ارزیابی پس‌از بهره‌برداری مدارس ابتدایی در تهران با رویکرد انسان‌محور؛ تأملی‌بر کیفیت اجتماعی فضا
الموضوعات :
مرجان ایل‌بیگی
1
,
محمد قمیشی
2
,
علی اصغرزاده
3
,
نیما امانی
4
1 - گروه معماری، واحد چالوس، دانشگاه آزاداسلامی، چالوس، ایران.
2 - گروه معماری، واحد دماوند، دانشگاه آزاداسلامی، دماوند ایران.
3 - گروه معماری، واحد چالوس، دانشگاه آزاداسلامی، چالوس، ایران.
4 - گروه معماری، واحد چالوس، دانشگاه آزاداسلامی، چالوس، ایران.
الکلمات المفتاحية: انسان‌محور, مدارس ابتدایی, شهر تهران, ارزیابی پس‌از بهره‌برداری, تعاملات اجتماعی.,
ملخص المقالة :
این پژوهش باهدف ارزیابی انسان‌محور کیفیت فضایی و اجتماعی مدارس ابتدایی شهر تهران، به‌بررسی تجربۀ زیستۀ کاربران نهایی شامل معلمان، مدیران و کارکنان پرداخته است. روش ارزیابی پس‌از‌بهره‌برداری (POE)، به‌عنوان چارچوب اصلی گردآوری داده‌ها از 10مدرسه دولتی با فرم‌های مختلف معماری به‌کار گرفته شد. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسش‌نامه‌ای ساختاریافته شامل ۳۱شاخص محیطی، عملکردی و اجتماعی بود که ابعادی به‌مانند تهویه، نور، آسایش حرارتی، ایمنی، زیبایی‌شناسی و رضایت روانی کاربران و تعاملات اجتماعی را پوشش می‌داد. تحلیل آماری با بهره‌گیری از آزمون ANOVA، همبستگی پیرسون و تحلیل عاملی اکتشافی (EFA)، صورت گرفت. نتایج نشان دادند فضاهایی به‌مثابۀ کلاس‌های درس و سالن‌ها بالاترین سطح رضایت را ایجاد کرده‌اند و شاخص‌هایی نظیر تهویه، مبلمان و انگیزش روانی بیشترین ارتباط را با رضایت کلی کاربران داشته‌اند. همچنین 3عامل پنهان شامل «کیفیت فضایی و اطمینان روانی»، «آسایش حسی و محیطی» و «قابلیت ناوبری فضایی»، در تعامل اجتماعی به‌عنوان ابعاد اصلی تجربۀ انسان‌محور شناسایی شدند. یافته‌ها بر اهمیت توجه‌به کیفیت اجتماعی فضا در کنار الزامات عملکردی و محیطی تأکید دارند و می‌توانند مبنایی برای طراحی و بازطراحی مدارس با رویکرد انسان‌محور فراهم سازند.
− لاهیجانیان، اکرم الملوک. عباسی، شیرین. (1395). آموزش مصرف بهینۀ انرژی در مدارس دورۀ ابتدایی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دورۀ 18، شمارۀ 2، 515-531.
− Blyth, Alastair. Gilby, Andrew. Barlex, Malcolm. (2006). Guide to Post Occupancy Evaluation. England: HEFCE.
− Choi, Joon-Ho. Loftness, Vivian. Aziz, Azizan. (2012). Post-Occupancy Evaluation Of 20 Office Buildings As Basis For Future IEQ Standards And Guidelines. Journal Of Energy and Buildings, 46, 167–175. doi.org/10.1016/j.enbuild.2011.08.009
− Choi, Joon-Ho. Moon, Jehyun. (2017). Impacts Of Human And Spatial Factors On User Satisfaction In Office Environments. Journal Of Building And Environment, 114, 23–35. doi.org/10.1016/j.buildenv.2016.12.003
− Kosonen, Risto. Ahola, Mervi.Villberg, Kirsi. Takki, Tarja. (2011). Perceived IEQ Conditions: Why The Actual Percentage Of Dissatisfied Persons Is Higher Than Standards Indicate? In Sick Building Syndrome (pp. 75–88). Springer Berlin Heidelberg. doi.org/10.1007/978-3-642-17919-8_4
− Li, Peixian. Froese, Thomas M. Brager, Gail. (2018). Post-Occupancy Evaluation: State-Of-The-Art Analysis And State-Of-The-Practice Review. Journal Of In Building And Environment, 133,187–202. doi.org/10.1016/j.buildenv.2018.02.024
− Martinez-Molina, Antonio. Boarin, Paola. Tort-Ausina, Isabel. Vivancos, José-Luis. (2017). Post-Occupancy Evaluation Of A Historic Primary School In Spain: Comparing PMV, TSV And PD For Teachers’ And Pupils’ Thermal Comfort. Journal Of Building and Environment, 117, 248–259. doi.org/10.1016/j.buildenv.2017.03.010
− Mustafa, Faris Ali. (2017). Performance Assessment Of Buildings Via Post-Occupancy Evaluation: A Case Study Of The Building Of The Architecture And Software Engineering Departments In Salahaddin University-Erbil, Iraq. Journal Of Frontiers of Architectural Research, 6(3): 412–429. doi.org/10.1016/j.foar.2017.06.004
− Nazaroff, William W. (2016). Teaching Indoor Environmental Quality. Journal Of In Indoor Air, 26(4): 515–516. doi.org/10.1111/ina.12309
− Preiser, Wolfgang F.E. (1995). Post-Occupancy Evaluation: How To Make Buildings Work Better. Journal Of Facilities, 13(11): 19–28. doi.org/10.1108/02632779510097787
− Prince, Michael. (2004). Does Active Learning Work? A Review Of The Research. In Journal Of Engineering Education, 93 (3): 223–231. doi.org/10.1002/j.2168-9830.2004.tb00809.x
− Rahanjam, By Ashkan. Ilbeigi, Marjan. (2021). Post-Occupancy Evaluation Of Office Buildings’ Indoor Environmental Quality From The Perspectives Of Architects And Non-Architects (Case Study: Iran). Journal Of Building Engineering, 42, 102782. doi.org/10.1016/j.jobe.2021.102782
− Roberts, Chris J. Edwards, David J. Hosseini, M.Reza. Mateo-Garcia, Monica. (2019). POST-OCCUPANCY EVALUATION: A REVIEW OF LITERATURE 1 De-Graft Owusu-Manu. Engineering. Construction And Architectural Management, 26(9): 2084-2106. doi.10.1108/ECAM-09-2018-0390
− Sanni-Anibire, Muizz O. Hassanain, Mohammad A. Al-Hammad, Abdul-Mohsen. (2016). Post-Occupancy Evaluation of Housing Facilities: Overview and Summary of Methods. Journal of Performance of Constructed Facilities, 30(5): 04016009. doi.org/10.1061/(asce)cf.1943-5509.0000868
− Shieh, Jiann-Cherng. Wang, Tan-Yi. (2021). Post-Occupancy Evaluating Space Utilization Of Elementary School Libraries. IASL Annual Conference Proceedings. doi.org/10.29173/iasl7705
− Strelets, Kseniya. Perlova, Elena. Platonova, Mariia. Pankova, Alexandra. Romero, Marcelo. Al-Shabab, Mary Shieck. (2016). Post Occupancy Evaluation (POE) And Energy Conservation Opportunities (ECOs) Study For Three Facilities In SPbPU In Saint Petersburg. Journal Of Procedia Engineering, 165, 1568–1578. doi.org/10.1016/j.proeng.2016.11.895
− Tang, Hao. Ding, Yong. Singer, Brett C. (2020). Post-Occupancy Evaluation Of Indoor Environmental Quality In Ten Nonresidential Buildings In Chongqing, China. Journal Of Building Engineering, 32, 101649. doi.org/10.1016/j.jobe.2020.101649
− Wheeler, Andrea Susan. Malekzadeh, Masoud. (2015). Exploring The Use Of New School Buildings Through Post-Occupancy Evaluation And Participatory Action Research. Journal Of Architectural Engineering And Design Management, 11(6): 440–456. doi.org/10.1080/17452007.2015.1021292
− Wong, L. T., Mui, K. W., Hui, P. S. (2008). A Multivariate-Logistic Model For Acceptance Of Indoor Environmental Quality (IEQ) In Offices. Journal Of Building And Environment, 43(1): 1–6. doi.org/10.1016/j.buildenv.2007.01.001
− Yıldırım, Kemal. Gülşeker, Esin. Kol Arslan, Derya. (2018). Investigation Of Architect And Non-Architect Participants Perceptual Evaluations On Different Period Mosque Facades. Iconarp International Journal Of Architecture And Planning. 6(2): 358–370. doi.org/10.15320/iconarp.2018.58
− Zhang, Zhubai. (2019). The Effect Of Library Indoor Environments On Occupant Satisfaction And Performance In Chinese Universities Using SEMs. Journal Of Building And Environment, 150, 322–329. doi.org/10.1016/j.buildenv.2019.01.018
Journal Of Socio-Cultural Changes
Summer 2025. Volume 22. Issue 2; (Ser. 86) ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/
|
|
Type of Article (Research Article)
Post-Occupancy Evaluation Of Elementary Schools In Tehran With A Human-Centered Approach; A Reflection On The Social Quality Of Space
Marjan Ilbeigi: Department of Architecture, Cha.C., Islamic Azad University, chalous, Iran.
1Mohammad Ghomeishi: Department of Architecture, Dam.C., Islamic Azad University, Damavand, Iran.
Ali Asgharzadeh: Department of Architecture, Cha.C., Islamic Azad University, chalous, Iran.
Nima Amani: Department of Civil Engineering, Cha.C., Islamic Azad University, chalous, Iran.
[1] This Article Is Extracted From The Doctoral Thesis Of ‘Marjan Ilbeigi’, Titled "Providing The Energy-Efficient Spatial layout Based On POE Model By Using GANS Algorithm: The Elementary Schools Of Tehran", Under The Supervision Of ‘Dr. Mohammad Ghomeishi’, & Advisory ‘Dr. Ali Asgharzadeh’, &‘Dr. Nima Amani’.
Corresponding Author: Mohammad Ghomeishi
E-mail Address: ghomeishi.m@gmail.com
Tel: +989121930163
Extended Abstract
Introduction
Post-Occupancy Evaluation (POE) has emerged in recent decades as an effective approach for assessing building performance, in line with social and cultural transformations. It has become a powerful tool for simultaneously evaluating environmental quality, energy consumption, and user satisfaction. Focusing on three dimensions—functional, operational, and behavioral—this method encompasses not only the objective indicators of architectural quality but also the subjective perceptions and psychological needs of users. Through feedback generated from the interaction between designers and occupants, POE facilitates the continuous improvement of built environments and enhances user well-being. In Iran, given the rapid and often uncontrolled pace of construction and the weakness of oversight mechanisms, the need for precise evaluations to reduce energy waste and improve environmental quality is more strongly felt than ever. Schools, as spaces where the future generation spends most of their daily time, require particular attention to social, psychological, and environmental aspects in their design, so as to optimize energy consumption while also ensuring the comfort and satisfaction of students and teachers. Accordingly, the present study aims to examine the impact of post-occupancy evaluation on energy consumption, environmental quality, and school plan design principles, addressing the question of how implementing the POE model can lead to improved design of educational spaces and better responsiveness to user needs.
Methodology
This study, adopting a human-centered approach and focusing on the social quality of space, conducted a post-occupancy evaluation of elementary schools in Tehran from the users’ perspective and analyzed their perceived experience of educational environments using a mixed quantitative and qualitative method. To this end, 10 schools with diverse spatial and architectural characteristics were purposefully selected, and data were collected through a 31-item questionnaire on a five-point Likert scale, covering various dimensions of environmental, spatial, psychological, and functional quality. The statistical population included teachers, principals, and school staff, and a total of 384 valid responses were analyzed. The validity and reliability of the instrument were confirmed, with a Cronbach’s alpha coefficient of 0.893. Subsequently, the data were analyzed using statistical methods including ANOVA to compare mean satisfaction levels across different spaces, Pearson correlation to examine the relationships between environmental factors and overall satisfaction, exploratory factor analysis (EFA) to identify latent dimensions, and hierarchical cluster analysis to determine four distinct user satisfaction patterns. This analytical approach, along with the presentation of the research process (as illustrated in Figure 2), provided deeper insight into the diversity of needs and spatial priorities of elementary school users.
Results And Discussion
The study revealed that user satisfaction with educational environments is a multidimensional phenomenon shaped by the interplay of physical, environmental, psychological, and functional factors. The reliability of the questionnaire was confirmed with a Cronbach’s alpha of 0.893, and statistical analyses showed significant differences in satisfaction across various school spaces. Elements such as ventilation, air quality, acoustic comfort, colors and materials, furniture quality, and the condition of floors and ceilings had the greatest impact, underscoring the need to balance functionality and aesthetics in school design. Furthermore, factors like safety, emergency preparedness, spatial coherence, and psychological comfort significantly influenced users’ positive perceptions. Pearson correlation analysis highlighted mental motivation (r=0.706), furniture quality and material/color choices (both r=0.701), and the condition of walls, floors, and ceilings (r=0.608) as strongly correlated with overall satisfaction, emphasizing the importance of perceptual and psychological dimensions alongside physical ones. Exploratory factor analysis identified three principal dimensions shaping user experience: spatial quality and psychological assurance, environmental/sensory comfort, and spatial legibility and accessibility. These findings demonstrate that successful school design should follow a human-centered approach that addresses users’ functional, mental, and sensory needs. Post-occupancy feedback can serve as a valuable input for revising designs and enhancing the quality of educational environments. To this end, the study recommends strengthening human-centered principles in school (re)design, incorporating natural ventilation, daylight, appropriate colors, materials, and furniture from a psychological perspective, and improving spatial coherence and wayfinding to foster safety and calmness. Finally, conducting similar studies in other regions of the country is advised to develop comprehensive national strategies for improving educational spaces..
نوع‌مقاله (علمی‌پژوهشی)
ارزیابی پس‌از بهره‌برداری مدارس ابتدایی در تهران با رویکرد انسان‌محور؛
تأملی‌بر کیفیت اجتماعی فضا
مرجان ایل‌بیگی: گروه معماری، واحد چالوس، دانشگاه آزاداسلامی، چالوس، ایران.
1محمد قمیشی: گروه معماری، واحد دماوند، دانشگاه آزاداسلامی، دماوند ایران.
علی اصغرزاده: گروه معماری، واحد چالوس، دانشگاه آزاداسلامی، چالوس، ایران.
نیما امانی: گروه مهندسی عمران، واحد چالوس، دانشگاه آزاداسلامی، چالوس، ایران.
[1] این مقاله برگرفته از رسالۀ دکتری «مرجان ایل‌بیگی»، باعنوان «ارائۀ مدل چیدمان فضایی انرژی کارا براساس مدل ارزیابی پس‌از بهره‌برداری بااستفاده‌از الگوریتم شبکه‌های مولد تخاصمی: مدارس ابتدایی شهر تهران»، است‌که به راهنمایی «دکتر محمد قمیشی»، و مشاورۀ «دکتر علی اصغرزاده»، و «دکتر نیما امانی»، استخراج شده است.
نویسندۀ مسئول: محمد قمیشی
آدرس پست‌الکترونیک: ghomeishi.m@gmail.com
تلفن: 09213972120
اطلاعات مقاله | چکیده |
تاریخ دریافت: 011/09/1403 تاریخ پذیرش: 01/04/1404 شمارۀ صفحات: 47-36.
واژگان کلیدی: انسان‌محور مدارس ابتدایی شهر تهران ارزیابی پس‌از بهره‌برداری تعاملات اجتماعی | این پژوهش باهدف ارزیابی انسان‌محور کیفیت فضایی و اجتماعی مدارس ابتدایی شهر تهران، به‌بررسی تجربۀ زیستۀ کاربران نهایی شامل معلمان، مدیران و کارکنان پرداخته است. روش ارزیابی پس‌از‌بهره‌برداری (POE)، به‌عنوان چارچوب اصلی گردآوری داده‌ها از 10مدرسه دولتی با فرم‌های مختلف معماری به‌کار گرفته شد. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسش‌نامه‌ای ساختاریافته شامل ۳۱شاخص محیطی، عملکردی و اجتماعی بود که ابعادی به‌مانند تهویه، نور، آسایش حرارتی، ایمنی، زیبایی‌شناسی و رضایت روانی کاربران و تعاملات اجتماعی را پوشش می‌داد. تحلیل آماری با بهره‌گیری از آزمون ANOVA، همبستگی پیرسون و تحلیل عاملی اکتشافی (EFA)، صورت گرفت. نتایج نشان دادند فضاهایی به‌مثابۀ کلاس‌های درس و سالن‌ها بالاترین سطح رضایت را ایجاد کرده‌اند و شاخص‌هایی نظیر تهویه، مبلمان و انگیزش روانی بیشترین ارتباط را با رضایت کلی کاربران داشته‌اند. همچنین 3عامل پنهان شامل «کیفیت فضایی و اطمینان روانی»، «آسایش حسی و محیطی» و «قابلیت ناوبری فضایی»، در تعامل اجتماعی به‌عنوان ابعاد اصلی تجربۀ انسان‌محور شناسایی شدند. یافته‌ها بر اهمیت توجه‌به کیفیت اجتماعی فضا در کنار الزامات عملکردی و محیطی تأکید دارند و می‌توانند مبنایی برای طراحی و بازطراحی مدارس با رویکرد انسان‌محور فراهم سازند. |
استناد: ایل‌بیگی، مرجان. قمیشی، محمد. اصغرزاده، علی. امانی. نیما. (1404). ارزیابی پس‌از بهره‌برداری مدارس ابتدایی در تهران با رویکرد انسان‌محور؛ تأملی‌بر کیفیت اجتماعی فضا. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 2؛ (پیاپی 86)، 47-36.
DOI: | |
مقدمه
ارزیابی پس‌از بهره‌برداری تکنیکی برای ارزیابی عملکرد ساختمان است‌که گسترۀ آن در چند دهۀ گذشته گسترش و همراه‌با تحولات و تغییرات اجتماعی-فرهنگی هم‌محور بوده است. اکنون به اندازۀ کافی کارآمد است‌که محیط داخلی، انرژی و رضایت ساکنان را پوشش دهد و بسنجد (Tang, Ding, Singer, 2020).(POE) ، نه‌تنها مشکلات عینی مرتبط‌با عملکرد معماری، بلکه رضایت ذهنی کارکنان و ارزیابی‌های آن‌را نیز درنظر می‌گیرد (Yıldırım, Gülşeker, Kol Arslan, 2018). روش(POE) ، به‌شدت در تحقیقات رضایت کاربر به‌کار می‌رود و عملکرد مناسبی ازخود نشان داده است.(POE) ، بر 3دسته تمرکز دارد؛ عناصر عملکرد، عناصر کارکردی و عناصر رفتاری (Blyth et al.,2006). عناصر عملکرد درواقع شاخص‌های عملکردی هستند که نشانه‌ها، ویژگی‌ها و مواردی را که برای ارزیابی کیفیت دقیق ساختمان ضروری هستند، نشان می‌دهند. شایان ذکر است، شاخص‌های عملکرد ممکن است در برخی موارد به تناسب هدف ارزیابی متفاوت باشد (Rahanjam, Ilbeigi, 2021). اقدامات بازخوردی به‌مانند ارزیابی پس‌از بهره‌برداری ازآنجایی‌که تعامل بین طراحان و ساکنان را ایجاد می‌کند، محبوبیت بیشتری پیدا می‌کند و یک پایگاه شواهد برای مفروضات طراحی آینده ایجاد می‌کند. برای موفقیت یک استراتژی خاص، طراحان باید مکانیسم‌های سازگاری را درک کرده و در مرحلۀ طراحی با کاربران و نیازهایشان تطبیق داده شوند تا غنای تعاملات انسان و محیط را در اجتماع سبب شوند.(POE) ، با ارائۀ تجزیه‌وتحلیل استفاده‌از انرژی و همچنین نحوۀ پشتیبانی نیازهای کاربر ازطریق نظرسنجی رضایت، عملکرد عملکردی یک ساختمان را ارزیابی می‌کند (Roberts et al., 2019). ارزیابی پس‌از بهره‌برداری می‌تواند تأثیرات مالی طولانی مدت و مصرف انرژی ساختمان‌های بد مدیریت شده و درک نشده را کاهش دهد و فرصتی را برای افزایش رفاه ساکنان ازطریق توسعۀ مستمر ارائه می‌دهد. در ایران همانند سایر نقاط دنیا، رشد و گسترش صنعت ساختمان و گاهاً ساخت‌و‌ساز بی‌رویه و نظارت نشدۀ آن، درحالی روبه گسترش است‌که شناخت درستی از ابعاد و تبعات این امر وجود ندارد و مسائل متعددی را ازجمله اتلاف زیاد منابع انرژی به‌همراه داشته است؛ لذا نگرشی عمیق‌تر به مقولۀ معماری و گام برداشتن درجهت رفع این مشکلات در جامعه امروز بسیار ضروری می‌نماید.
درباب جنبۀ اهمیت ارزیابی پس‌از بهره‌برداری(POE) ، مرحلۀ پایانی پروژۀ ساختمان نیست. بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از کل فرایند تحویل ساختمان است. همچنین بخشی از فرایندی است‌که درآن متخصص(POE) ، از دانش، تکنیک‌ها و ابزارهای موجود برای پیش‌بینی عملکرد احتمالی ساختمان دریک دورۀ زمانی استفاده می‌کند.(POE) ، لزوماً نیازها، تصورات و انتظارات مالکان، اپراتورها و ساکنان را درنظر می‌گیرد. ازاین منظر، عملکرد یک ساختمان نشان می‌دهد که چقدر برای برآوردن اهداف و اهداف سازمان مشتری و همچنین نیازهای افراد آن سازمان کار می‌کند (Strelets et al., 2016). ازآنجایی‌که بیشترین درصد جمعیت جامعه را نوجوانان و جوانان تشکیل داده است، این افراد با آموزش مناسب قابلیت‌پذیرش رفتارهای صحیح در مصرف و تغییر رفتار در الگوهای مصرف را دارد. محور فعالیت‌های آگاه‌سازی افراد باید درراستای تغییرات اجتماعی-فرهنگی، نگرش‌ها و باور مصرف‌کنندگان در کل و مصرف انرژی در کودکان و نوجوانان باشد (لاهیجانیان، عباسی، 1395). در مدارس، یافتن نکات پس‌از ارزیابی چه از نگاه معلمان و چه از نگاه دانش‌آموزان در جایگاه مصرف انرژی و آسایش آنان بسیار مهم بوده است چراکه باعث راهنمایی برای حداقل و حداکثر تنظیمات و مشخصات مدرسه می‌شود. همچنین در ایجاد روابط فضایی پلان نیز می‌تواند اثربخش باشد. هدف از انجام این پژوهش، بررسي میزان تأثیر مدل ارزیابی پس‌از بهره‌برداری بر مصرف انرژی و طراحی پلان مدارس است. پس این سؤال مطرح می‌گردد که مدل ارزیابی پس‌از بهره‌برداری چگونه بر اصول طراحی مدارس تأثیر می‌گذارد؟
پیشینۀ تحقیق
مطالعات متعددی به‌بررسی کیفیت محیط داخلی(IEQ) ، پرداخته‌اند تا پارامترهای مهم و مؤثر بر سلامت و بهره‌وری کاربران را شناسایی کنند. نتایج این مطالعات نشان داده‌اند که کیفیت هوا، نورپردازی، آسایش صوتی و آسایش حرارتی ازجمله عوامل بسیار مؤثر هستند (Choi, Moon, 2017; Kosonen et al., 2011). در مطالعه‌ای دیگر مشخص شد که متغیرهای فیزیکی مانند دمای هوا، رطوبت نسبی، جریان هوا، تهویه، نور و صدا پارامترهای ضروری برای ارزیابی شرایط زیست‌محیطی ساختمان محسوب می‌شوند (Nazaroff, 2016). کیفیت محیط داخلی، پارامترهای فیزیکی و محیطی، آسایش کاربران و شرایط فیزیولوژیکی دیگر را در بر می‌گیرد (Wong, Mui, Hui, 2008). پژوهش‌ها نشان داده‌اند که آسایش در محیط‌داخلی تأثیر چشمگیری بر سلامت ساکنان، اعتمادبه‌نفس، کارایی، بهره‌وری و رضایت آن‌ها دارد Prince, 2004)). محققان نقش محوری در انجام مطالعات ارزیابی پس‌از بهره‌برداری در مدارس دارند. آندریا سوزان ویلر1 و مسعود ملک‌زاده (2015)، نتایجی از اجرای ارزیابی پس‌از بهره‌برداری یکپارچه بااستفاده‌از پژوهش مشارکتی در مدارس متوسطۀ بریتانیا ارائه داده‌اند و پروتکلی را برای بررسی جامع شرایط کیفیت محیط داخلی در مدارس بااستفاده‌از ابزار ارزیابی محیطی ملی طی یک دورۀ 8ساله در 8مدرسه ابتدایی و متوسطه توسعه داده و آزموده‌اند. این پروژه شامل تیمی با وظایف مشخص به‌مثابۀ نصب تجهیزات، جمع‌آوری اندازه‌گیری‌ها (دما، رطوبت، آکوستیک، تصویربرداری حرارتی، روشنایی)، توزیع پرسش‌نامه‌ها، گردآوری اطلاعات سایت و تحلیل داده‌ها بوده است (Wheeler, Malekzadeh, 2015). آنتونیو مارتینس-مولینا2 به‌اتفاق‌آراء (2017)، ارزیابی پس‌از بهره‌برداری مدرسه‌ای تاریخی در اسپانیا را انجام داده‌اند که شامل اندازه‌گیری خرداقلیم و به‌کارگیری روش‌های کمی برای ارزیابی آسایش حرارتی بوده است (Martinez-Molina et al., 2017). جیان-چِرنگ شیه3 و تان-یی وانگ4 (2021)، در پژوهشی با بهره‌گیری از روش ارزیابی پس‌از بهره‌برداری، فعالیت‌های کاربران در کتابخانه‌ها ازطریق مشاهده، مصاحبه و نقاشی ثبت و تحلیل شده‌اند. دراین مطالعه به‌وضوح مشخص می‌شود که کاربران چه فعالیت‌هایی انجام می‌دهند، چه تجربه‌ای از استفاده‌از فضا دارند، و کتابخانه‌های مدارس ابتدایی چه نقش‌هایی در روابط اجتماعی ایفاء می‌کنند. نتایج این پژوهش منابعی حیاتی برای مدیریت کتابخانه‌های مدارس ابتدایی در زمینۀ بهره‌برداری و نگهداری بهینه از فضا ارائه می‌دهد(Shieh, Wang, 2021) . به‌طورخاص دراین پژوهش، 4محوطه مدرسه در شهر تهران به‌عنوان مطالعات‌موردی انتخاب شدند و بااستفاده‌از ابزار ارزیابی محیط مدرسه (SEAT)، موردبررسی قرار گرفتند. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که در طراحی و نگهداری این فضاهای مهم برای کودکان، ملاحظات کافی صورت نگرفته است. در پایان، پیشنهاداتی برای بهبود شرایط فعلی و فراهم‌سازی مناسب‌تر بازی در فضای باز در محوطه‌های مدارس تهران ارائه شده است.
ادبیات و مبانی‌نظری
- ارزیابی پس‌از بهره‌برداری
ارزیابی پس‌از بهره‌برداری روشی برای ارزیابی عملکرد ساختمان است‌که دامنۀ آن در چنددهۀ گذشته گسترش یافته و اکنون شامل محیط داخلی، مصرف انرژی و رضایت ساکنان می‌شود. این ارزیابی نه‌تنها به مشکلات عینی عملکردی معماری می‌پردازد، بلکه رضایت و ارزیابی‌های ذهنی کاربران و بهره‌برداران را نیز دربرمی‌گیرد (Preiser, 1995). روش ارزیابی پس‌از بهره‌برداری به‌طور گسترده در پژوهش‌های مربوط‌به رضایت کاربران مورداستفاده قرار گرفته و عملکرد مناسبی را نشان داده است (Zhang, 2019). مطابق با چشم‌انداز الاستر بلیث5، اندرو گیلبی6 و مالکوم بارلکس7، ارزیابی پس‌از بهره‌برداری می‌تواند در 3دستۀ زیر متمرکز شود: عناصر عملکردی، کارکردی و رفتاری (Blyth, Gilby, Barlex, 2006).
¬ عناصر عملکردی
¿ این دسته شامل شاخص‌هایی است‌که به‌عنوان نشانه، ویژگی یا مشخصه‌ای برای ارزیابی کیفیت یک عنصر شناخته می‌شوند. بسته به هدف ارزیابی، این شاخص‌ها قابل‌تغییر هستند (Sanni-Anibire, Hassanain, Al-Hammad, 2016).
¬ عناصر عملکردی-کارکردی-(فنی)
¿ این دسته به سطح عملکرد و کارایی ویژگی‌ها و امکانات ساختمان می‌پردازد. ازجمله عناصر این بخش می‌توان به قابلیت دسترسی، ظرفیت فضایی برای فعالیت‌ها، کفایت امکانات موردنیاز، زیرساخت‌ها، مخابرات، انعطاف‌پذیری نسبت‌به تغییرات درطول زمان، و کارایی در ارتباطات و گردش اشاره کرد (Mustafa, 2017). ارتباط مستقیمی بین نیازهای کاربران و جنبه‌های کارکردی ساختمان وجود دارد.
عناصر فنی به ویژگی‌هایی به‌مانند ایمنی دربرابر آتش، سلامت، سازه و امنیت مربوط هستند. این عناصر با کیفیت محیط داخلی مرتبط‌اند که بر آسایش، سلامت و بهره‌وری ساکنان تأثیر می‌گذارند (Choi, Loftness, Aziz, 2012). آسایش حرارتی، کیفیت هوای داخل، آسایش صوتی و بصری از مهمترین مؤلفه‌های(IEQ) ، هستند.
¬ عناصر عملکردی-رفتاری
¿ این دسته رابطه بین فعالیت‌های کاربران و محیط فیزیکی را بررسی می‌کند. اندازۀ فضاهای ساختمانی، تعداد کاربران، و تأثیر فاصله‌های عملکردی بین فضاها بر میزان استفاده‌از آن‌ها از مهمترین نگرانی‌های رفتاری در ارزیابی عملکرد ساختمان هستند.
ارزیابی پس‌از بهره برداری به‌عنوان یک تکنیک مرتب، شامل یک رویکرد دقیق و سیستماتیک برای اندازه‌گیری عملکرد یک ساختمان با درگیرکردن هر گروه کاربری و هر عنصر مهم طراحی ساختمان موردبررسی است. پژوهشگران مطرح دراین حوزخ بیان می‌کنند که قضاوت‌های فردی توسط طراح و شخص مجرد نباید کنار گذاشته شود بلکه باید با تکنیک‌های کامل‌تر و دقیق‌تر تقویت شود. برای ارزیابی جامع و فراگیر دراین بخش، 3عنصر عملکرد ساختمان شناسایی شده و به‌طور سلسله‌مراتبی کاربرد آن‌ها در فرایند ارزیابی پس‌از بهره برداری موردتبیین قرار گرفته است برپایۀ (شکل 1).
شکل 1. سلسله‌مراتب کاربرد فرایند ارزیابی پس‌از بهره برداری-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)
درواقع ارزیابی پس‌از بهره برداری، فرایندی ساختاریافته برای ارزیابی سیستماتیک عملکرد ساختمان‌ها پس‌از بهره‌برداری واقعی توسط کاربران است. این رویکرد عملکرد فضایی، کیفیت محیطی، مصرف انرژی، رضایت کاربران و بهره‌وری عملیاتی را بررسی می‌کند. هدف اصلی(POE) ، ایجاد حلقۀ بازخوردی برای بهبود مستمر طراحی معماری و ارتقای کیفیت محیط‌های ساخته‌شده است. نخستین استفاده‌های رسمی از(POE) ، در دهۀ ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰میلادی، در ایالات‌متحدۀ آمریکا آغاز شد و با گسترش رویکردهای طراحی پایدار و عملکردمحور، این روش به‌عنوان ابزار ضروری در مراحل پس‌از ساخت به‌ویژه در ساختمان‌های عمومی مانند مدارس و دانشگاه‌ها به‌کار گرفته شد (Li, Froese, Brager., 2018).
مواد و روش‌تحقیق
پژوهش با رویکردی انسان‌محور در تأمل کیفیت اجتماعی فضا، بر ارزیابی پس‌از‌بهره‌برداری در مدارس ابتدایی شهر تهران به‌منظور بررسی کیفیت ادراک‌شده محیط‌های آموزشی توسط کاربران انجام شد. روش‌تحقیق به‌صورت ترکیبی از روش‌های کمی و کیفی طراحی شد تا بتواند به‌شکل جامع به تحلیل تجربۀ کاربران بپردازد. برای نمونه‌گیری، 10مدرسه ابتدایی از مناطق مختلف شهر تهران با ساختارهای متنوع معماری به‌صورت هدف‌مند انتخاب شدند. معیارهای انتخاب شامل تنوع فضایی، دسترسی به نقشه‌های فضاها و همکاری مدیریت مدرسه در اجرای پژوهش بود. ابزار اصلی گردآوری داده‌ها، پرسش‌نامه‌ای متشکل از ۳۱گویه در مقیاس لیکرت 5درجه‌ای بود که ابعاد گوناگون کیفیت محیطی و فضایی به‌مانند آسایش حرارتی، تهویه، نورپردازی، کیفیت آکوستیکی، کفایت فضایی، زیبایی‌شناسی، ایمنی، مبلمان، و رضایت روانی و عملکردی کاربران را موردسنجش قرار داد. جامعۀ آماری شامل معلمان، کارکنان و مدیران مدارس بود و در مجموع ۳۸۴پاسخ معتبر به‌دست‌آمد. پس‌از گردآوری داده‌ها، تحلیل آماری شامل محاسبۀ پایایی پرسش‌نامه بااستفاده‌از ضریب آلفای کرونباخ (893/0)، تحلیل واریانس یک‌طرفه برای مقایسه میانگین رضایت در فضاهای مختلف، تحلیل همبستگی پیرسون برای بررسی روابط بین متغیرهای محیطی و رضایت کلی، و تحلیل عاملی اکتشافی برای شناسایی ابعاد پنهان تجربۀ کاربری انجام شد. همچنین، بااستفاده‌از تحلیل خوشه‌ای سلسله‌مراتبی، 4الگوی متفاوت از رضایت کاربران شناسایی گردید که نشان‌دهندۀ تنوع در نیازها و اولویت‌های فضایی کاربران مدارس ابتدایی است. به‌طورخاص دراین پژوهش، یک تحلیل آماری جامع برروی داده‌های ارزیابی پس‌از‌بهره‌برداری به‌منظور بررسی پایایی ابزار و ساختار رضایت کاربران از محیط مدارس انجام شد. در گام نخست، پایایی پرسش‌نامه موردارزیابی قرار گرفت و سپس بااستفاده‌از تحلیل واریانس یک‌طرفه (ANOVA)، تفاوت معنادار سطح رضایت در میان فضاهای مختلف مدرسه شناسایی شد. به‌منظور بررسی روابط میان عوامل محیطی و میزان رضایت کلی کاربران، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده گردید. همچنین برای شناسایی ابعاد پنهان و کلیدی تجربۀ فضایی کاربران، تحلیل عاملی اکتشافی(EFA) ، به‌کار گرفته شد. درنهایت، تحلیل خوشه‌ای سلسله‌مراتبی جهت طبقه‌بندی پاسخ‌دهندگان به 4پروفایل متمایز رضایت کاربران اجرا شد که بینش عمیق‌تری نسبت‌به تنوع ادراکات و نیازهای کاربران در محیط‌های آموزشی فراهم ساخت. همچنین می‌توان برپایۀ (شکل 2)، مسیر فرایند پژوهش را درنظر داشت.
شکل 2. تحلیل‌های آماری به‌کاررفته در ارزیابی پس‌از‌بهره‌برداری-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)
بحث و یافته‌های تحقیق
برای اطمینان از پایایی درونی پرسش‌نامه ارزیابی پس‌از‌بهره‌برداری، تحلیل پایایی با بهره‌مندی از ضریب آلفای کرونباخ انجام شد. این ابزار شامل ۳۱گویه بود که ابعاد مختلفی از رضایت محیطی و عملکرد فضایی را موردتبیین قرار می‌داد. ضریب آلفای کرونباخ حاصل ازاین تحلیل برابر با (893/0)، به‌دست آمد برپایۀ (جدول 1)، که بر اساس استانداردهای پذیرفته‌شده، مقدار بالاتر از (80/0)، نشان‌دهندۀ پایایی مناسب ابزار است. این نتیجه تأیید می‌کند که گویه‌های پرسش‌نامه به‌طور منسجم و معتبر سازه‌های مرتبط‌با تجربۀ کاربران در محیط ساخته‌شده را اندازه‌گیری می‌کنند. بنابراین، اعتبار نتایج آماری آتی نیز موردتأیید قرار می‌گیرد و امکان تفسیر معنادار ترجیحات و ادراکات کاربران در فضاهای مختلف فراهم می‌گردد.
جدول 1. آمار پایایی پرسش‌نامه ارزیابی پس‌از‌بهره‌برداری-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)
Cronbach's Alpha | N of Items |
893/0 | 31 |
برای بررسی اینکه آیا درک کاربران از فضاهای مختلف تفاوت معناداری دارد یا خیر، مجموعه‌ای از آزمون‌های تحلیل واریانس یک‌طرفه(ANOVA) ، برروی هریک از ۳۱گویه پرسش‌نامه اجرا شد. نتایج نشان داد که در بیشتر متغیرهای محیطی، تفاوت معناداری بین ارزیابی کاربران نسبت‌به فضاهای مختلف وجود دارد. به‌عنوان نمونه، تفاوت معناداری در وضعیت تهویه (F=11.39, p<0.001)، تازگی هوا (F=5.29, p<0.001)، نویز داخلی (F=3.47, p=0.011)، و کفایت فضایی کلاس‌ها(F=10.42, p<0.001) ، مشاهده شد. این نتایج نشان می‌دهد که کیفیت هوا، آسایش صوتی و کارایی فضایی در ادراک کاربران از محیط نقش معناداری دارند. علاوهبراین، تفاوت‌های معناداری در جنبه‌های بصری و زیبایی‌شناسانه نیز مشاهده شد؛ ازجمله رنگ و مصالح (F=22.04, p<0.001)، شرایط دیوار، کف و سقف (F=13.31, p<0.001)، و کفایت مبلمان (F=12.84, p<0.001). همچنین متغیرهای مرتبط‌با ایمنی عملکردی و آمادگی در شرایط اضطراری نیز تفاوت‌های بالایی را نشان دادند؛ ایمنی(F=14.43, p<0.001) ، و آگاهی از وضعیت اضطراری(F=18.70, p<0.001) ، ازجمله این موارد هستند که اهمیت پیکربندی فضایی در افزایش احساس امنیت را تأیید می‌کنند. در حوزۀ آسایش حرارتی و روشنایی نیز برخی تفاوت‌ها معنادار بودند. آسایش حرارتی در تابستان (F=2.79, p=0.031) ، و زمستان (F=3.03, p=0.022) به‌لحاظ آماری قابل‌توجه بود. هرچند که نور طبیعی به آستانه معناداری نزدیک بود (F=2.23, p=0.072)، ولی نور مصنوعی به‌طور معناداری متفاوت ارزیابی شد (F=3.05, p=0.021) . ازسوی، متغیرهایی به‌مانند تهویۀ پنجره‌ها و بازتاب نور خورشید معنادار نبودند(p>0.5) ، که احتمالاً ناشی‌از همگونی نسبی یا اهمیت ادراکی پایین‌تر آن‌ها نزد کاربران است. نهایتاً، برخی از گویه‌های روان‌شناختی و عملکردی مانند انگیزش(F=21.51, p<0.001) ، و انسجام فضایی(F=17.62, p<0.001) ، نیز از معنادارترین یافته‌ها بودند که نشان می‌دهد راحتی ذهنی و پیوستگی فضایی نقش مهمی در رضایت کاربران دارند. مجموع این نتایج ANOVAتأکید می‌کند که بازخورد کاربران پس‌از بهره‌برداری نه‌تنها چندبعدی است، بلکه به‌شدت به فضا وابسته است و این مسئله ضرورت طراحی چارچوب‌های انعطاف‌پذیر و پاسخ‌گو را برای پاسخ‌گویی به نیازهای عملکردی و تجربی متنوع کاربران برجسته می‌سازد برپایۀ (نمودار 1). نتایج این تحلیل حاکی‌از آن بود که در بیشتر شاخص‌های محیطی، تفاوت‌های معناداری میان فضاهای مختلف مدرسه (به‌مانند کلاس‌ها، راهروها، دفاتر اداری)، وجود دارد. برای نمونه، تهویه، تازگی هوا، آکوستیک داخلی و کفایت فضای کلاس‌ها ازجمله عواملی بودند که به‌طور معناداری در رضایت کاربران تفاوت ایجاد کرده‌اند؛ این یافته‌ها نشان می‌دهد که برخی ویژگی‌های محیطی نه‌تنها به‌شکل مستقیم بر کیفیت استفادۀ کاربران تأثیر دارند، بلکه به‌عنوان شاخص‌های کلیدی در شکل‌دهی تجربۀ فضایی ایفای نقش می‌کنند.
نمودار 1. نمودار آمارۀ F و آزمون ANOVA گویه‌های ارزیابی پس‌از بهره‌برداری مطالعۀ حاضر-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)
درهمین‌راستا، عناصر بصری و فیزیکی مانند رنگ و مصالح، شرایط کف و سقف، و کیفیت مبلمان نیز تفاوت‌های چشمگیری را در سطح رضایت نشان دادند. این موضوع بیانگر اهمیت جنبه‌های زیبایی‌شناسانه درکنار عملکردی بودن فضاست، به‌ویژه در محیط‌های آموزشی که تجربۀ روانی کاربران، به‌ویژه معلمان و کادر آموزشی، به‌شدت متأثر از جزئیات طراحی داخلی است. علاوهبراین، شاخص‌هایی نظیر ایمنی فیزیکی و آمادگی در شرایط اضطراری نیز با تفاوت معنادار همراه بودند، که نشان‌دهندۀ جایگاه مهم حس امنیت در ادراک کلی از کیفیت فضا است. در زمینۀ عوامل اقلیمی، آسایش حرارتی در فصول مختلف سال و نور مصنوعی از دیگر مؤلفه‌هایی بودند که در آن‌ها تفاوت‌های آماری معناداری مشاهده شد. این یافته‌ها اهمیت فراهم‌سازی شرایط محیطی پایدار و متعادل را در فضاهای آموزشی بیش‌ازپیش آشکار می‌سازد. نکته جالب‌توجه دیگر این است‌که عواملی همچون انگیزش کاربران و انسجام فضایی (یعنی میزان یکپارچگی و وضوح مسیرهای حرکتی و ساختار فضایی)، ازجمله قوی‌ترین پیش‌بینی‌کننده‌های رضایت کلی بوده‌اند. برآیند این تحلیل‌ها حاکی‌از آن است‌که رضایت کاربران از فضاهای مدرسه، پدیده‌ای چندبعدی و وابسته‌به ویژگی‌های زمینه‌ای و طراحی‌شده است. به‌بیان‌دیگر، کیفیت فضایی در مدارس تنها به عملکرد فیزیکی خلاصه نمی‌شود، بلکه دربرگیرندۀ مؤلفه‌های روان‌شناختی، ادراکی، و اجتماعی نیز هست. بنابراین، نتایج به‌دست‌آمده بر ضرورت بهره‌گیری از چارچوب‌های طراحی انسان‌محور تأکید دارند؛ چارچوب‌هایی که بتوانند داده‌های واقعی حاصل از تجربۀ کاربران را به‌صورت بازخوردهای معنادار در فرایند طراحی بازتاب دهند و در طراحی‌های آینده مورداستفاده قرار گیرند.
به‌منظور بررسی دقیق‌تر روابط میان ویژگی‌های فضایی و میزان رضایت کلی کاربران، ضریب همبستگی پیرسون برای گویه‌های پرسش‌نامه محاسبه شد. نتایج به‌دست‌آمده برپایۀ (جدول 2)، نشان‌دهندۀ وجود ارتباط معنادار آماری میان طیف گسترده‌ای از متغیرهای محیطی و طراحی با رضایت کلی کاربران بود. این یافته‌ها بیانگر آن است‌که رضایت در محیط‌های ساخته‌شده نه‌تنها تحت‌تأثیر شرایط فیزیکی، بلکه به‌شدت از عوامل ادراکی و ذهنی نیز تأثیر می‌پذیرد. در میان شاخص‌های مرتبط با آسایش محیطی، تهویه دارای بالاترین همبستگی مثبت با رضایت کلی بود (r=0.586, p<0.001)، و پس‌از آن تازگی هوا(r=0.435, p<0.001) ، و کنترل دمای تابستان(r=−0.327, p=0.002) ، قرار داشتند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که تهویه مناسب و جریان مؤثر هوا نقش مؤثری در بهبود تجربه کاربر دارد، درحالی‌که ناتوانی در تنظیم حرارتی در فصول گرم می‌تواند اثر منفی محسوسی بر رضایت کاربران داشته باشد. درادامه، روشنایی طبیعی و مصنوعی نیز همبستگی مثبتی با رضایت نشان دادند (به‌ترتیب r=0.299 و r=0.305؛ هر دو با p<0.01)، که بر اهمیت آسایش بصری و نقش آن در ارزیابی کیفی محیط تأکید دارد. ازسویی، عوامل روان‌شناختی و انگیزشی روابط حتی قوی‌تری با رضایت کلی کاربران نشان دادند. به‌ویژه گویۀ مربوط‌به «انگیزش»، بیشترین همبستگی را با رضایت کلی داشت (r=0.706, p<0.001)، که نشان می‌دهد فضاهایی که موجب افزایش تمرکز، تعامل ذهنی و رفتار هدف‌مند می‌شوند، بیشترین تأثیر را بر تجربۀ مثبت کاربران دارند. این موضوع اهمیت طراحی انسان‌محور و سازگار با نیازهای روانی کاربران را به‌وضوح آشکار می‌سازد. همچنین، هم‌بستگی‌های معناداری میان کیفیت مصالح و شرایط صوتی با رضایت گزارش شد. برای مثال، کیفیت مبلمان (r=0.701)، رنگ و مصالح استفاده‌شده (r=0.701)، و شرایط دیوار، کف و سقف(r=0.608) ، همگی همبستگی بالایی با رضایت کلی داشتند (p<0.001)، که نشان‌دهندۀ اهمیت عناصر فیزیکی ملموس در تجربۀ فضایی است. در حوزۀ آکوستیک، نویز بیرونی(r=0.604) ، و نویز داخلی(r=0.369) ، نیز ارتباط معناداری با رضایت کاربران داشتند، که مجدداً بر نقش مهم آسایش صوتی در سلامت ذهنی و رضایت محیطی تأکید دارد. در مجموع، این یافته‌ها تأیید می‌کنند که رضایت از محیط‌های آموزشی یک مفهوم چندبعدی است‌که شامل کنترل اقلیم، راحتی حسی، وضوح فضایی و انسجام روان‌شناختی می‌شود.
جدول 2. همبستگی پیرسون بین رضایت کلی و متغیرهای محیطی منتخب-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)
تبیین | دمای تابستان | تهویه | هوای تازه | نور طبیعی | نور مصنوعی | انگیزه | |
رضایت کاربران | همبستگی پیرسون | **327/0- | **586/0 | **435/0 | **299/0 | **305/0 | **706/0 |
مقدار معناداری (دوطرفه) | 002/0 | 000/0 | 000/0 | 004/0 | 003/0 | 000/0 | |
تعداد | 384 | 384 | 384 | 384 | 384 | 384 | |
| صدای داخلی | صدای خارجی | کیفیت دیوار، کف و سقف | مبلمان | رنگ و مصالح | ||
همبستگی پیرسون | **369/0 | **604/0 | **608/0 | **701/0 | **701/0 | ||
مقدار معناداری (دوطرفه) | 000/0 | 000/0 | 000/0 | 000/0 | 000/0 | ||
تعداد | 384 | 384 | 384 | 384 | 384 | ||
برای شناسایی ساختارهای پنهان در پرسش‌نامۀ ارزیابی پس‌از‌بهره‌برداری، تحلیل عاملی اکتشافی با روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی و دوران وریماکس انجام شد. هدف ازاین تحلیل، استخراج خوشه‌های مفهومی و منسجم از ویژگی‌های فضایی و محیطی بود که منعکس‌کنندۀ ادراک و ارزیابی کاربران از فضاهای معماری باشند. بررسی ماتریس چرخش‌یافته عوامل نشان داد که مجموعه‌ای از متغیرها به‌صورت معناداری درکنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. عامل نخست، بار عاملی بالایی بر گویه‌هایی نظیر رضایت کلی (783/0)، فضای ذخیره‌سازی (715/0)، مبلمان (670/0)، رنگ و مصالح (720/0)، و آمادگی در موقعیت‌های اضطراری (677/0)، نشان داد. این گروه از متغیرها بیانگر یک سازه پنهان مرتبط‌با کیفیت فضایی و اطمینان روانی است. عامل دوم شامل گویه‌هایی به‌مانند تهویه (669/0)، نور طبیعی (825/0)، وضوح صوتی (610/0)، و نور مصنوعی (549/0)، بود که به‌وضوح بر آسایش حسی و محیطی دلالت دارد. عامل سوم نیز بارهای بالایی بر مسیر‌یابی (662/0)، درب ورودی (562/0)، و حرکت در فضا (512/0)، داشت و به‌عنوان بُعدی مربوط‌به خوانایی فضایی و گردش در محیط شناخته شد. سایر عوامل نیز به مؤلفه‌های مجزایی همچون آسایش حرارتی، حریم خصوصی، و عملکرد انرژی اختصاص داشتند. علاوه‌بر تحلیل ماتریسی، نمودار سه‌بعدی چرخش‌یافته در فضای عاملی برپایۀ (شکل 3)، روابط بین متغیرها در سه بُعد اول استخراج‌شده را به‌تصویر کشید. این نمودار نشان داد که متغیرهایی به‌مانند نور، تهویه و آسایش صوتی در ناحیه مثبت عامل دوم خوشه‌بندی شده‌اند؛ درحالی‌که متغیرهایی چون رضایت، انگیزش، و کیفیت فضایی بیشتر در امتداد عامل اول و سوم توزیع یافته‌اند. این ساختار خوشه‌ای بیانگر آن است‌که تجربۀ کاربر از فضا ماهیتی چندبُعدی دارد و نمی‌توان آن را صرفاً به‌یک عامل خلاصه کرد. در مجموع، نتایج تحلیل عاملی تأیید می‌کنند که رضایت کاربران پس‌از بهره‌برداری از فضا نه‌تنها وابسته‌به ویژگی‌های فیزیکی است، بلکه ابعاد عملکردی، روانی و ادراکی نیز درآن نقش اساسی دارند. این تحلیل، 3بُعد اصلی تجربۀ فضایی را شناسایی می‌کند: 1) کیفیت فضایی و اطمینان روانی، 2) آسایش محیطی/حسی، و 3) خوانایی و دسترسی فضایی. درنتیجه، یافته‌ها بر ضرورت طراحی محیط‌هایی تأکید دارند که بتوانند به‌صورت هم‌زمان به نیازهای عملکردی، ذهنی و حسی کاربران پاسخ دهند.
شکل 3. توزیع متغیرها در فضای سه‌بعدی چرخش‌یافته-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که تجربۀ فضایی کاربران در مدارس ابتدایی، پدیده‌ای چندبُعدی و وابسته به ترکیبی از عوامل فیزیکی، محیطی، روان‌شناختی و عملکردی است. نتایج تحلیل‌های آماری، از مله آزمون‌های همبستگی، تحلیل واریانس و تحلیل عاملی، همگی بر نقش تعیین‌کنندۀ مؤلفه‌هایی نظیر تهویه، کیفیت نور، مبلمان، رنگ و مصالح، و همچنین انگیزش و انسجام فضایی در شکل‌گیری رضایت کاربران تأکید دارند. وجود هم‌بستگی‌های قوی میان این عوامل و رضایت کلی، اهمیت طراحی فضاهای آموزشی انسان‌محور، انعطاف‌پذیر و هماهنگ با نیازهای ادراکی و روانی را برجسته می‌کند. همچنین شناسایی 3بُعد پنهان شامل کیفیت فضایی و اطمینان روانی، آسایش حسی/محیطی و خوانایی فضایی بیانگر آن است‌که طراحی موفق آموزشی باید به فراتر از عملکرد صرف بیاندیشد و تجربۀ کاربر را در مرکز تصمیم‌گیری‌های طراحی قرار دهد. این یافته‌ها می‌توانند به‌عنوان چارچوبی مؤثر برای بهبود طراحی مدارس آینده و ارتقای کیفیت محیط‌های آموزشی مورداستفاده قرار گیرند.
نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها
پژوهش باهدف ارزیابی پس‌از بهره‌برداری مدارس ابتدایی در تهران با رویکرد انسان‌محور؛ تأملی‌بر کیفیت اجتماعی فضا، انجام شد و تلاش کرد تا باتکیه‌بر داده‌های واقعی کاربران، درک جامع‌تری از کیفیت فضایی و محیطی فضاهای آموزشی فراهم آورد. نتایج حاصل از تحلیل‌های آماری نشان داد که رضایت کاربران از محیط اجتماع مدرسه تحت‌تأثیر مجموعه‌ای از عوامل فیزیکی (به‌مانند تهویه، نورپردازی، مبلمان و مصالح)، عملکردی (به‌ماثبۀ کفایت فضا و نظم فضایی)، و روان‌شناختی (نظیر احساس امنیت و انگیزش)، شکل می‌گیرد. همچنین تحلیل عاملی، 3بُعد پنهان اصلی را در تجربۀ کاربران شناسایی کرد که شامل کیفیت فضایی و اطمینان روانی، آسایش حسی-محیطی و خوانایی و گردش فضایی بود. این یافته‌ها بیانگر آن است‌که فضاهای آموزشی مؤثر، الزاماً فضاهایی هستند که به نیازهای ذهنی، عاطفی و ادراکی کاربران به‌همان اندازه پاسخ می‌دهند که به الزامات فیزیکی و عملکردی. براساس یافته‌های پژوهش، چندین پیشنهاد کاربردی جهت بهبود کیفیت فضاهای آموزشی ارائه می‌گردد. نخست، ضروری است‌که طراحان، مدیران آموزشی و تصمیم‌گیران، رویکرد انسان‌محور را در طراحی و بازطراحی مدارس موردتوجه قرار دهند؛ رویکردی که به‌جای تمرکز صرف بر الزامات فنی، بر نیازهای ادراکی، روانی و اجتماعی کاربران تأکید دارد. دوم، باتوجه‌به اهمیت تهویۀ مناسب و نور طبیعی در افزایش رضایت کاربران، پیشنهاد می‌شود در طراحی معماری، استفادۀ حداکثری از تهویۀ طبیعی، بازشوهای مؤثر و بهره‌مندی از نور روز به‌عنوان اصول اساسی درنظر گرفته شود. سوم، مؤلفه‌های زیبایی‌شناسانه همچون رنگ، کیفیت مصالح و مبلمان که در ادراک فضایی نقش کلیدی دارند، نباید به‌عنوان عناصر ثانویه تلقی شوند، بلکه باید در فرایند طراحی ازمنظر روان‌شناختی نیز تحلیل شوند. چهارم، تقویت انسجام فضایی و وضوح مسیرهای حرکتی در فضاهای آموزشی، موجب افزایش حس امنیت و آرامش کاربران می‌شود؛ ازاین‌رو، طراحی ساختار فضایی با رعایت سلسله‌مراتب فضایی و خوانایی مسیرها ضروری است. پنجم، نتایج حاصل از ارزیابی‌های پس‌از‌بهره‌برداری باید به‌عنوان بازخورد معنادار در مراحل اولیه طراحی پروژه‌های آموزشی به‌کار گرفته شود تا امکان اصلاحات پیش‌دستانه و طراحی تطبیقی فراهم گردد. نهایتاً، پیشنهاد می‌شود مطالعات مشابه در سایر مناطق شهری و روستایی کشور نیز انجام شود تا با شناخت تنوع فضایی و فرهنگی، امکان تدوین راهکارهای جامع‌تر برای ارتقای کیفیت محیط‌های آموزشی در مقیاس ملی فراهم گردد.
منابع
− لاهیجانیان، اکرم الملوک. عباسی، شیرین. (1395). آموزش مصرف بهینۀ انرژی در مدارس دورۀ ابتدایی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دورۀ 18، شمارۀ 2، 515-531.
− Blyth, Alastair. Gilby, Andrew. Barlex, Malcolm. (2006). Guide to Post Occupancy Evaluation. England: HEFCE.
− Choi, Joon-Ho. Loftness, Vivian. Aziz, Azizan. (2012). Post-Occupancy Evaluation Of 20 Office Buildings As Basis For Future IEQ Standards And Guidelines. Journal Of Energy and Buildings, 46, 167–175. doi.org/10.1016/j.enbuild.2011.08.009
− Choi, Joon-Ho. Moon, Jehyun. (2017). Impacts Of Human And Spatial Factors On User Satisfaction In Office Environments. Journal Of Building And Environment, 114, 23–35. doi.org/10.1016/j.buildenv.2016.12.003
− Kosonen, Risto. Ahola, Mervi.Villberg, Kirsi. Takki, Tarja. (2011). Perceived IEQ Conditions: Why The Actual Percentage Of Dissatisfied Persons Is Higher Than Standards Indicate? In Sick Building Syndrome (pp. 75–88). Springer Berlin Heidelberg. doi.org/10.1007/978-3-642-17919-8_4
− Li, Peixian. Froese, Thomas M. Brager, Gail. (2018). Post-Occupancy Evaluation: State-Of-The-Art Analysis And State-Of-The-Practice Review. Journal Of In Building And Environment, 133,187–202. doi.org/10.1016/j.buildenv.2018.02.024
− Martinez-Molina, Antonio. Boarin, Paola. Tort-Ausina, Isabel. Vivancos, José-Luis. (2017). Post-Occupancy Evaluation Of A Historic Primary School In Spain: Comparing PMV, TSV And PD For Teachers’ And Pupils’ Thermal Comfort. Journal Of Building and Environment, 117, 248–259. doi.org/10.1016/j.buildenv.2017.03.010
− Mustafa, Faris Ali. (2017). Performance Assessment Of Buildings Via Post-Occupancy Evaluation: A Case Study Of The Building Of The Architecture And Software Engineering Departments In Salahaddin University-Erbil, Iraq. Journal Of Frontiers of Architectural Research, 6(3): 412–429. doi.org/10.1016/j.foar.2017.06.004
− Nazaroff, William W. (2016). Teaching Indoor Environmental Quality. Journal Of In Indoor Air, 26(4): 515–516. doi.org/10.1111/ina.12309
− Preiser, Wolfgang F.E. (1995). Post-Occupancy Evaluation: How To Make Buildings Work Better. Journal Of Facilities, 13(11): 19–28. doi.org/10.1108/02632779510097787
− Prince, Michael. (2004). Does Active Learning Work? A Review Of The Research. In Journal Of Engineering Education, 93 (3): 223–231. doi.org/10.1002/j.2168-9830.2004.tb00809.x
− Rahanjam, By Ashkan. Ilbeigi, Marjan. (2021). Post-Occupancy Evaluation Of Office Buildings’ Indoor Environmental Quality From The Perspectives Of Architects And Non-Architects (Case Study: Iran). Journal Of Building Engineering, 42, 102782. doi.org/10.1016/j.jobe.2021.102782
− Roberts, Chris J. Edwards, David J. Hosseini, M.Reza. Mateo-Garcia, Monica. (2019). POST-OCCUPANCY EVALUATION: A REVIEW OF LITERATURE 1 De-Graft Owusu-Manu. Engineering. Construction And Architectural Management, 26(9): 2084-2106. doi.10.1108/ECAM-09-2018-0390
− Sanni-Anibire, Muizz O. Hassanain, Mohammad A. Al-Hammad, Abdul-Mohsen. (2016). Post-Occupancy Evaluation of Housing Facilities: Overview and Summary of Methods. Journal of Performance of Constructed Facilities, 30(5): 04016009. doi.org/10.1061/(asce)cf.1943-5509.0000868
− Shieh, Jiann-Cherng. Wang, Tan-Yi. (2021). Post-Occupancy Evaluating Space Utilization Of Elementary School Libraries. IASL Annual Conference Proceedings. doi.org/10.29173/iasl7705
− Strelets, Kseniya. Perlova, Elena. Platonova, Mariia. Pankova, Alexandra. Romero, Marcelo. Al-Shabab, Mary Shieck. (2016). Post Occupancy Evaluation (POE) And Energy Conservation Opportunities (ECOs) Study For Three Facilities In SPbPU In Saint Petersburg. Journal Of Procedia Engineering, 165, 1568–1578. doi.org/10.1016/j.proeng.2016.11.895
− Tang, Hao. Ding, Yong. Singer, Brett C. (2020). Post-Occupancy Evaluation Of Indoor Environmental Quality In Ten Nonresidential Buildings In Chongqing, China. Journal Of Building Engineering, 32, 101649. doi.org/10.1016/j.jobe.2020.101649
− Wheeler, Andrea Susan. Malekzadeh, Masoud. (2015). Exploring The Use Of New School Buildings Through Post-Occupancy Evaluation And Participatory Action Research. Journal Of Architectural Engineering And Design Management, 11(6): 440–456. doi.org/10.1080/17452007.2015.1021292
− Wong, L. T., Mui, K. W., Hui, P. S. (2008). A Multivariate-Logistic Model For Acceptance Of Indoor Environmental Quality (IEQ) In Offices. Journal Of Building And Environment, 43(1): 1–6. doi.org/10.1016/j.buildenv.2007.01.001
− Yıldırım, Kemal. Gülşeker, Esin. Kol Arslan, Derya. (2018). Investigation Of Architect And Non-Architect Participants Perceptual Evaluations On Different Period Mosque Facades. Iconarp International Journal Of Architecture And Planning. 6(2): 358–370. doi.org/10.15320/iconarp.2018.58
− Zhang, Zhubai. (2019). The Effect Of Library Indoor Environments On Occupant Satisfaction And Performance In Chinese Universities Using SEMs. Journal Of Building And Environment, 150, 322–329. doi.org/10.1016/j.buildenv.2019.01.018
[1] Andrea Susan Wheeler
[2] Antonio Martinez-Molina
[3] Jiann-Cherng Shieh
[4] Tan-Yi Wang
[5] Alastair Blyth
[6] Andrew Gilby
[7] Malcolm Barlex
