رقم المقالة : 140403211209615 زيارة : 43 الصفحة: 81 - 93

نوع المخطوط: ابحاث

تحلیل جامعه‌محور کیفیت فضاهای عمومی شهری باتأکیدبر سلامت اجتماعی شهروندان (نمونه‌کاوی: کلان‌شهر تبریز)

الموضوعات :

مهرداد سامی ¹ , آرش ثقفی‌اصل ² , مسعود حق‌لسان ³ , حسن ستاری‌ساربانقلی ⁴

1 - گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
2 - گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
3 - گروه معماری و شهرسازی، واحد ایلخچی، دانشگاه آزاداسلامی، ایلخچی، ایران.
4 - گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

تاريخ الإرسال : 09 الأحد , رمضان, 1446 تاريخ التأكيد : 19 الأحد , ذو الحجة, 1446 تاريخ الإصدار : 01 الخميس , محرم, 1447

الکلمات المفتاحية: فضای عمومی شهری, جنبه‌های اجتماعی, ارتقاء سلامت عمومی, سلامت اجتماعی, کلان‌شهر تبریز, جامعه‌محور.,

ملخص المقالة :

فضاهای عمومی شهری به‌عنوان یکی‌از محیط‌هایی که بیشترین زمان حضور شهروندان در آن‌ها سپری می‌شود، پیونددهنده‌ای میان جنبه‌های اجتماعی و زیستی زندگی شهری به‌شمار می‌آیند و تأثیر عمیقی بر سلامت جسمی و روانی افراد دارند. ضروری است این فضاها به‌گونه‌ای طراحی و برنامه‌ریزی شوند که ارتقاء سلامت‌عمومی، به‌ویژه سلامت اجتماعی شهروندان را ممکن سازند. دراین‌راستا، پژوهش حاضر باهدف تحلیل کیفیت فضاهای عمومی کلان‌شهر تبریز با رویکرد جامعه‌محور و باتأکیدبر شاخص‌های سلامت اجتماعی و عمومی انجام گرفته است. این مطالعه از نوع کاربردی با ماهیت تحلیلی–اکتشافی بوده و با بهره‌گیری از روش‌تحقیق آمیخته (کیفی–کمی)، صورت پذیرفته است. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از مدل حداقل مربعات جزئی در نرم‌افزار “Warp-PLS”، و آزمون “T-test”، در نرم‌افزار “SPSS”، استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد بیشترین اثرگذاری بر تحقق سلامت‌عمومی در فضاهای عمومی تبریز به‌ترتیب مربوط‌به مفاهیم معنابخش فضای شهری، بستر کالبدی مطلوب و سالم، تعامل با بستر اکولوژیکی، الگوی کاربری زمین و فعالیت‌ها، دسترسی‌پذیری و پویایی و مفاهیم اجتماعی فضا با ضرایب 69/0، 58/0، 56/0، 55/0، 48/0 و 43/0، می‌باشد. همچنین، در میان متغیرهای فرعی، مؤلفه‌هایی نظیر احترام به نیازها و خواسته‌های شهروندان، پویایی و سرزندگی فضا، هویت منحصربه‌فرد، توجه‌به فضاهای سبز و آبی، بهره‌گیری از نمادها، و پاکیزگی محیطی بیشترین تأثیر را داشته‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد که شاخص‌های سلامت‌عمومی در فضاهای عمومی کلان‌شهر تبریز به‌طور کامل تحقق نیافته و نیازمند نگرشی سیستمی و یکپارچگی در برنامه‌ریزی جهت شکل‌گیری فضاهایی با رویکرد ارتقاء سلامت جسمانی و روانی شهروندان می‌باشد.

المصادر:

توپچی خسروشاهی، مسعود. ثقفی‌اصل، آرش. ستارزاده، داریوش. ستاری ساربانقلی، حسن. (1400). ارزیابی تحقق‌پذیری شاخص‌های کیفیت فضاهای عمومی شهری برمبنای دیدگاه کرمونا (مطالعه‌موردی: شهر تبریز). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و توسعۀ فضای شهری، دورۀ 8، شمارۀ 2؛ (پیاپی 15)، 196-179.
حیدری، امیرحسین. حکیمیان، پانته‌آ. گلکار، کوروش. (1401). تدوین مدلی برای ارزیابی عمومیت فضاهای شهری. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-دانش‌شهرسازی، 84-67.
دواتگر خرسند، المیرا. رحیمی، اکبر. (1403). بررسی کیفیت فضاهای عمومی محلات مسکونی شهر تبریز از دیدگاه ساکنین بااستفاده‌از تحلیل لکه‌های داغ و شاخص موران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فضای شهری و حیات اجتماعی، دورۀ 3، شمارۀ 9، 61-47.
دواتگر خرسند، المیرا. رحیمی، اکبر. (1403). بررسی کیفیت فضاهای عمومی محلات مسکونی شهر تبریز از دیدگاه ساکنین بااستفاده‌از تحلیل لکه‌های داغ و شاخص موران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فضای شهری و حیات اجتماعی، دورۀ 3، شمارۀ 9، 61-47.
رضاپور، ولی. موسوی، میرسعید. هادیلی، بهمن. (1400). مطالعۀ چالش‌های برنامه‌ریزی فضایی کلان شهرهای ایران با محوریت نظام اقتصادی نوین (نمونه‌موردی کلان‌شهر تبریز). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و برنامه‌ریزی، دورۀ 25، شمارۀ 76، 127-113.
سامه، رضا. (1397). تأملی بر مفهوم «کیفیت» در معماری. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-اندیشۀ معماری، دورۀ 2، شمارۀ 3، 64-44.
سامی، مهرداد. ثقفی‌اصل، آرش. حق‌لسان، مسعود. ستاری‌ساربانقلی، حسن. (1403). تبیین نقش و تأثیر فضاهای شهری بر افزایش سلامت‌عمومی کلان‌شهرها با محوریت تغییرات اجتماعی-فرهنگی (موردمطالعه: کلان‌شهر تبریز). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 21، شمارۀ 3؛ (پیاپی 82)، 53-33.
سلیمانی مهرنجانی، محمد. تولایی، سیمین. رفیعیان، مجتبی. زنگانه، احمد. خزائی‌نژاد، فروغ. (1395). زیست‌پذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخص‌ها. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دورۀ 4، شمارۀ 1، 50-27.
شاملو، شبنم. نقی‌زاده، محمد. حبیب، فرح. (1397). واکاوی رویکردها و زمینه‌های نظری و تدوین چارچوب مفهومی منظر شهر. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمانشهر، دورۀ 11، شمارۀ 23، 209-197.
گنجی، محمد. اسلامی‌برزکی، زهرا. نیازی، محسن. (1394). نقش سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی در میزان احساس شهروندی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات جامعه‌شناختی شهری، دورۀ 5، شمارۀ 17، 56-29.
لینچ، کوین. (1395). تئوری شکل شهر. ترجمۀ: سیدحسین بحرینی، چاپ‌هفتم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
Carmona, Matthew. (2014). The Place-shaping Continuum: A Theory Of Urban Design Process. Journal Of Urban Design, 19(1): 2-36.
Hama Radha, Chro. (2022). Biophilic Design Approach For Improving Human Health In The Built Environment. International Transaction Journal Of Engineering, Management, & Applied Sciences & Technologies, 13(22): 1-12.
Harvey, David. (2009). Social Justice, Postmodernism And The City. International Journal Of Urban And Regional Research, 16(4): 588-601.
Hohlfeldt, Marion. Popescu, Carmen. (Eds.). (2023). Living Politics In The City: Architecture As Catalyst For Public Space. Leuven University Press.
McGee, Beth. Park, Nam-Kyu. (2020). Colour, Light, And Materiality: Biophilic Interior Design Presence In Research And Practice. Journal Of Interiority 5(1): 27-52.
Mohsin, Marwah M. Beach, Thomas. Kwan, Alan. (2023). A Review Of Sustainable Urban Development Frameworks In Developing Countries. Journal Of Sustainable Development, 16(5): 1-19.
Sepe, Marichela. (2023). Designing Healthy And Liveable Cities: Creating Sustainable Urban Regeneration. Routledge.
Sjövall, Isabelle A.K. Spiers, Hugo J. (2024). The Potential Of Biophilic Design And Nature To Improve Health, Creativity And Well-Being. Journal Of/In Book: Environmental Neuroscience, 225-281.
Yulie Reindrawati, Dian. (2023). Challenges Of Community Participation In Tourism Planning In Developing Countries. Journal Of Cogent Social Sciences, 9(1): 1-12.

نص كامل:

Type of Article (Research Article)

A Community-Based Analysis Of the Quality Of Urban Public Spaces With Emphasis On Citizens’ Social Health (Case Study: Tabriz Metropolis)

Mehrdad Sami: Department of Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.

¹Arash Saghafi Asl: Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.

Masoud Haqlesan Department of Architecture and Urban Planning, Ilk.C., Islamic Azad University, Ilkhchi, Iran.

Hasan Sattari Sarbangholi: Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.

Abstract

Article Einfo

Urban public spaces, as environments where citizens spend a significant portion of their time, serve as vital links between the social and biological dimensions of urban life and exert a profound impact on individuals’ physical and mental health. Therefore, it is essential that these spaces be designed and managed in ways that promote public health, particularly social well-being. This study aims to analyze the quality of public spaces in the Tabriz metropolis through a community-based approach, with an emphasis on indicators of public and social health. The research is applied in purpose and exploratory-analytical in nature, utilizing a mixed-methods approach (qualitative–quantitative). Data analysis was conducted using the Partial Least Squares (PLS), method in Warp-PLS software and T-test in SPSS. The findings indicate that the most influential factors in promoting public health in Tabriz’s public spaces are, respectively: meaningful urban space concepts (0.69), a healthy and favorable physical environment (0.58), interaction with the ecological context (0.56), land-use patterns and activity distribution (0.55), accessibility and spatial dynamism (0.48), and social meanings embedded in space (0.43). Among the sub-variables, key components such as respecting citizens' needs and preferences, spatial vitality, unique identity, attention to green and blue infrastructure, symbolic elements, and environmental cleanliness had the greatest impact. The results suggest that public health indicators have not been fully realized in Tabriz’s urban public spaces. There is a clear need for a systemic and integrated planning approach aimed at developing spaces that enhance both the physical and mental well-being of citizens.

Received: 2025/03/09

Accepted: 2025/06/15

PP: 81-93.

Keywords:

Urban Public Space

Social Aspects

Public Health Promotion

Social Health

Tabriz Metropolis

Community-Based

Citation: Sami. Mehrdad. Saghafi Asl, Arash. Haqlesan, Masoud. Sattari Sarbangholi, Hasan. (2025). A Community-Based Analysis Of the Quality Of Urban Public Spaces With Emphasis On Citizens’ Social Health (Case Study: Tabriz Metropolis). Journal Of Socio-Cultural Changes, 22(1; Ser. 85): 81-93.

DOI:

[1] This Article Is Extracted from The Doctoral Thesis of ‘Mehrdad Sami’, Titled "Explaining The Role and Impact of Urban Spaces To Improve The Public Health Of Iranian Metropolises (Case Study: Tabriz City)", Under The Supervision Of ‘Dr. Arash Saghafi Asl’, & ‘Dr. Masoud Haqlesan’, & Advisory Of ‘Dr. Hasan Sattari Sarbangholi’.

Corresponding Author: Arash Saghafi Asl

E-mail Address: a.saghafi@iaut.ac.ir

Tel: +989143001900

Extended Abstract

Introduction

In today's world, with the rapid expansion of urbanization, social health has become one of the fundamental and challenging issues of urban life. The fast-growing urban population, changes in the structure of urban spaces, and environmental transformations have significantly affected the quality of life and citizens' health. The design and planning of public urban spaces play a crucial role in enhancing social health and improving human interactions, and attention to these factors can contribute to the creation of a healthy and sustainable city. Since public spaces serve as a platform for forming social relationships, increasing public well-being, and reducing the psychological pressures of urban life, the need to reevaluate the quality of these spaces is more urgent than ever. In this context, cities like Tabriz face challenges such as population density, pollution, and a lack of adequate infrastructure, which further emphasize the importance of public spaces. Accordingly, the present study focuses on the metropolis of Tabriz to examine the factors affecting citizens’ social health from a community-based perspective on the quality of public spaces.

Methodology

This study employed a mixed-methods design (qualitative+quantitative), with an applied purpose and an analytical–exploratory orientation. First, documentary research was used to identify the components that enhance public health in urban spaces. Next, surveys of experts, managers, and municipal officials—analyzed with partial least squares modeling in Warp-PLS—assessed the influence of each component. In the quantitative phase, a one-sample t-test in SPSS, together with surveys of citizens, evaluated these components in six high-use public spaces of Tabriz: Tarbiat Pedestrian Street, Laleh Park, El-Goli, the Bazaar, Abresan, and the Islamic Azad University (Tabriz branch). The expert sample comprised 60 individuals selected purposively, while the citizen sample included 384 respondents obtained through simple random sampling (64 from each site). Data were collected with a questionnaire built on a five-point Likert scale grounded in the extracted components.

Results And Discussion

The findings of this study indicate that the most significant factors influencing the realization of public health in the public spaces of Tabriz metropolis are, in order: meaningful concepts of urban space (coefficient 0.69), a healthy and favorable physical environment (0.58), interaction with the surrounding ecological environment (0.56), land use patterns and activities (0.55), accessibility and spatial dynamism (0.48), and social concepts of urban space (0.43). Among the sub-variables, respect for citizens’ needs and desires, a dynamic and lively atmosphere, a unique identity, emphasis on green and blue urban spaces, the use of symbols, and a clean and pleasant environment were the most influential factors. The results also reveal that public health indicators have not been fully realized in various spaces across Tabriz, highlighting the need for a systemic and coherent planning approach that integrates physical and mental health indicators into the design and development of public spaces. Today, cities face extensive physical and population growth alongside increasing pressures and stresses associated with urbanization. Consequently, there is a growing need for public spaces that provide citizens with sufficient peace and promote both their mental-psychological and physical well-being. In other words, urban spaces must be planned and designed with public health indicators in mind. Surveys conducted in Tabriz metropolis show that improving public health indicators in the city’s public spaces requires planning across multiple dimensions, including meaningful urban concepts, a healthy and desirable physical substrate, interaction with the surrounding ecological environment, land use patterns and activities, accessibility and spatial dynamism, and social concepts of urban space. The importance of this issue stems from the fact that insufficient attention to the planning of public spaces leads to the erosion of their meaning and a failure to meet the spatial and temporal needs of citizens, ultimately undermining their mental health. Currently, there is no comprehensive or networked vision for developing Tabriz’s public spaces based on public health indicators. Some areas are functionally inadequate, others face ecological challenges, and some lack accessibility or meaningfulness. Given the stronger influence of socio-ecological indicators on the overall health of society—and considering their partial realization in limited spaces such as El-Goli—it is essential to plan the development of public spaces in Tabriz with a comprehensive and integrated perspective focused on public health indicators..

نوع‌مقاله (علمی‌پژوهشی)

تحلیل جامعه‌محور کیفیت فضاهای عمومی شهری باتأکیدبر سلامت اجتماعی شهروندان (نمونه‌کاوی: کلان‌شهر تبریز)

مهرداد سامی: گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.

¹آرش ثقفی‌اصل: گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.

[1] این مقاله برگرفته از رسالۀ دکتری «مهرداد سامی»، باعنوان «تبیین نقش و تأثیر فضاهای عمومی شهری بر ارتقای سلامت عمومی کلان ‌شهرهای ایران (نمونه‌موردی: شهر تبریز)»، است‌که به راهنمایی «دکتر آرش ثقفی‌اصل»، و «دکتر مسعود حق‌لسان»، و مشاورۀ «دکتر حسن ستاری‌ساربانقلی»، استخراج شده است.

نویسندۀ مسئول: آرش ثقفی‌اصل

آدرس پست‌الکترونیک: a.saghafi@iaut.ac.ir

تلفن: 09143001900

مسعود حق‌لسان: گروه معماری و شهرسازی، واحد ایلخچی، دانشگاه آزاداسلامی، ایلخچی، ایران.

حسن ستاری‌ساربانقلی: گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

اطلاعات مقاله

چکیده

تاریخ دریافت: 19/12/1403

تاریخ پذیرش: 25/03/1404

شمارۀ صفحات: 93-81

واژگان کلیدی:

فضای عمومی شهری

جنبه‌های اجتماعی

ارتقاء سلامت عمومی

سلامت اجتماعی

کلان‌شهر تبریز

جامعه‌محور

استناد: سامی، مهرداد. ثقفی‌اصل، آرش. حق‌لسان، مسعود. ستاری‌ساربانقلی، حسن. (1404). تحلیل جامعه‌محور کیفیت فضاهای عمومی شهری باتأکیدبر سلامت اجتماعی شهروندان (نمونه‌کاوی: کلان‌شهر تبریز). فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 1؛ (پیاپی 85)، 93-81.

DOI:

مقدمه

در عصر حاضر سلامت اجتماعی و عمومی یکی‌از مباحث پرطرفدار در جهان شهرنشین است و ساکنان شهری با چالش بیشتری در راستای بهره‌مندی از سلامت اجتماعی مواجه هستند (Sjövall, Spiers, 2024: 226-229). باتوجه‌به رشد روزافزون شهرنشینی و برآورد اینکه 68درصد از جمعیت جهان تا سال 2050میلادی، در شهرها زندگی خواهند کرد سهم شهرها در کاهش سلامت عمومی بیشتر موردتوجه قرار گرفته است (Mohsin, Beach, Kwan, 2023: 2-5). ازسویی، طراحی و شکل‌گیری مناطق شهری، انتخاب‌های مردم را در زندگی تعیین می‌کند و محیط‌های شهری به‌عنوان مهمترین جلوۀ زندگی شهری، نقش تعیین‌کننده‌ای در بهبود و ارتقاء سلامت اجتماعی ع شهروندان دارد (سامی و دیگران، 1403: 34). همانطورکه تحقیقات می‌دهند سلامت عمومی در ابعاد مختلف نیاز اصلی شهروندان است. که باید توسط طراحان و برنامه‌ریزان شهری برآورده شود. اگرچه رابطۀ بین ساختار و فضای شهری با سلامت اجتماعی را می‌توان محور مطالعات محیطی جامعه‌محور انسان‌شناسی دانست. این موضوع هنوز موردتوجۀ کافی قرار نگرفته و حتی در برخی زمینه‌ها ناشناخته و حل نشده است (سامه، 1397: 45). پویایی فضایی-زمانی شهرنشینی و تحول در ساختارهای صنعتی و توسعۀ فضاهای شهری، شناخت ارتباط و تعامل بین شهرنشینی و سلامت برای کشف چگونگی ایجاد ریسک‌های سلامتی درطی فرایند شهرنشینی الزامی می‌باشد). ازاین‌رو، امروزه اندیشمندان یکی‌از راه‌های رسیدن به توسعۀ پایدار شهری را داشتن شهر سالم برمی‌شمارند (McGee, Park, 2020: 28-29). و برنامه‌ریزی شهری مناسب فضاهای عمومی را یک جنبۀ حیاتی از توجهات به سلامت انسان عنوان می‌کنند. فضاهایی که نقش بسیاری در زندگی شهروندان ایفاء کرده و در ارتقاء زیست‌محیط شهرها، سلامت جامعه، محیط زندگی فردی و اجتماعی، رفاه اجتماعی و غیره، تأثیرگذارند (Harvey, 2009: 589).

باتوجه‌به اهمیت و نقش برنامه‌ریزی و طراحی فضاهای شهری در تحقق شهر سالم و سلامت اجتماعی، تحقیق حاضر باهدف تحلیل جامعه‌محور کیفیت فضاهای عمومی کلان‌شهر تبریز باتأکیدبر سلامت اجتماعی شهروندان نگارش شده است. تبریز همانند بسیاری از کلان‌شهرها با مسائل و مشکلات عدیده ازقبیل نرخ رشد بالای جمعیت، افزایش آلودگی صوتی، آلودگی هوا، افزایش تولید زباله، فاضلاب و آلاینده‌های آب‌وهوا مواجه می‌باشد. ازطرفی باتوجه‌به اینکه بیشتر اوقات افراد در فضاهای عمومی شهری سپری می‌شود و این فضاها در کلان‌شهر تبریز و در طرح‌ها و برنامه‌های توسعه در ابعاد کمی و کیفی موردغفلت قرار گرفته‌اند، توجه‌به طراحی و برنامه‌ریزی مناسب فضاهای عمومی ضروری تلقی می‌گردد (رضاپور، موسوی، هادیلی، 1400: 114). این موضوع ضمن کاهش استرس‌ها و فشارهای ناشی‌از زندگی شهرنشینی موجب ارتقاء سلامت اجتماعی و عمومی جامعه می‌گردد. دراین‌راستا، پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخ‌گویی به سؤال‌های زیر می‌باشد:

¬ عوامل اثرگذار بر ارتقاء سلامت اجتماعی شهروندان در فضاهای عمومی شهری کدامند؟

¬ وضعیت مؤلفه‌های جامعه‌محور بر سلامت اجتماعی شهروندان در فضاهای عمومی منتخب کلان‌شهر تبریز به‌چه صورتی می‌باشد؟

پیشینۀ تحقیق

- المیرا دواتگر خرسند و اکبر رحیمی (1403)، در مطالعۀ «بررسی کیفیت فضاهای عمومی محلات مسکونی شهر تبریز از دیدگاه ساکنین بااستفاده‌از تحلیل لکه‌های داغ و شاخص موران»؛ با روش توصیفی-تحلیلی، کیفیت فضاهای عمومی محلات مسکونی تبریز را ازمنظر ساکنان با بهره‌گیری از تحلیل لکه‌های داغ و شاخص موران ارزیابی کرده‌اند. نتایج نشان داد که تفاوت معناداری در کیفیت فضاهای عمومی میان مناطق مختلف وجود دارد؛ به‌طوری‌که مناطق 1، 2 و 5 در وضعیت مطلوب و مناطق 4، 6، 8 و 10 در وضعیت نامطلوب قرار دارند. این تحقیق بر لزوم برنامه‌ریزی عادلانۀ شهری و بهبود کیفیت فضاهای عمومی در مناطق کم‌برخوردار تأکید دارد (دواتگر خرسند، رحیمی، 1403: 61-47).

- مسعود توپچی خسروشاهی و دیگران (1400)، در پژوهش «ارزیابی تحقق‌پذیری شاخص‌های کیفیت فضاهای عمومی شهری برمبنای دیدگاه کرمونا (مطالعه‌موردی: شهر تبریز)»؛ نشان دادند که فضاهای عمومی ازنظر مؤلفه‌هایی چون سازگاری، نفوذپذیری و هویت‌مکان وضعیت نسبتاً مطلوبی دارند، اما در شاخص‌هایی به‌مانند پایداری، سرزندگی و تناسبات بصری عملکرد ضعیف‌تری دارند. این مطالعه بااستفاده‌از رویکرد آمیخته و تحلیل “Warp-PLS”، بر ضرورت شناسایی نقاط ضعف و به‌کارگیری راهکارهای اجرایی برای ارتقاء کیفیت فضاهای عمومی تأکید می‌کند (توپچی خسروشاهی و دیگران، 1400: 196-179).

- ماریون هوهلفلت¹ و کارمن پُپِسکو² (2023)، باعنوان “Living Politics In The City: Architecture As Catalyst For Public Space”; به نقش فعال معماری در شکل‌گیری فضاهای عمومی به‌عنوان میادینی برای کُنش اجتماعی و سیاسی می‌پردازد. و با رویکردی انتقادی، نحوۀ تأثیر طراحی محیطی بر مشارکت جمعی، بروز اعتراضات، شکل‌گیری حافظه جمعی و بازنمایی هویت اجتماعی بررسی شده است. طوری‌که نمونه‌هایی از کمپ‌های پناهجویان فلسطینی، میدان‌های اعتراضی در شهرهای اروپایی و فضاهای فرهنگی در شهرهای آمریکای لاتین موردتحلیل قرار گرفته است (Hohlfeldt, Popescu, 2023: 27-38).

- ماریکلّا سپه³ (2023)، در تبیینی باعنوان “Designing Healthy And Liveable Cities: Creating Sustainable Urban Regeneration”; باتمرکزبر تعامل میان طراحی فضاهای شهری، سلامت عمومی و کیفیت زندگی، الگویی به‌نام «طراحی مکان سالم»⁴، ارائه می‌دهد. و با تحلیل مطالعات موردی در شهرهایی نظیر دوبلین، مادرید، ونکوور و ووهان، به‌واکاوی عوامل کالبدی و ادراکی مؤثر بر تجربۀ زیستۀ شهروندان در فضاهای عمومی پرداخته است. و نشان می‌دهد چگونه طراحی انسانی‌محور و توجه‌به نیازهای روانی، اجتماعی و فیزیکی افراد می‌تواند در ارتقاء زیست‌پذیری نقش کلیدی ایفاء کند. و به‌طورخاص بر رویکرد سلامت‌محور در طراحی فضاهای عمومی تأکید دارد (Sepe, 2023: 55-86).

ادبیات و مبانی‌نظری

فضاهای عمومی شهری ازجمله پارک‌ها، میدان‌ها، پیاده‌راه‌ها و سایر فضاهایی هستند که دسترسی آزاد برای عموم دارند و بستری برای تعاملات اجتماعی، فعالیت‌های فرهنگی و گذران اوقات فراغت شهروندان فراهم می‌کنند (شاملو، نقی‌زاده، حبیب، 1397: 198). کیفیت این فضاها نقش به‌سزایی در ایجاد حس‌تعلق، ارتقاء سرمایۀ اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی شهری دارد. کیفیت فضایی نه‌تنها به جنبه‌های کالبدی چون زیبایی، ایمنی و دسترسی مربوط می‌شود، بلکه ابعاد اجتماعی، فرهنگی و روان‌شناختی کاربران را نیز شامل می‌گردد (حیدری، حکیمیان، گلکار، 1401: 68). ازمنظر کوین لینچ⁵، کیفیت فضاهای شهری با ادراک ذهنی شهروندان در ارتباط است. وی 5مؤلفۀ کلیدی را برای خوانایی و کیفیت فضایی شهر معرفی می‌کند: مسیرها، لبه‌ها، گره‌ها، حوزه‌ها و نشانه‌ها. این مؤلفه‌ها با ایجاد نظم فضایی، به افزایش حس امنیت، راحتی و درک‌پذیری محیط کمک می‌کنند (لینچ، 1395: 69-43). ویلیام وایت⁶، باتأکیدبر رفتارهای اجتماعی در فضاهای عمومی، به اهمیت طراحی انسانی‌محور اشاره می‌کند و معتقد است‌که حضور افراد، تعاملات و امکان فعالیت‌های متنوع، شاخص‌های مهم کیفیت فضایی هستند. علاوه بر شاخص‌های ساختاری، مشارکت شهروندان در فرایند طراحی و بهره‌برداری از فضاها نیز از عناصر مهم کیفیت به‌شمار می‌رود. سلامت اجتماعی یکی‌از ابعاد کلیدی سلامت کل‌نگر است‌که در کنار سلامت جسمی و روانی، به کیفیت روابط اجتماعی، مشارکت در اجتماع و احساس تعلق اشاره دارد (گنجی، اسلامی‌برزکی، نیازی، 1394: 31-30). این مفهوم به‌ویژه در جوامع شهری که با چالش‌هایی چون گسست اجتماعی، تنهایی و انزوای فردی مواجه‌اند، اهمیت دوچندان می‌یابد. سلامت اجتماعی مستقیماً با ساختارهای اجتماعی و نوع تعاملات شهروندان در ارتباط است (Carmona, 2014: 3-4). استیون کلنر⁷، سلامت اجتماعی را به‌عنوان توانایی فرد برای انجام وظایف اجتماعی، مشارکت در جامعه و ایجاد روابط معنادار تعریف می‌کند. از دیدگاه او، محیط‌های شهری باید بستری را فراهم آورند که شهروندان در آن احساس امنیت، ارزشمندی و تعلق کنند. امیل دورکیم⁸، جامعه‌شناس کلاسیک، با تحلیل مفهوم انسجام اجتماعی بر نقش نهادهای اجتماعی و فضاهای مشترک در تقویت پیوندهای میان افراد تأکید می‌کند. او معتقد بود ضعف در پیوندهای اجتماعی می‌تواند منجربه بروز پدیده‌هایی چون آنومی شود. ابعاد سلامت اجتماعی را می‌توان در مؤلفه‌هایی چون مشارکت اجتماعی، انسجام اجتماعی، پذیرش اجتماعی، شکوفایی فردی در بستر اجتماعی، و حمایت اجتماعی جست‌وجو کرد. محیط‌های شهری به‌ویژه فضاهای عمومی، نقش مؤثری در ارتقاء این مؤلفه‌ها دارند. بین کیفیت فضاهای عمومی شهری و سلامت اجتماعی رابطه‌ای مستقیم و دوسویه وجود دارد. فضاهای عمومی کارآمد، بستر تعامل اجتماعی، گفت‌وگو، مشارکت و هم‌بستگی را فراهم می‌کنند که این عوامل همگی تقویت‌کنندۀ سلامت اجتماعی‌اند. درمقابل، فضاهای ناکارآمد یا ناامن می‌توانند منجربه گریز اجتماعی، بیگانگی و کاهش سرمایه اجتماعی شوند (Hama Radha, 2022: 2-4). از دیدگاه یان گل⁹، معمار و نظریه‌پرداز دانمارکی، فضاهایی که انسان‌محور طراحی شده‌اند و بر حضور و تعامل تأکید دارند، کیفیت زندگی شهری را ارتقاء داده و سلامت اجتماعی را بهبود می‌بخشند. گل، با مطالعات میدانی گسترده در شهرهای مختلف نشان داده است‌که عناصر طراحی نظیر مقیاس انسانی، دعوت به ماندگاری، تنوع فعالیت‌ها و خوانایی محیط، تأثیر زیادی بر رفتارهای اجتماعی شهروندان دارند. به‌عبارت دیگر، طراحی مناسب فضاهای عمومی می‌تواند مشارکت، اعتماد و تعامل اجتماعی را تقویت کند (سلیمانی مهرنجانی و دیگران، 1395: 28). رویکرد جامعه‌محور در تحلیل فضاهای شهری براین اصل استوار است‌که نیازها، تجربیات و ادراکات شهروندان باید در مرکز فرایند طراحی، برنامه‌ریزی و ارزیابی فضاهای عمومی قرار گیرد. این رویکرد با مشارکت مستقیم جامعه در تصمیم‌گیری‌های شهری، تلاش دارد تا فضاهایی متناسب با هویت، فرهنگ و سبک زندگی کاربران خلق کند. تحلیل جامعه‌محور، برخلاف رویکردهای بالا به پایین، به‌دنبال درک زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی هر مکان خاص است (دواتگر خرسند، رحیمی، 1403: 48). جان فریدمن¹⁰، نظریه‌پرداز توسعه، با طرح نظریۀ برنامه‌ریزی توانمندساز، بر لزوم مشارکت فعال جامعه در فرایندهای برنامه‌ریزی شهری تأکید دارد. او معتقد است‌که برنامه‌ریزی بدون مشارکت شهروندان، منجربه خلق فضاهایی خواهد شد که فاقد مشروعیت و اثربخشی اجتماعی هستند (Yulie Reindrawati, 2023: 2-6). آنری لُفور¹¹، فیلسوف فرانسوی، در نظریۀ «حق به شهر»؛ بیان می‌کند که شهر باید نه‌تنها مکانی برای سکونت، بلکه بستری برای کنش اجتماعی و بازتولید روابط اجتماعی باشد.

جنبۀ نوآوری پژوهش حاضر در تلفیق رویکرد جامعه‌محور با تحلیل کیفیت فضاهای عمومی شهری از منظر سلامت اجتماعی است؛ به‌گونه‌ای‌که بااستفاده‌از روش‌تحقیق آمیخته (کیفی–کمی)، و بهره‌گیری از مدل‌های نوین تحلیلی نظیر “Warp-PLS”، تلاش شده تا فراتر از بررسی صرف کالبد فضا، ادراکات، نیازها و مشارکت شهروندان در ارزیابی کیفیت فضاهای عمومی کلان‌شهر تبریز لحاظ گردد. این مطالعه باتأکیدبر شاخص‌های سلامت اجتماعی درکنار ویژگی‌های فضایی، رویکردی نوین و کاربردی در طراحی و برنامه‌ریزی شهری ارائه داده و الگویی بومی برای ارتقاء سلامت شهری برپایۀ نیازهای واقعی شهروندان تبریزی پیشنهاد می‌دهد که در تحقیقات پیشین کمتر به‌صورت یکپارچه موردتوجه قرار گرفته است.

مواد و روش‌تحقیق

روش‌تحقیق در پژوهش حاضر آمیخته (کیفی-کمی)، باهدف کاربردی و ماهیت تحلیلی-اکتشافی، است. دراین‌راستا ابتدا ازطریق مطالعات اسنادی مؤلفه‌های تأثیرگذار بر ارتقاء سلامت‌عمومی در فضاهای عمومی شهری شناسایی شده، سپس ازطریق پرسش‌گری از نخبگان و مدیران و مسئولان شهری و همچنین بهره‌مندی از مدل حداقل مربعات جزئی در نرم‌افزار “Warp-pls”، میزان تأثیر هرکدام از مؤلفه‌ها مشخص شده است. باتمرکزبر سنجش مؤلفه‌های تبیین‌کنندۀ سلامت‌عمومی در فضاهای عمومی کلان‌شهر تبریز نیز از آزمون “T-test”، در نرم‌افزار “SPSS”، و پرسش‌گری از شهروندان استفاده است. بدین منظور فضاهای عمومی منتخب پژوهش حاضر که باتوجه‌به حضور بیشتر اجتماعی شهروندان دراین فضاها انتخاب گردیده‌اند، شامل: پیاده‌راه تربیت، لاله‌پارک، ائل‌گلی، بازار، آبرسان و دانشگاه آزاداسلامی واحد تبریز، می‌باشند. قابل ذکر است حجم‌نمونۀ نخبگان، مدیران و مسئولان بااستفاده‌از روش کوهن، در سطح اطمینان 95درصد 60نفر تعیین گردیده است و روش دسترسی به آن‌ها براساس الگوی غیرتصادفی هدف‌مند می‌باشد. حجم‌نمونۀ شهروندان نیز بااستفاده‌از روش کوکران 384نفر تعیین گردیده که روش دسترسی به آن‌ها برمبنای الگوی تصادفی ساده بوده است (64نفر از هرکدام از فضاهای منتخب). همچنین پرسش‌نامۀ تحقیق حاضر بااستفاده‌از طیف 5مقیاسی لیکرت و مؤلفه‌های برپایۀ (جدول 1)، تدوین گردید.

جدول 1. مؤلفه‌های تأثیرگذار بر ارتقاء سلامت‌ اجتماعب در فضاهای عمومی شهری-(مأخذ: نگارندگان، 1403)

مؤلفه‌ها	گویه‌ها
مفاهیم اجتماعی فضای شهری S	سیاست‌گذاری‌های کلی و میزان سرمایه‌گذاری برای ارتقاء کیفیت فضاهای شهری Q1، رضایت‌مندی از الگوی مدیریت و حکمروایی Q2، همه‌شمولی Q3، شکل‌گیری تعاملات اجتماعی Q4، احساس امنیت کافی Q5.
مفاهیم معنابخش فضای شهری M	خوانایی Q6، احترام به نیازها و خواسته‌های شهروندان Q7، هویت منحصربه‌فرد Q8، احساس آرامش کافی Q9، حس‌تعلق به فضا Q10، دعوت‌کنندگی فضا Q11.
تعامل با بستر اکولوژیکی پیرامون E	تأکیدبر فضاهای سبز و آبی شهری Q12، منظر طبیعی و چشم‌انداز مطلوب Q13.
الگوی کاربری زمین و فعالیت‌ها L	امکان انجام فعالیت و رفتارهای متنوع (نشستن، قدم زدن، گفتگو، بازی و غیره) Q14، تنوع عملکردی (رستوران، سرویس بهداشتی، تفریحی، خرید و غیره) Q15.
دسترسی‌پذیری و پویایی فضای شهری A	دسترسی آسان Q16، تشویق به فعالیت، حرکت و پویایی Q17، ایمنی کافی دربرابر تردد سواره Q18، دسترسی به حمل‌ونقل عمومی مطلوب Q19.
بستر کالبدی مطلوب و سالم P	وضعیت رسیدگی، تعمیر، نگهداری و مرمت فضاهای شهری Q20، فضایی پویا و سرزنده Q21، فضایی پاک و تمیز Q22، فضایی مناسب برای حضور در شرایط مختلف اقلیمی Q23، زیبایی فضا Q24، خلاقیت و نوآوری در طراحی Q25.

درراستای قلمرو پژوهش نیز می‌توان گفت، تبریز مرکز استان آذربایجان‌شرقی یکی‌از شهرهای بزرگ ایران است. این شهر بزرگترین شهر منطقۀ شمال‌غرب کشور بوده و قطب اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می‌شود. این شهر در 41درجه و 25دقیقۀ طول‌شرقی و 38درجۀ و 2دقیقۀ عرض‌شمالی از نصف‌ا‌لنهار مبدأ واقع شده است و ارتفاع متوسط آن از سطح آب‌های آزاد حدود 1340متر است. همچنین این شهر ششمین شهر پرجمعیت ایران پس‌از شهرهای تهران، مشهد، اصفهان، کرج و شیراز محسوب می‌شود. بررسی رشد فیزیکی و جمعیتی تبریز نشان می‌دهد که در فاصلۀ زمانی 60ساله (1395-1335)، مساحت این شهر از 1170هکتار به 19000هکتار و جمعیت آن از 289996نفر به 1773033نفر رسیده است. یعنی جمعیت آن قریب به 6برابر و توسعۀ فیزیکی آن حدود 16برابر رشد داشته است.

$C:\Users\Shahrokh\Desktop\New folder\نقشه.jpg$

شکل 1. موقیت جغرافیایی کلان‌شهر تبریز-(مأخذ: مطالعات اسنادی نگارندگان، 1403)

بحث و یافته‌های تحقیق

به‌منظور شناسایی مؤلفه‌های تأثیرگذار بر ارتقاء سلامت اجتماعب شهروندان در فضاهای عمومی شهری از مدل حداقل مجذورات جزئی در نرمافزار “Warp-PLS”، استفاده شده است‌. پایایی شاخص‌های متغیرهای مکنون (سازه‌ها)؛ به‌منظور سنجش پایایی هریک از شاخص‌های متغیر مکنون (شاخص‌های اصلی)، در مدل “PLS”، از ارزش بارهای عاملی هر شاخص استفاده می‌شود. ارزش بارهای عاملی هریک از شاخص‌های فرعی متغیر مکنون مربوطه می‌بایست بزرگتر یا مساوی 5/0 باشد. برپایۀ (جدول 2)، میزان بارهای عاملی برای شاخص‌های متغیرهای مکنون تحقیق ارائه شده است.

جدول 2. ارزش بارهای عاملی شاخص‌های متغیرهای مکنون-(مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1403)

متغیر مکنون متغیر مشاهده‌شده	S	M	E	L	A	P	P- values
Q1	809/0						001/0>
Q2	721/0						001/0>
Q3	804/0						001/0>
Q4	784/0						001/0>
Q5	756/0						001/0>
Q6		762/0					001/0>
Q7		731/0					001/0>
Q8		844/0					001/0>
Q9		734/0					001/0>
Q10		752/0					001/0>
Q11		793/0					001/0>
Q12			785/0				001/0>
Q13			821/0				001/0>
Q14				749/0			001/0>
Q15				714/0			001/0>
Q16					802/0		001/0>
Q17					828/0		001/0>
Q18					746/0		001/0>
Q19					719/0		001/0>
Q20						753/0	001/0>
Q21						837/0	001/0>
Q22						781/0	001/0>
Q23						741/0	001/0>
Q24						817/0	001/0>
Q25						768/0	001/0>

همان‌طورکه در (جدول 2)، قابل تبیین است. تمامی مقادیر سنجه‌های بار عاملی مرتبط‌با متغیرهای فرعی مکنون، بالاتر از 5/0 است. می‌توان گفت مدل اندازه‌گیری در زمینۀ شاخص‌های ارائه‌شدۀ مکنون از پایایی کافی برخوردار است. پایایی سازه (سازگاری درونی)؛ برای اندازه‌گیری پایایی سازه در مدل “PLS”، از شاخص پایایی ترکیبی و آلفای کرونباخ استفاده می‌شود. مقدار این شاخص‌های پایایی سازه باید بزرگتر یا مساوی 7/0 باشد. به‌طورخاص برپایۀ (جدول 3)، مقدار پایایی سازه هریک از متغیرهای مکنون ارائه شده است.

جدول 3. پایایی سازه‌های متغیرهای مکنون-(مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1403)

متغیر مکنون

پایایی سازه

پایایی ترکیبی

724/0

801/0

745/0

831/0

726/0

769/0

آلفای کرونباخ

738/0

779/0

721/0

791/0

810/0

762/0

برمبنای (جدول 3)، تمامی مقادیر پایایی ترکیبی و مقدار آلفای کرونباخ متغیرهای مکنون بالاتر از 7/0 محاسبه شده است. بدین‌سان مدل اندازه‌گیری دارای پایایی سازه‌ای مناسبی است. روایی همگرا؛ سنجش در مدل “PLS”، ازطریق معیار میانگین واریانس استخراج شده (AVE)، امکان‌پذیر می‌باشد و مقدار مناسب آن بالاتر از 5/0 است. برپایۀ (جدول 4)، و مقادیر میانگین واریانس استخراج شده برای متغیرهای مکنون (یعنی بالاتر 5/0)، می‌توان گفت مدل اندازه‌گیری دارای روایی همگرایی مناسب می‌باشد.

جدول 4. روایی همگرای سازه‌های (متغیرهای مکنون)-(مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1403)

متغیر مکنون

روایی همگرا

پایایی ترکیبی

694/0

581/0

566/0

702/0

745/0

718/0

روایی افتراقی: برای سنجش روایی افتراقی از میزان میانگین واریانس استخراج شده (AVE)، برای یک سازه (متغیر مکنون)، استفاده می‌شود تا مشخص گردد که این ارزش از توان دوم هم‌بستگی میان آن سازه و سازه‌های دیگر مدل بیشتر است یا خیر برپایۀ (جدول 5)، مقادیر قطر اصلی ریشۀ دوم (AVE)، و سایر مقادیر نیز هم‌بستگی میان سازه‌ها را نشان می‌دهند. قابل مشاهده است‌که تمامی ارزش سازه‌ها با شرایط موردنظر مطابقت دارند و می‌توان عنوان کرد که اعتبار افتراقی سازه‌ها مناسب می‌باشد.

جدول 5. اعتبار افتراقی سازه‌ها (متغیرهای مکنون)-(مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1403)

سازه	S	M	E	L	A	P
S	751/0	319/0	117/0	274/0	382/0	256/0
M	191/0	764/0	407/0	145/0	218/0	377/0
E	326/0	259/0	781/0	179/0	241/0	183/0
L	250/0	188/0	391/0	753/0	402/0	165/0
A	297/0	193/0	164/0	239/0	738/0	428/0
P	252/0	438/0	249/0	381/0	197/0	749/0

مدل ساختاری تحقیق و ضرایب هریک از مسیرها نمایش داده شده است. هریک از ضرایب و تأثیرگذاری در مدل ساختاری زمانی قابل قبول است‌که مقدار “P-values”، آن کمتر از 05/0 باشد برپایۀ (شکل 2). و (جدول 6)،”P-values” ، و معناداری مربوط‌به هریک از مسیرها را نمایش می‌دهد.

شکل 2. مدل ساختاری تحقیق-(مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1403)

جدول 6. معناداری ضرایب مسیر-(مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1403)

مسیر	ضریب مسیر	P-values	نتیجه
PH S	432/0	013/0	تایید
PH M	691/0	007/0	تایید
PH E	563/0	026/0	تایید
PH L	551/0	003/0	تأیید
PH A	482/0	009/0	تأیید
PH P	585/0	011/0	تأیید

به‌طورخاص، جدول بالا مقدار اثرگذاری متغیرهای مستقل بر تحقق سلامت ‌اجتماعی شهروندان در فضاهای عمومی کلان‌شهر تبریز را نشان می‌دهد، همانطوری‌که قابل‌مشاهده است، نتایج معني‌دار بودن اثرگذاری 6متغیر اصلی را در سطح اطمینان 95درصد موردتأیید قرار می‌دهد. دراین بین بیشترین اثرگذاری به‌ترتیب شامل مفاهیم معنابخش فضای شهری، بستر کالبدی مطلوب و سالم، تعامل با بستر اکولوژیکی پیرامون، الگوی کاربری زمین و فعالیت‌ها، دسترسی‌پذیری و پویایی فضای شهری و مفاهیم اجتماعی فضای شهری با ضرایب 69/0، 58/0، 56/0، 55/0، 48/0 و 43/0، می‌باشد. ازطرفی در بین متغیرهای فرعی بیشترین اثرگذاری بر تحقق سلامت ‌اجتماعی شهروندان در فضاهای عمومی کلان‌شهر تبریز مربوط‌به متغیرهای احترام به نیازها و خواسته‌های شهروندان، فضایی پویا و سرزنده، هویت منحصربه‌فرد، تأکیدبر فضاهای سبز و آبی شهری و بهره‌مندی از نمادها و فضایی پاک و تمیز بوده است. قدرت پیش‌بینی مدل ساختاری زمانی موردقبول و مناسب می‌باشد که دارای مقادیر بزرگتر یا مساوی 1/0 باشد. برپایۀ (جدول 7)، می‌توان نتیجه گرفت که مدل ساختاری تحقیق حاضر از قدرت کافی برای پیش‌بینی برخوردار است، دراین مدل 142/0درصد از واریانس تحقق سلامت ‌اجتماعی شهروندان در فضاهای عمومی کلان‌شهر تبریز را متغیرهای وارد شونده برآن توجیه می‌کند.

جدول 7. ضرایب تعیین متغیرهای وابسته-(مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1403)

شاخص

متغیر وابسته

142/0

ارزش بالای صفر آزمون استون-گیسر نیز ظرفیت و توان پیش‌بینی لازم مدل ساختاری را نشان می‌دهد. ضریب آزمون استون-گیسر برای متغیر سلامت ‌اجتماعی شهروندان در فضاهای عمومی کلان‌شهر تبریز برابر با 154/0 به‌دست آمده است.

جدول 8. آزمون استون-گیسر-(مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1403)

شاخص

متغیر وابسته

154/0

همچنین به‌منظور بررسی فضاهای مختلف عمومی کلان‌شهر تبریز (پیاده‌راه تربیت، لاله‌پارک، ائل‌گلی، بازار، آبرسان و دانشگاه آزاداسلامی واحد تبریز)، از منظر مؤلفه‌های تبیین‌کنندۀ سلامت اجتماعی از آزمون تی استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد که پیاده‌راه تربیت؛ در 2مؤلفۀ تعامل با بستر اکولوژیکی پیرامون و الگوی کاربری زمین و فعالیت‌ها دارای وضعیت نامطلوب و در بقیۀ موارد وضعیت مطلوبی می‌باشد. لاله‌پارک و آبرسان؛ در 2مؤلفۀ مفاهیم معنابخش فضای شهری و تعامل با بستر اکولوژیکی پیرامون دارای وضعیت نامطلوب هستند. ائل‌گلی؛ تنها در مؤلفۀ مفاهیم معنابخش فضای شهری و بازار؛ تنها در مؤلفۀ تعامل با بستر اکولوژیکی پیرامون دارای وضعیت نامطلوب هستند. همچنین دانشگاه آزاداسلامی واحد تبریز؛ تنها در مؤلفۀ مفاهیم اجتماعی فضای شهری مطلوب و سایر مؤلفه‌ها نامطلوب می‌باشد. بنابراین می‌توان گفت‌که فضاهای مختلف شهر تبریز ازمنظر شاخص‌های تبیین‌کنندۀ سلامت اجتماعی تفاوت‌های اساسی باهم داشته‌اند و هیچکدام از فضاها به‌طورکامل از سلامت اجتماعی برخوردار نیستند. دراین بین ائل‌گلی و بازار، تا حدود زیادی از نظر شاخص‌های سلامت اجتماعی برخوردارند.

جدول 9. مقایسۀ فضاهای مختلف عمومی کلان‌شهر تبریز باتأکیدبر سلامت اجتماعی شهروندان-(مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1403)

فضاهای موردبررسی	آزمون	مفاهیم اجتماعی فضای شهری	مفاهیم معنابخش فضای شهری	تعامل با بستر اکولوژیکی پیرامون	الگوی کاربری زمین و فعالیت‌ها	دسترسی‌پذیری و پویایی فضای شهری	بستر کالبدی مطلوب و سالم
پیاده‌راه تربیت	آمارۀ T	56/7	62/5	76/1-	44/0	81/5	79/3
	Sig	007/0	011/0	203/0	154/0	026/0	008/0
	نتیجه	تأیید	تأیید	رد	رد	تأیید	تأیید
لاله‌پارک	آمارۀ T	45/8	49/0	15/1	81/3	39/4	76/4
	Sig	000/0	178/0	069/0	042/0	013/0	015/0
	نتیجه	تأیید	رد	رد	تأیید	تأیید	تأیید
ائل‌گلی	آمارۀ T	11/9	76/1	94/10	53/7	76/4	23/6
	Sig	000/0	251/0	008/0	003/0	017/0	025/0
	نتیجه	تأیید	رد	تأیید	تأیید	تأیید	تأیید
بازار	آمارۀ T	03/8	71/6	15/2	08/4	32/8	51/7
	Sig	001/0	005/0	159/0	036/0	015/0	009/0
	نتیجه	تأیید	تأیید	رد	تأیید	تأیید	تأیید
آبرسان	آمارۀ T	94/6	54/2	81/0	39/6	15/9	11/4
	Sig	006/0	128/0	119/0	027/0	014/0	020/0
	نتیجه	تأیید	رد	رد	تأیید	تأیید	تأیید
دانشگاه آزاداسلامی واحد تبریز	آمارۀ T	29/6	65/1-	57/1	45/2	81/2	46/1
	Sig	011/0	094/0	291/0	131/0	083/0	077/0
	نتیجه	تأیید	رد	رد	رد	رد	رد

باتمرکزبر بررسی‌های صورت‌گرفته می‌توان تحقق شاخص‌های سلامت اجتماعی شهروندان در فضاهای مختلف شهر تبریز را به‌صورت زیر تبیین کرد.

v مفاهیم اجتماعی فضای شهری؛ دراین بُعد فضاهای عمومی منتخب موردبررسی دارای وضعیت مطلوبی می‌باشند. به‌عبارتی در فضاهای موردتبیین همه‌شمولی آن‌ها، شکل‌گیری تعاملات اجتماعی و احساس امنیت کافی به‌طورکامل محقق شده‌اند. بااین‌حال مدیریت و سیاست‌گذاری‌ها دراین فضاها گاهی بادرنظرنگرفتن ترجیحات مختلف شهروندان موجب تهی‌شدن فضاها از مفاهیم اکولوژیکی و معنایی گردیده است. به‌عنوان‌مثال؛ در محدودۀ بازار تبریز و پیاده‌راه تربیت، عدم تأکیدبر شاخص‌های اکولوژیکی و در محدودۀ آبرسان و لاله‌پارک، عدم‌ توجه‌به شاخص‌های معنا نمود بیشتری دارند. بنابراین درک اجتماعی فضاهای شهری در برخی موارد از ضعف‌های اساسی در برنامه‌ریزی فضاهای عمومی محسوب می‌گردد.

v مفاهیم معنابخش فضای شهری؛ مفاهیم معنابخش در فضاهای مختلف شهر تبریز ویژگی‌های متفاوتی را نمایش می‌دهد. خوانایی تقریباً در فضاهای مختلف مطلوب می‌باشد. دعوت‌کنندگی فضا در محیط‌هایی همچون ائل‌گلی، با ورودی و خروجی قابل‌تشخیص مطلوب و در آبرسان، باتوجه‌به عدم‌وجود انسجام در طراحی نامطلوب می‌باشد. هویت منحصربه‌فرد و تعلق به فضا به در محدوده‌های تاریخی و بازار تبریز، نمود بیشتری دارد. همچنین احترام به نیازها و خواسته‌های شهروندان نیز در فضاهای مختلف تاحد نسبی موردتأکید قرار گرفته است.

v تعامل با بستر اکولوژیکی پیرامون؛ تأکیدبر فضاهای سبز و آبی شهری و منظر طبیعی و چشم‌انداز مطلوب در اکثر فضاهای عمومی تبریز موردغفلت قرار گرفته است (به‌غیر از ائل‌گلی). اقتصادی شدن فضا و تأکیدبر کسب سود از فضاهای مختلف موجب عدم‌تمایل و استفاده‌از مناظر طبیعی، سبز و آبی در فضاهای مختلف کلان‌شهر تبریز گردیده است.

v الگوی کاربری زمین و فعالیت‌ها؛ امکان انجام فعالیت و رفتارهای متنوع (نشستن، قدم زدن، گفت‌وگو، بازی و غیره)، و تنوع عملکردی (رستوران، سرویس‌بهداشتی، تفریحی، خرید و غیره)، در فضاهای مختلف مطلوب بوده است. بااین‌حال نیازبه بررسی ترجیحات مختلف شهروندان درراستای برنامه‌ریزی جامع این فضاها احساس می‌گردد.

v دسترسی‌پذیری و پویایی فضای شهری؛ دسترسی آسان به دانشگاه آزاداسلامی واحد تبریز و لاله‌پارک، با بهره‌مندی از حمل‌ونقل عمومی میسر نمی‌باشد. همچنین تشویق به فعالیت، حرکت و پویایی در مکان‌هایی همچون بازار و آبرسان، باتوجه‌به تردد بسیار وسایل نقلیه و شهروندان نامطلوب می‌باشد.

v بستر کالبدی مطلوب و سالم؛ وضعیت رسیدگی، تعمیر، نگهداری و مرمت فضاهای شهری در شهر تبریز مطلوب بوده است. بااین‌حال عدم‌توجه به سرزندگی فضاها و خلاقیت در طراحی از یک‌سو و عدم پاسخ‌گویی آن‌ها به نیازهای مکانی و زمانی ازسوی‌دیگر از کاستی‌های اساسی این فضاها محسوب می‌گردد.

نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها

امروزه شهرها باتوجه‌به رشد فیزیکی و جمعیتی گستردۀ خود از یک‌سو و فشارها و استرس‌های فراوان شهرنشینی ازسوی‌دیگر نیازبه فضاهایی دارند که بتوان در آن‌ها به احساس آرامش کافی و سلامت روحی-روانی و جسمی شهروندانشان نائل آیند. به‌عبارتی فضاهای شهری بایستی بادرنظرگرفتن شاخص‌های سلامت اجتماعی برنامه‌ریزی و طراحی گردند. بررسی‌های صورت‌گرفته در کلان‌شهر تبریز نشان می‌دهند که به‌منظور ارتقاء شاخص‌های سلامت اجتماعی شهروندان در فضاهای عمومی شهر نیازمند برنامه‌ریزی در ابعاد مختلف یعنی مفاهیم معنابخش فضای شهری، بستر کالبدی مطلوب و سالم، تعامل با بستر اکولوژیکی پیرامون، الگوی کاربری زمین و فعالیت‌ها، دسترسی‌پذیری و پویایی فضای شهری و مفاهیم اجتماعی فضای شهری می‌باشیم. اهمیت این موضوع بدان است‌که متأسفانه عدم‌توجه مناسب به برنامه‌ریزی فضاهای عمومی شهر موجب تهی‌شدن بار معنایی این فضاها و عدم پاسخ‌گویی به نیازهای مکانی و زمانی شهروندان و ایجاد سلامت روحی-روانی در بین آن‌ها می‌گردد. در کلان‌شهر تبریز دیدگاه جامع و شبکه‌ای درراستای توسعۀ فضاهای عمومی شهر برمبنای شاخص‌های سلامت اجتماعی شهروندان وجود ندارد. برخی فضاها از منظر عملکردی، اکولوژیکی و برخی به‌لحاظ دسترسی و معنابخشی در وضعیت نامطلوب قرار دارند. باتوجه‌به تأثیر بیشتر شاخص‌های اجتماعی-اکولوژیکی در ارتقاء سلامت عمومی جامعه و تحقق‌بخشی این شاخص‌های در فضاهای محدود همچون؛ ائل‌گلی تبریز، نیاز است تا با دیدگاه جامع و یکپارچه به برنامه‌ریزی توسعۀ فضاهای عمومی شهر از منظر شاخص‌های سلامت اجتماعی شهروندان اقدام نمود. به‌طورخاص، مبنی‌بر کاستی‌های موجود در فضاهای عمومی کلان‌شهر تبریز با اتکاء تحلیلی جامعه‌محور بر کیفیت فضاهای عمومی باتأکیدبر سلامت اجتماعی شهروندان، می‌توان راهکارهای زیر را برای ارتقاء وضع موجود به‌کار بست.

¬ در بستر کالبدی مطلوب و سالم توجه‌به رعایت سلسله‌مراتب فضایی در شبکۀ اجتماعی فضاهای عمومی، رعایت اصل پیوستگی، تأکیدبر مقیاس انسانی، تنوع فضایی و انعطاف‌پذیری مناسب در دسترسی‌ها ضروری می‌باشد. همچنین طراحی این فضاها بایستی با الگوهای خلاق و پویا با المان‌های مختلف و همچنین بازبینی مستمر در دوره‌های زمانی مشخص صورت پذیرد. به پاکیزگی و تمیزی فضاها نیز بایستی توجه گردد.

¬ به‌منظور تحقق مفاهیم اجتماعی مناسب فضاهای عمومی بایستی با ایجاد فضاهایی برای شکل‌گیری تعاملات اجتماعی برای گروه‌های سنی و جنسی مختلف و درنظرگرفتن امنیت آن‌ها توجه گردد.

¬ در ساختار معنایی-هویتی مؤلفه‌های موردتأیید شامل معنادار بودن فضا برای کاربران، احساس آرامش روحی‌وروانی در بهره‌مندی از فضا، حس‌مکان و حضور و مشارکت فعال شهروندان در ن، توجه‌به بعد اجتماعی، اقتصادی، معنوی و فرهنگی افراد و تأکیدبر الگوهای سنتی و نشانه‌ها در طراحی کالبد-فضا می‌باشند.

¬ در ساختار عملکردی بایستی به ارائۀ فعالیت‌های متنوع برای گروه‌های سنی و جنسی، هماهنگی فعالیت‌ها با بستر کالبدی، پاسخ‌دهی فعالیت‌ها به نیازهای زمانی-مکانی، ارائۀ فعالیت‌های مناسب در ابعاد اجتماعی-فرهنگی همچون برقراری تعاملات اجتماعی و ترکیب فعالیتی با سایر عناصر و فضاهای شهری توجه گردد.

¬ در بُعد دسترسی علاوه‌بر برنامه‌ریزی حمل‌ونقل مناسب به‌منظور دسترسی‌پذیری تمامی فضاهای شهری بایستی با اولویت قرار پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری در فضاهای عمومی و کاهش تردد وسایل نقلیۀ موتوری به پویایی فضا اقدام نمود.

¬ تأکیدبر بهره‌مندی از عناصر طبیعی و آبی به‌منظور شکل‌گیری منظر طبیعی و چشم‌انداز مطلوب با جانمایی مناسب آن‌ها در فضاهای مختلف ضروری است.

منابع

− توپچی خسروشاهی، مسعود. ثقفی‌اصل، آرش. ستارزاده، داریوش. ستاری ساربانقلی، حسن. (1400). ارزیابی تحقق‌پذیری شاخص‌های کیفیت فضاهای عمومی شهری برمبنای دیدگاه کرمونا (مطالعه‌موردی: شهر تبریز). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و توسعۀ فضای شهری، دورۀ 8، شمارۀ 2؛ (پیاپی 15)، 196-179.

− حیدری، امیرحسین. حکیمیان، پانته‌آ. گلکار، کوروش. (1401). تدوین مدلی برای ارزیابی عمومیت فضاهای شهری. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-دانش‌شهرسازی، 84-67.

− دواتگر خرسند، المیرا. رحیمی، اکبر. (1403). بررسی کیفیت فضاهای عمومی محلات مسکونی شهر تبریز از دیدگاه ساکنین بااستفاده‌از تحلیل لکه‌های داغ و شاخص موران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فضای شهری و حیات اجتماعی، دورۀ 3، شمارۀ 9، 61-47.

− رضاپور، ولی. موسوی، میرسعید. هادیلی، بهمن. (1400). مطالعۀ چالش‌های برنامه‌ریزی فضایی کلان شهرهای ایران با محوریت نظام اقتصادی نوین (نمونه‌موردی کلان‌شهر تبریز). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و برنامه‌ریزی، دورۀ 25، شمارۀ 76، 127-113.

− سامه، رضا. (1397). تأملی بر مفهوم «کیفیت» در معماری. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-اندیشۀ معماری، دورۀ 2، شمارۀ 3، 64-44.

− سامی، مهرداد. ثقفی‌اصل، آرش. حق‌لسان، مسعود. ستاری‌ساربانقلی، حسن. (1403). تبیین نقش و تأثیر فضاهای شهری بر افزایش سلامت‌عمومی کلان‌شهرها با محوریت تغییرات اجتماعی-فرهنگی (موردمطالعه: کلان‌شهر تبریز). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 21، شمارۀ 3؛ (پیاپی 82)، 53-33.

− سلیمانی مهرنجانی، محمد. تولایی، سیمین. رفیعیان، مجتبی. زنگانه، احمد. خزائی‌نژاد، فروغ. (1395). زیست‌پذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخص‌ها. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دورۀ 4، شمارۀ 1، 50-27.

− شاملو، شبنم. نقی‌زاده، محمد. حبیب، فرح. (1397). واکاوی رویکردها و زمینه‌های نظری و تدوین چارچوب مفهومی منظر شهر. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمانشهر، دورۀ 11، شمارۀ 23، 209-197.

− گنجی، محمد. اسلامی‌برزکی، زهرا. نیازی، محسن. (1394). نقش سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی در میزان احساس شهروندی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات جامعه‌شناختی شهری، دورۀ 5، شمارۀ 17، 56-29.

− لینچ، کوین. (1395). تئوری شکل شهر. ترجمۀ: سیدحسین بحرینی، چاپ‌هفتم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

− Carmona, Matthew. (2014). The Place-shaping Continuum: A Theory Of Urban Design Process. Journal Of Urban Design, 19(1): 2-36.

− Hama Radha, Chro. (2022). Biophilic Design Approach For Improving Human Health In The Built Environment. International Transaction Journal Of Engineering, Management, & Applied Sciences & Technologies, 13(22): 1-12.

− Harvey, David. (2009). Social Justice, Postmodernism And The City. International Journal Of Urban And Regional Research, 16(4): 588-601.

− Hohlfeldt, Marion. Popescu, Carmen. (Eds.). (2023). Living Politics In The City: Architecture As Catalyst For Public Space. Leuven University Press.

− McGee, Beth. Park, Nam-Kyu. (2020). Colour, Light, And Materiality: Biophilic Interior Design Presence In Research And Practice. Journal Of Interiority 5(1): 27-52.

− Mohsin, Marwah M. Beach, Thomas. Kwan, Alan. (2023). A Review Of Sustainable Urban Development Frameworks In Developing Countries. Journal Of Sustainable Development, 16(5): 1-19.

− Sepe, Marichela. (2023). Designing Healthy And Liveable Cities: Creating Sustainable Urban Regeneration. Routledge.

− Sjövall, Isabelle A.K. Spiers, Hugo J. (2024). The Potential Of Biophilic Design And Nature To Improve Health, Creativity And Well-Being. Journal Of/In Book: Environmental Neuroscience, 225-281.

− Yulie Reindrawati, Dian. (2023). Challenges Of Community Participation In Tourism Planning In Developing Countries. Journal Of Cogent Social Sciences, 9(1): 1-12.

[1] Marion Hohlfeldt

[2] Carmen Popescu

[3] Marichela Sepe

[4] Healthy Pl@ce Design

[5] Kevin Lynch

[6] William H. Whyte

[7] Steven Kellner

[8] Émile Durkheim

[9] Jan Gehl

[10] John Friedmann

[11] Henri Lefebvre

شارک

عنوان URL للمقالة

تحلیل جامعه‌محور کیفیت فضاهای عمومی شهری باتأکیدبر سلامت اجتماعی شهروندان (نمونه‌کاوی: کلان‌شهر تبریز)

سند

الروابط

المراكز ذات الصلة

دعامة

الصفحات الرسمية