اجتماع درمان مدار. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد. دانشکده معماری و شهرسازی. دانشگاه شهید بهشتی تهران.

وحیدمشتاق، پریسا (1400). احیای خانه ظروفچی و تغییر کاربری آن به خانه‌ای برای کودکان بی‌سرپرست. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد. پردیس هنرهای زیبا - دانشکده معماری. دانشگاه تهران.

 

---

[1] . تاریخ دریافت: 21/12/1403              ؛تاریخ پذیرش: 12/03/1404

[2] . رایانامه نویسنده مسئول: [e-mail]

[3]  . نوعی از آجرچینی است که آجرها را به شکل یکی درمیان به صورت عمودی و افقی (عمود بر هم) قرار می­دهند (نک: بهشتی و قیومی. 1388، ذیل خفته و راسته)

[4]  باریکه طاقی باربر است که در فواصل معینی ساخته شده و بین آنها را با نوع دیگری از طاق (مثلا آهنگ) پر می­کنند (نک: گلابچی و جوانی دیزجی. 1392: 128).

[5]  نوعی طاق به شکل نیم استوانه و توخالی که با چسبیدن قوس­های ساده در طول یک محور به دست می­آید (نک: گلابچی و جوانی دیزجی. 1392: 120).

[6]  طاق چهارپرگاری یا چهار گرده پوش طاقی است که از گوشه­های دیوار مربع شکل زمینه به شکل نیم دایره­های متحدالمرکز بر روی اضلاع شروع می­شود و ضمن بالا آمدن، گسترش می­یابد تا در نزدیکی میانه فضا با یکدیگر برخورد نمایند (نک: گلابچی و جوانی دیزجی. 1392: 137).