کیفیت ظهور عرفان در دو منظومه «راز و نیاز» و «هذیان دل» شهریار
الموضوعات :
1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران. karimisaeed58@pnu.ac.ir
الکلمات المفتاحية: شهریار, عرفان, هذیان دل, راز و نیاز, رمانتیسیسم.,
ملخص المقالة :
شهریار همواره در اشعار و مصاحبه‌هایش ادعامی‌کند که در مسیر عرفان گام برمی‌دارد، اما عرفانی که در غزلیاتش مجالِ طرح می‌یابد از تجربیات نابی برخوردار نیست. عرفان اصیل شهریار را باید در بعضی اشعار «مکتب شهریار» جست‌وجو نمود. ما در این مقاله به سراغ دو شعر «راز و نیاز» و «هذیان دل» رفته‌ایم. طرز تعبیر و گزارش شاعر از تجربیات عرفانی خویش در این دو شعر کاملاً مدرن است و امضای شهریار را پای خود دارد. تازگی فرم، ساخت ویژه، تخیل قوی، رمانتیسیسم و موارد دیگر باعث آمده که عرفانِ ظهوریافته در این دو شعر کاملاً نو به¬نظر آید. این اشعار در دهه 20 سروده¬شده‌اند؛ شهریار در چهار دهه بعدی حیاتش دیگر نتوانست به چنین تجربیات باطنیِ متعالی در عرفان دست¬یابد و سپس‌تر به¬واقع، خود را با سطح و پوسته عرفان درگیر ساخت. شهریار در دو شعرِ مزبور، دیگر ادعایِ کشف و شهود ندارد، بلکه دریافت‌هایش را به صورت مستقیم، همچون صحنه سینما در مقابل خوانندگان به¬نمایش¬می‌گذارد. ما در این مقاله که به روش کتابخانه‌ای و توصیفی انجام¬شده، به شرح و توضیح دو سبک در شعر عرفانی شهریار پرداخته‌ایم. شهریار در شیوه نخست که عمده اشعار عرفانی‌اش را دربرمی‌گیرد، فاقد خلاقیت است و از سمبولیسم عارفان قدیم یاری¬می‌گیرد اما در «هذیان دل» و «راز و نیاز» و برخی شعرهای دیگر موفق¬می‌شود سبکی منحصربه-فرد را در شعر عرفانی معاصر خلق¬کند. هدف مهم جستار پیشِ¬رو بررسی کیفیتِ ظهور عرفان در دو شعر یادشده¬ است. کلیدواژه‌ها: شهریار، عرفان، هذیان دل، راز و نیاز، رمانتیسیسم.
منابع و مآخذ
1- ایرانی، ناصر (1364) داستان: تعاریف، ابزارها و عناصر، چ 1، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
2- پورنامداریان، تقی (1381) خانه‌ام ابری است؛ شعر نیما از سنت تا تجدد، چ 2، تهران: سروش.
3- جعفری، مسعود (1388) سیر رمانتیسم در ایران، چ 2، تهران: مرکز.
4- ـــــــــــــــ (1378) سیر رمانتیسم در اروپا، چ 1، تهران: مرکز.
5- خرمشاهی، بهاءالدین (1373) حافظ نامه، (ج 1)، چ 6، تهران: علمی و فرهنگی.
6- خواجات، بهزاد (1391) رمانتیسیسم ایرانی (بررسی جریان رمانتیک در شعر امروز فارسی)، چ 1، تهران: بامداد نو.
7- زرین‌کوب، عبدالحسین (1387) ارزش میراث صوفیه، چ 13، تهران: امیرکبیر.
8- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392) زبان شعر در نثر صوفیه؛ درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی، چ 4، تهران: سخن.
9- ــــــــــــــــــ (1380) ادوار شعر فارسی؛ از مشروطیت تا سقوط سلطنت، چ 1، تهران: سخن.
10- سعدی، مشرف¬الدین مصلح بن عبدالله (1374) کلیات سعدی (رسائل نثر)، به تصحیح محمدعلی فروغی، چ 4، تهران: اقبال.
11- سیدحسینی، رضا (1385) مکتب‌های ادبی (2 جلدی)، چ 14، تهران: نگاه.
12- شهریار، محمدحسین (1382) دیوان شهریار، چ مکرر، تهران: زرین و نگاه.
13- ـــــــــــــــــ (1379) گفتگو با شهریار؛ به اهتمام جمشید علیزاده، چ 1، تهران: نگاه.
14- شمیسا، سیروس (1376) نگاهی به سهراب سپهری، چ 7، تهران: مروارید.
15- ـــــــــــــــ (1374) انواع ادبی، چ 3، تهران: فردوس.
16- قزوینی، ذکریا بن محمد (1361) عجائب¬المخلوقات (ج 1)، با تصحیح نصرالله سبوحی، تهران: کتاب‌خانه ناصر خسرو.
17- قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1387) رساله قشیریه؛ ترجمه ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، با تصحیخ بدیع الزمان فروزانفر، چ 1، تهران: زوار.
18- کاکایی، قاسم (1389) وحدت وجود به روایت ابن عربی و مایستر اکهارت، چ 4، تهران: هرمس.
19-مشرف، مریم (1382) مرغ بهشتی؛ زندگی و شعر محمدحسین بهجت تبریزی (شهریار)، چ 1، تهران: ثالث.
20- منزوی، حسین (1372) این تُرک پارسی‌گوی؛ تحلیل و بررسی شعر شهریار، چ 1، تهران: برگ.
21- مولوی، جلال¬الدین محمد بن محمد (1381) کلیات شمس تبریزی، چ 16، تهران: امیرکبیر.
22- ـــــــــــــــــــــــــــــ (1375) مثنوی معنوی؛ تصحیح رینولد نیکلسون، چ 1، تهران: توس.
23- نظامی، الیاس بن یوسف (1382) خمسه؛ به کوشش سعید حمیدیان، چ 1، تهران: قطره.
24- یوشیج، نیما (1396) یادداشت‌های روزانه نیمایوشیج؛ به¬کوشش شراگیم یوشیج، چ 3، تهران: مروارید.
25- ـــــــــــ (1380) مجموعه کامل اشعار نیمایوشیج (فارسی و طبری)؛ گردآوری و تدوین سیروس طاهباز، چ 5 (ویراست جدید)، تهران: نگاه.
مقاله‌ها
26- آریان، حسین (1389) «تجلیِ تجلی در شعر شهریار»، فصلنامه تخصصی عرفان، س 6، ش 24، صص 224- 241.
27- ــــــــــــ (1388) «بازتاب مبانی سیر و سلوک عرفان در شعر شهریار»، مجله ادیان و عرفان، س 6، ش 22، صص 301- 326 .
28- امجدی، محی¬الدین و مظفری، علیرضا (1400) «نقش رمزگان عرفان و تصوف در تصاویر و مضامین شعری سیدحسن حسینی»، فصلنامه ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، س 13، ش 25، صص 149- 174.
29- رمضانی، مهدی و فرزانه، سعید (1398) «بررسی منظومه هذیان دل شهریار از منظر مکتب رمانتیسم و سورئالیسم»، مجله پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 24، ش 2، صص 385- 409.
30- شاه‌مرادی، سیدمحمد (1389) «جایگاه عرفان در شعر شهریار»، مجله تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، ش 3، صص 149- 172.
31- صدری‌نیا، باقر (1382) «جلوه‌های رمانتیسم در شعر شهریار»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، س 46، ش 188، صص 133- 156.
32- میکائیلی، حسین (1389) «پیوند عرفان و رمانتیسم در شعر سهراب سپهری»، مجله مطالعات عرفانی؛ دانشکده علوم انسانی دانشگاه کاشان، ش 11، صص 273- 294
