ریخت و درونمایه هفت داستان کودکانه از احمدرضا احمدی (با رویکرد آموزشی درست خواندن و درست فهمیدن داستان)

الموضوعات :

سارا نوعی ¹ , رضا اشرف زاده ² , بتول فخراسلام ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی ،واحد مشهد،دانشگاه آزاد اسلامی ،مشهد،ایران
3 - استاديار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحدنیشابور، دانشگاه آزاد اسلامی، نیشابور،ایران.

تاريخ الإرسال : 12 الخميس , جمادى الأولى, 1446 تاريخ التأكيد : 02 الأربعاء , ذو القعدة, 1446 تاريخ الإصدار : 12 الأحد , ذو الحجة, 1446

الکلمات المفتاحية: ساختارگرایی, ریخت شناسی و شکل شناسی, احمدرضا احمدی, ادبیات کودک و نوجوان. ,

ملخص المقالة :

پژوهشگران علوم ادبی برای تعیین سبک آثار ادبی و تحلیل شیوه های صاحب اثران، همواره در پی یافتن روش‌های مناسب هستند؛ بنابراین پژوهش دربارۀ صورت و معنای آثار، همواره وجود دارد. نتایج حاکی از آن است که اغلب شخصیت های قصه های کودک احمدی، هر اندازه هم که متفاوت از یکدیگر باشند، اغلب کارها و عملیات یکسانی را انجام می دهند. به بیان دیگر، همۀ شخصیت ها در راستای بازنمایی الگوهای اخلاقی عمل کرده و آراء نویسنده را اجرایی می کنند. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی در پی تبیین مولفه‌های آثار داستانی کودک و نوجوان احمدرضا احمدی است تا نشان دهد ریخت و درونمایه در آشکار نمودن ساختار نظام‌مندشان نقش موثری را ایفا می کند. همچنین با توجه به نتایج به دست آمده به پاسخ این دو پرسش «آیا ساختار همۀ داستان های کودک احمدی مشابه و یکسان اند» و «درونمایه این داستان ها و رویکرد آموزشی آنها بر درست خواندن و درست فهمیدن مخاطب کودک تأثیرگذار است» هم خواهیم رسید.

المصادر:

منابع
1- احمدی، احمدرضا (۱۳۸۰). اسب سیب و بهار، تهران: ماهریز.
2- _____، ______ (۱۳۸۸). سه تا گلدان، تهران: کانون فرهنگی.
3- _____، ______ (۱۳۸۹). پسرک دریا را نگاه کرد، تهران: نیستان.
4- _____، ______ (۱۳۸۹) .کبوتر سفید کنار آینه، تهران: کانون.
5- _____، ______ (۱۳۹۰). سبد حصیری و فرفره¬های رنگی، تهران: کانون.
6- _____، ______ (۱۳۹۰). در باغ بزرگ قدیمی متروک، تهران: افق.
7- _____، ______ (۱۳۹۲). هفت روز هفته را دارم، تهران: کانون.
8- _____، ______ (۱۳۹۳). بادهای پاییزی بادهای بهاری و دو کبوتر، تهران: کانون.
9- _____، ______ (۱۳۹۸). پرنده پسرک و قطار، تهران: کانون.
10- احمدی، بابک ( ۱۳۸۲). ساختار و هرمنوتیک، تهران: گام نو.
11- ____، ____ (1370). ساختار تأویل متن، تهران: مرکز.
12- اخوت، احمد (۱۳۷۱). دستور زبان داستان، تهران: فردا.
13- اسکات کارد، اورسون (1386). شخصیت¬پردازی و زاویه دید در داستان، تهران: دهقان.
14- اسکولز، رابرت (۱۳۷۹). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: آگاه.
15- ایمن، لیلی و دیگران (1352). گذری از ادبیات کودک، تهران: شورای کتاب کودک.
16- براهنی، رضا (۱۳۶۸). قصه نویسی. تهران: نگاه .
17- بیشاپ، لئوناردو (۱۳۸۴). درس¬هایی درباره داستان نویسی. ترجمۀ محسن سلیمانی، تهران: زلال.
18- پارسی نژاد، کامران (1378). ساختمان و عناصر داستان. تهران:حوزه هنری.
19- پاینده،حسین (1389). داستان کوتاه در ایران، جلد اول، چاپ دوم، تهران: نیلوفر.
20- پراپ، ولادیمیر (1368). ریخت¬شناسی قصه¬های پریان،ترجمۀ فریدون بدره¬ای، تهران: توس.
21- پولادی. کمال (1384). بنیادهای ادبیات کودك، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
22- حجازی. بنفشه (1374). ادبیات کودکان و نوجوانان: ویژگی¬ها و جنبه¬ها. تهران: روشن¬گران و مطالعات زنان.
23- دوسنت اگزوپری، آنتوان (1398). شازده کوچولو، ترجمۀ بهناز پیاده، چاپ دوم، تهران: راه معاصر.
24- دهخدا، علی¬اکبر (1377). لغت¬نامه دهخدا، چاپ دوم (دوره جدید)، تهران: دانشگاه تهران.
25- ذبیح نیا عمران. آسیه (1391). تاریخ ادبیات کودک و نوجوان در جهان، یزد: هومان.
26- رازانی، بهمن، (2535). اجمالی در زمینه ادبیات کودک، تهران: شرق.
27- رمضانی، ولی¬الله؛ موسی¬الرضا غربی (1395). درآمدی بر ساختارگرايی لوی استروس (مجموعه مقالات)،‌تهران: جهاد دانشگاهی تهران.
28- ستاری، جلال (1374). اسطوره و رمز، تهران: سروش.
29- سرامی، قدمعلی (۱۳۸۶). از رنگ گل تا رنج خار، تهران: علمی و فرهنگی.
30- سرلو، خوان ادوارد (1392). فرهنگ نمادها، ترجمۀ مهرانگيز اوحدی، چاپ دوم، تهران: دستان.
31- سیدحسینی، رضا (1376). مکتب¬های ادبی، چاپ دهم، جلد دوم، تهران: نگاه.
32- سیگر، لیندا (1380). خلق شخصیت‌های ماندگار، ترجمۀ عباس اکبری، تهران: سروش.
33- شعاری¬نژاد، علی¬اکبر (1387). ادبیات کودکان، تهران: اطلاعات.
34- شمیسا، سیروس (1372). بیان، چاپ سوم، تهران: نشر فردوس.
35- ____، _____ (1374). انواع ادبی، چاپ سوم، تهران: فردوس.
36- شوالیه، ژان (1378). فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، جلد اول، تهران: جیحون.
37- صفوی، کوروش (1380). از زبان¬شناسی به ادبیات، جلد اول، نظم، چاپ دوم، تهران: سوره مهر.
38- ____، _____ (1380). از زبان¬شناسی به ادبیات، جلد دوم، شعر، چاپ دوم، تهران: سوره مهر.
39- طاهری مبارکه ،غلام محمد (1388). ریخت و درون¬مایه داستان، چاپ دوم، تهران: آراد.
40- غفاری، سعید (1379). گامی در ادبیات کودکان و نوجوانان، تهران: دبیزش.
41- فاطمی، سعید (1347). اساطیر یونان و روم، جلد اول، تهران: دانشگاه تهران.
42- قزل ایاق، ثریا (1383). ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن، تهران: سمت.
43- محجوب، محمد جعفر (۱۳۸۳). ادبیات عامه ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه.
44- محمدی، محمد هادی، قایینی، زهره (۱۳۷۹). تاریخ ادبیات کودکان ایران، تهران: بنیاد پژوهش¬های تاریخ کودکان ایران.
45- _____، ___ ___ ، قایینی، زهره (1383). کتاب¬شناسی کتاب¬های کودک و نوجوان، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
46- مشرف، مریم (۱۳۸۲). جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن.
47- میرصادقی، جمال (1366). ادبیات داستانی، تهران: شفا.
48- ____، _____ (1390). عناصر داستان، تهران: سخن.
49- ____، _____ (1375). داستان و ادبیات، تهران نگاه.
50- میرصادقی، جمال (1376). ادبیات داستانی، قصه، رمان، داستان کوتاه، چاپ سوم، تهران: سخن.
51- نجفی بهزادی، سجاد (1397). بررسی تطبیقی درونمایۀ داستانهای کودک احمدرضا احمدی و مگان مک دونالد، تهران، مجله پژوهش¬های ادبی بهار، شماره 59، صفحه 137-164.
52- ولاشو، م، لوفلز (1366). زبان رمزی قصه های پری وار، تهران: توس.
53- هاشمی نسب، صدیقه (1371). کودکان و ادبیات رسمی ایران: بررسی جنبه¬های مختلف بازنویسی از ادبیات کلاسیک ایران برای کودکان و نوجوانان، تهران: سروش.
54- یاحقی، محمدجعفر (1377). چون سبوی تشنه، چاپ پنجم، تهران: جامی.
55- یونسی، ابراهیم (1369). هنر داستان نویسی، چاپ پنجم، تهران: نگاه.
56- یونگ، کارل گوستاو (1352). انسان و سمبول هایش، ترجمۀ ابوطالب صارمی، تهران: امیرکبیر.

نص كامل:



مجله ادبیات فارسی، دوره 21، شماره 1، بهار 1404، صفحه 14-1

 

ریخت و درون­مایه هفت داستان کودکانه از احمدرضا احمدی

(با رویکرد آموزشی درست خواندن و درست فهمیدن داستان)

 

سارا نوعی 1، رضا اشرف­زاده 2*؛ بتول فخراسلام 3

1دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

*2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران. (نویسنده مسؤول)

3 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نیشابور، دانشگاه آزاد اسلامی، نیشابور،ایران.

نویسنده مسؤول:  [e-mail]  Email:

تاریخ دریافت:24/08/1403  / تاریخ پذیرش: 10/02/1404

 

 

     چکیده

  پژوهشگران علوم ادبی برای تعیین سبک آثار ادبی و تحلیل شیوه­های صاحب اثران، همواره در پی یافتن روش‌های مناسب هستند؛ بنابراین پژوهش دربارۀ صورت و معنای آثار، همواره وجود دارد. نتایج حاکی از آن است که اغلب شخصیت­های قصه­های کودک احمدی، هر اندازه هم که متفاوت از یکدیگر باشند، اغلب کارها و عملیات یکسانی را انجام می­دهند. به بیان دیگر، همۀ شخصیت­ها در راستای بازنمایی الگوهای اخلاقی عمل کرده و آراء نویسنده را اجرایی می­کنند. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی در پی تبیین مولفه‌های آثار داستانی کودک و نوجوان احمدرضا احمدی است تا نشان دهد ریخت و درون­مایه در آشکار نمودن ساختار نظام‌مندشان نقش موثری را ایفا می­کند. همچنین با توجه به نتایج به دست آمده به پاسخ این دو پرسش «آیا ساختار همۀ داستان­های کودک احمدی مشابه و یکسان­اند» و «درون­مایه این داستان­ها و رویکرد آموزشی آن­ها بر درست خواندن و درست فهمیدن مخاطب کودک تأثیرگذار است» هم خواهیم رسید.

 

کلیدواژه: ساختارگرایی، ریخت­شناسی و شکل­شناسی، احمدرضا احمدی، ادبیات کودک و نوجوان.

 

 

 

1-        مقدمه

ادبیات داستانی کودک و نوجوان به عنوان زیرشاخه­ای از ادبیات داستانی، از قدیمی­ترین میراث فرهنگی بشر در هر قوم و ملتی است. این شاخه از ادبیات، در «روساخت» و در «ژرف ساخت» برای مخاطب کودک و نوجوان است و به نیازها و ویژگی­های واقعی و حقیقی او توجه دارد و تلاش هنرمندانه و ادیبانه­ای است در قالب کلام، برای هدایت کودک به سوی رشد، در درجۀ اول و لذت بردن و سرگرم شدن در درجۀ دوم؛ البته با زبان و شیوه­ای مناسب و درخور فهم او. از جمله رویکردهایی که دربارۀ داستان­ها و قصه­ها صورت می­گیرد، بررسی ساختاری است که در دهه­های اخیر بسیار درخور توجه قرار گرفته است و بر ادبیات کودک و نوجوان نیز قابل تطبیق است. احمدرضا احمدی به عنوان یکی از مطرح­ترین صاحب اثران معاصر در حوزۀ ادبیات داستانی کودک و نوجوان، بنیان‌گذار سبک موج نو در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی و شاعری از موج نو شعر فارسی در محفل­های فرهنگی و ادبی شناخته شده است. در این پژوهش علاوه بر تحلیل ساختار قصه­های کودک احمدرضا احمدی ریخت و درون­مایۀ آن­ها نیز مورد بررسی قرار می­گیرد. در آثار ادبی، شاعر و یا نويسنده می‌کوشد انديشه‌ها و عواطف خويش را در قالب مناسب‌ترين و زيباترين جملات و عبارات بيان کند. اين آثار، همان گفته‌ها و نوشته‌هايی هستند که مردم در طول تاريخ، آن‌ها را شايستۀ نگهداری می‌دانند و نویسنده با زبان هنری، آن­ها را بیان می­کند تا خوانندگان لذت ببرند. بنابراین، صاحب­نظران در عرصه­های مختلف در پی نقد یک اثر برمی­آیند و آن ­را به کارزار موشکافی می­کشند. در این جستار سعی بر آن است که داستان­های کودک و نوجوان احمدرضا احمدی را به عنوان یکی از نویسندگان معاصر ادبیات کودک و نوجوان انتخاب و علاوه بر تحلیل درون­مایۀ این داستان­ها، در زمینه ساختار هم به نتایج قابل قبول و درخور توجهی برسیم. باتوجه به این­که ساختارگرایی مورد توجه ناقدان ادبی در دهه­های اخیر است و از طرفی، آثار داستانی احمدرضا احمدی چندان در آینۀ نقد نقادان قرار نگرفته است (برخلاف اشعارش)، لذا تحقیق دربارۀ نقد ساختاری داستان­های وی امری ضروری و درخور تأمل به نظر می­رسد. با توجه به اهمیت ادبیات داستانی کودکان و نوجوانان این جستار درصدد است تا به ساختار داستان­های کودک و نوجوان احمدرضا احمدی و درون­مایه آن­ها بپردازد. ازجمله اهداف اصلی پژوهش، بررسی رویکرد ساختارشناسانه و تحلیل شخصیت­ها است.

 

1-3-                      بیان مسأله

مسأله ادبیات کودک به عنوان یک بخش مهم از ادبیات عمومی، نقش حیاتی در شکل‌گیری شخصیت و تربیت کودکان دارد. داستان‌های احمدرضا احمدی به دلیل استفاده از زبان ساده و آموزنده، تصویرگری‌های خیال‌انگیز و مضامین انسانی و عاطفی، می‌توانند به عنوان نمونه‌های برجسته‌ای در این حوزه مورد بررسی قرار گیرند. در این مقاله، به بررسی ریخت و درون­مایه هفت داستان از این نویسنده پرداخته می‌شود تا نقاط قوت و کاربردهای آموزشی آن‌ها برای کودکان تحلیل گردد.

 

1-4-                      سؤالات تحقیق

پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این پرسش است که

1-       نوع زبان و شكل داستان‌های احمدرضا احمدی چگونه بر فهم و جذب کودکان اثر می‌گذارد؟

2-       درون­مایه‌های اصلی داستان‌های احمدرضا احمدی چه تاثيری بر نگرش كودكان دارد؟

3-       چگونه می‌توان تأثیر داستان‌های احمدی را بر تربیت اخلاقی و اجتماعی کودکان مورد ارزیابی قرار داد؟

 

1-5-                      فرضیه تحقیق

1-       زبان و شکل داستان‌های احمدرضا احمدی، به دلیل سادگی و قابل فهم بودن، می‌تواند به طور مؤثری جذابیت خواندن را برای کودکان افزایش دهد.

2-       درون­مایه‌های اخلاقی و آموزنده در داستان‌های احمدی می‌تواند تاثیر مثبتی بر رفتار و نگرش‌های کودکان نسبت به ارزش‌های اجتماعی و انسانی داشته باشد.

3-       تصویرسازی‌های موجود در داستان‌های احمدی می‌تواند تخیل و خلاقیت کودکان را تقویت کند و به رفع ترس‌ها و چالش‌های آن‌ها کمک کند.

 

1-6-                      پیشینه تحقیق

در این جستار سعی بر آن است که داستان­های کودک و نوجوان احمدرضا احمدی را به عنوان یکی از نویسندگان معاصر این حیطه انتخاب و علاوه بر تحلیل درون­مایه این داستان­ها، در زمینۀ ساختار هم به نتایج قابل قبول و درخور توجهی برسیم. در مورد پیشینه پژوهش بیشتر مقالات در مورد ریخت و درون­مایه داستان از روی الگوی پراپ و قصه­های پریان او الهام گرفته شده است. افرادی مانند ترودوف (1387) در کتاب مقدمه­ای بر ادبیات فانتزی، كه این کتاب به بررسی تعاریف و گونه‌های ادبیات فانتزی پرداخته و جایگاه آن را در ادبیات و نمایش تحلیل می‌کند. این اثر نقش ادبیات فانتزی را در گسترش تخیل بررسی و مرزهای واقعیت و خیال را تحلیل می‌کند و تأثیر آن را بر روایت‌های ادبی نشان می‌دهد.كلود برمون (1973) در کتاب ریخت­شناسی داستان­های عامیانه فرانسوی، به بررسی ساختار روایت‌های عامیانه، تحلیل پی‌رفت‌های داستانی و تأثیر آن‌ها بر پیرنگ پرداخته و ا الگوی منطقی برای روایت‌شناسی ارائه داده است. این کتاب یکی از آثار مهم در حوزه روایت‌شناسی ساختارگرا محسوب می‌شود و تأثیر زیادی بر مطالعات ادبی داشته است. گرماس (1966) در کتاب معناشناسی ساختاری،  به بررسی ساختارهای معنایی و نظام‌های نشانه‌ای پرداخته و تلاش کرده است تا چارچوبی منسجم و منطقی برای تحلیل متن ارائه دهد. لوی استروس (1395) در کتاب درآمدی برساختارگرایی در غرب و پگاه خدیش، محبوبه خراسانی و دکتر سرامی در ایران از جمله ناقدان و الهام گیرندگان از این کتاب بودند. خدیش (1387) در کتاب ریخت­شناسی افسانه­های جادویی به بررسی قصه­های ایرانی پرداخت. خراسانی (1387) نیز در کتاب درآمدی بر ریخت­شناسی هزارویک شب و دکتر سرامی (1386) در کتاب از رنگ گل تا رنج خار به ریخت­شناسی داستان پرداختند. البته دکتر سرامی بر اساس نظریه پراپ کار نکرده بود، بلکه با یک ریخت‌شناسی ابتکاری و ذوقی داستان­های شاهنامه را تحلیل کرد. هم­چنین سجاد نجفی (1397) در مقاله خود با عنوان بررسی تطبیقی درون­مایه داستان­های کودک احمدرضا احمدی و مگان مک­دونالد به بررسی شیوه ارائه درون­مایه، تناسب درون­مایه با ویژگی مخاطب کودک و نگرش نویسندگان پرداخته است. همچنین با توجه به نتایج به دست آمده به پاسخ این دو پرسش «آیا ساختار همه داستان­های کودک احمدی مشابه و یکسان­اند» و «درون­مایه این داستان­ها و رویکرد آموزشی آن­ها بر درست خواندن و درست فهمیدن مخاطب کودک تأثیرگذار است» هم خواهیم رسید. پژوهش حاضر، با استفاده از منابع کتابخانه­ای، و به روش توصیفی – تحلیلی، به نقد ساختاری داستان­های کودکانه احمدی می­پردازد. بنابراین، پژوهش­گر از روش­های تاریخی یا میدانی استفاده نکرده، بلکه با توصیف و تحلیل و با استناد به منابع کتابخانه­ای (از قبیل: کتاب و پایان­نامه) و منابع الکترونیکی (مانند: مقالات، نشریات و... ) به جمع­آوری اطلاعات پرداخته است.

 

1-7-                      روش تحقیق

این پژوهش از روش توصیفی- تحلیلی استفاده می‌کند. به منظور تحلیل ریخت و درون­مایه‌ها، هفت داستان منتخب از احمدرضا احمدی با استفاده از تکنیک‌های تحلیلی ادبی مورد بررسی قرار می‌گیرند. هم­چنین، محتوای داستان‌ها با توجه به معیارهای روان‌شناسی و تربیتی ارزیابی خواهد شد.

 

1-8-                      اهداف و ضرورت تحقيق

با توجه به نیاز فراوان به ادبیات و داستان‌های کودکانه با مضامین آموزنده، این پژوهش می‌تواند به والدین، مربیان و پژوهش­گران کمک کند تا درک بهتری از ارزش‌های ادبیات کودک و تأثیر آن بر تربیت و رشد شخصیت کودکان داشته باشند. هم­چنین، این پژوهش می‌تواند به توسعه ادبیات کودکانه و توجه به آثار با کیفیت مانند داستان‌های احمدرضا احمدی کمک کند. و اهداف پژ‍وهش بررسی ویژگی‌های ریخت‌شناسی داستان‌های کودکانه احمدرضا احمدی، شناسایی درون­مایه‌های اصلی داستان‌ها و ارزیابی تأثیر آن‌ها بر رفتار و نگرش کودکان و تجزیه و تحلیل نقش تصویرسازی و تخیل در جذب و آموزش کودکان می­باشد.

 

2-                      بحث و بررسی

2-1-                      درون­مايه

منتقدان ادبی آثار ادبی را به دو دسته تقسیم کرده اند: محتوا و فرم. منظور از محتوا همان اندیشه­ها و عواطف و احساساتی است که در یک اثر هنری خود را نشان می‌دهد و مقصود از فرم و صورت، تمامی عناصر زبانی است که محتوا را بیان می‌کند. در حیطۀ معنی و محتوای یک اثر، درونمایه از جمله مولفه¬های برجسته و موثر محسوب می­شود و البته باید یادآور شد که فرم و محتوا در شعر از هم قابل تفکیک نیستند، زیرا هرگز محتوا بدون شکل و شکل بدون محتوا میسر نیست و این دو از یکدیگر جدا نمی­شوند. بسیاری از شاعران و یا نویسندگان به نفوذ کلام و اندیشه و محتوا اهمیت می‌دهند و گرایش عمدۀ آن­ها بیشتر به محتوا و درون­مایه است. از نظر آن­ها کلام وظیفه‌اش روشن­گری است که سرمایۀ اصلی آن در تفکر و اندیشه خلاصه می­شود. این دسته از شاعران و نویسندگان با روی آوردن به درون مایه­های خاص و ویژه، اثر ادبی خود را بیشتر در خدمت اندیشه و محتوا و تفکر قرار می‌دهند و اندیشه‌های بلند خود را در نوشتن، هدف و مقصود نهایی می­دانند و از آن­جایی که چیزی برای گفتن دارند دست به خلق آثار ادبی می­زنند. این صاحب اثران اغلب صاحب آثار کلاسیک ادبی بودند، زیرا در دوران معاصر با پیشرفت­های علم زبان­شناسی به دست فردینان دو سوسور و ظهور مکاتبی چون فرمالیسم و ساختارگرایی حوزه‌های محتوا و درون­مایه به سمت و سوی فرم و ساختار کشیده شد. دیگر صاحب اثر نمی­توانست بگوید برای من گفتن مهمتر از چگونه گفتن است، بلکه «از دیدگاه معاصران در هنر طرز بیان مهم است و هنر چیزی جز ارائۀ شکل و قالب نیست و درگیری با مسائل حاد اجتماعی نیز از نظر آنان ضرورتی ندارد» (دستغیب،۱۳۴۹: 15). این تعاریف همان نظریۀ «هنر برای هنر» است که در کنار تقسیم­بندی کلی می‌توان گرایش محتوایی را در نظریه‌های اجتماعی، اخلاقی، انسانی، مارکسیستی و گرایش‌های صوری را در نظریه‌های صورت­گرایان طرفدار هنر برای هنر و سردمداران رمان نو پیدا کرد. اما همواره باید تاکید و دغدغۀ اصلی یک هنرمند به محتوا و درون­مایه نیز کمتر از شکل و صورت نباشد و در واقع باید میان این دو هماهنگی و نظم ایجاد کرد، زیرا بعضی از شکل­ها و قالب­ها درون­مایه­های خاص خود را می­طلبند و اعتدال بین محتوا و صورت برای سرودن شعر یا هر اثر ادبی دیگر امری ضروری محسوب می­شود. «درون­مایه یا تم یا همان پیام، مقصود و غرض از اندیشه و حرف اصلی هنرمند است که در محتوا و قالبی خاص به تعبیر کشیده می­شود و درحقیقت جوهر اصلی یک کار ادبی است که از طریق آن مسیر اندیشه و تفکر صاحب اثر روشن می­گردد» (فرزاد، ۱۳۷۶: ۲۶). درون­مایه یکی از عوامل مهم شناخت تفکرات ذهنی و جهان‌بینی خالق اثر است و به دسته­های زیر تقسیم می­شود:

 

2-1-1-                       درون­مایه­های رمانتیک

درون­مایه­های رمانتیک همان درون­مایه­های غزل در ادبیات کلاسیک است که از عهد مشروطه در شعر معاصر نفوذ کرد و بعد از ظهور در شعر شاعرانی چون ابوالقاسم لاهوتی، دهخدا و میرزادۀ عشقی، در افسانه نیما به کمال رسید.

 

2-1-2-                      درون­مایه­های سیاسی و اجتماعی

بسیاری از هنرمندان خلاق با به کار بستن اندیشه‌های آرمانی و انسانی خویش و نیز خلاقیت‌های ویژۀ هنری خود، برآنند تا با بازتاب زندگی اجتماعی، فردی، فرهنگی، سیاسی و هنری و…، اوضاع و احوال مردم عصر خویش را به تصویر بکشند.

 

2-1-3-                       درون­مایه‌های اسطوره‌ای

«اسطوره یک فرهنگ و یک تاریخ است، یک دورۀ کامل و طولانی از اندیشه و حیات بشریت؛ به­همین دلیل در اسطوره که خود یک فرهنگ گسترده است موضوع و سوژه‌ای تحقیقی برای بسیاری از پژوهندگان در رشته‌های مختلف علمی یافت می‌شود» (رضایی، 1383: 26).

 

2-1-4-                      درون­مایه­های نوستالژیک

اغلب انسان­ها در زندگی خود حسرت چیزهایی را که از دست داده‌اند می­خورند، این حسرت­ها در شاعران و نویسندگان نیز دیده می­شود. شکایت از زمان حال در تقابل با گذشته در اکثر سروده‌های شاعران دیده می­شود. «نوستالوژی می‌تواند در حیطۀ فردی یا یادآوری خاطرات جمعی یک قوم که ریشه در تاریخ و فرهنگ و اساطیر دارد دیده شود» (برانر، ۱۳۷۷: ۲۵۰).

 

2-1-5-                      درون­مایه­های فلسفی

در بسیاری از آثار نویسندگان مضامینی هم­چون هستی، نیستی، سرشت آدمی، زندگی و مرگ دیده می­شود که دغدغۀ  اصلی آن­هاست. برخی از شاعران نیز تحت تاثیر شدید این اندیشه­های فلسفی قرار دارند؛ مانند خیام نیشابوری که درون­مایه­های فلسفی در شعرهای او بسیار برجسته و پررنگ بود. در دوران معاصر هم در شعر شاملو مفاهیم فلسفی دیده می­شود.

2-1-6-                      درون­مایه‌های مدحی

مدح از درون­مایه­های برجستۀ ادبیات کلاسیک است، زمانی­که «امرا، پادشاهان و بزرگان از شاعران درخواست می­کردند که در ستایش و تمجید آن­ها شعر بسرایند» (رستگار فسایی، ۱۳۷۳: ۱۸۰)، در آن زمان بود که شاعران برای گرفتن صله دست به کار می­شدند و اشعار مدحی می­سرودند؛ از جمله خاقانی، عنصری، فرخی و منوچهری که بزرگترین مدح سرایان تاریخ ادبیات فارسی هستند.

 

2-1-7-                      درون­مایه­های اخلاقی

ادبیات فارسی در مسیر شکل­گیری، تحول و تکامل به شاخه­های گوناگون تقسیم می‌شود که ادبیات تعلیمی یکی از این شاخه‌ها است. «نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان اغراض اخلاقی و تعلیم و تربیت در طول اعصار و قرون هدف ادبیات بوده، اما باید دانست که تلقی هر گروه و مسلک در هر عصر و هر جامعه‌ای از اخلاق همواره یکسان نیست» (مشرف، ۱۳۸۲: ۹).

 

2-1-8-                      درون­مایه­های عارفانه

عرفان از جمله اندیشه­هایی است که ذهن بسیاری از شاعران را به خود درگیر کرده است. مفاهیم و تجربه­های عرفانی از قرن ششم وارد شعر فارسی شده و تا دوران معاصر در شعر شاعران نفوذ یافته است. مولانا، حافظ و جامی از شعرای کلاسیک و سپهری و طاهره صفارزاده از جمله شاعران معاصری هستند که عرفان در سروده­های آن­ها پررنگ جلوه­گر شده است.

 

3-                      تقسیم­بندی ادبیات کودک و نوجوان

با توجه به گستردگی داستان­های ادبیات کودک و نوجوان می­توان آن­ها را در موارد زیر تقسیم­بندی نمود: (ذبیح­نیا و یگانه مهر، ۱۳۹۱: ۱۴).

 

3-1-                      داستان­هایی از صحنه­های مختلف زندگی کودکان

این داستان­ها از مشکلات و مسائل زندگی روزمرۀ کودکان سخن می­گوید؛ به­طوری که به کودکان برای مقابله با مشکلات قدرت و نیرو می­بخشد. مانند «یک برادر برای موموکو».

 

3-2-                      داستان­هایی با شخصیت­های حیوانی 

به این داستان‌ها فابل می‌گویند. در داستان­های واقعی حیوانی، حیوان واقعاً همان حیوانی است که در ارتباط با انسان قرار می­گیرد و خود قهرمان اصلی داستان است، مثلاً دوستی و دشمنی یک گربه و سگ کتاب‌هایی چون «اسب سرخ» اثر جان اشتاین بک و «سپید دندان» از جک لندن نمونه‌هایی از این آثار هستند.

 

3-3-                      داستان­های ماجرایی

داستان­های ماجرایی ممکن است زمینه تاریخی داشته باشند؛ مثل سه تفنگدار اثر الکساندر دوما.

 

3-4-                      داستان­های تاریخی

 در این داستان‌ها شخصیت‌های شناخته شدۀ تاریخی و وقایع بزرگ نقش اصلی را بر عهده دارند. گاه ممکن است شخصیت­ها و وقایع داستان­ها غیرحقیقی باشند و گاه حقیقی. مانند کتاب «کودک سرباز» و «دریا» اثر ژورژ ویلیه.

 

3-5-                      داستان­های طنزآمیز

گاه با یک داستان کودک می­خندد و به تدریج طنز نقادان آشکار می‌شود. از جمله کتاب‌های طنز می­توان به «زنگ تفریح» اثر نیکولا کوچولو اشاره کرد.

 

3-6-                      داستان­های عاشقانه

داستان­های عاشقانه آن­هایی هستند که بدون پرداختن به تنهایی عاشقانه ترتیب یافته‌اند نوجوان با مطالعه داستان­های خوب عاشقانه به احساس طبیعی عشق پی برده و از آن شرمگین می­شود. «زنان کوچک» اثر الکوت و «بابا لنگ دراز» اثر جین وبستر دارای این نوع درون­مایه­اند.

درون­مايۀ داستان كه گاه از آن به فكر اصلی يا مضمون ويا پيام داستان تعبير می­شود ديدگاه و جهت­گيري نويسنده است نسبت به موضوع داستان. درون­مایه برآيند معنوی داستان است و از اين رو در پرورش و پرداخت آن، همۀ عناصر داستانی به نحوی دخالت دارند. در واقع درون­مایۀ داستان، ثمرۀ نظمی دقيق ميان عناصر داستانی" است. 

داستان اول: پسرک دریا را نگاه کرد و گفت:

این داستان در نگاه اول، رئالیسم جادویی است و درون­مایۀ آن امید است. شخصی که از دریا - نماد آب و پاکی- می­روید و حتی چشمانش هم به رنگ آبی است. این شخص به مردم که چندان بهره‌ای از زندگی در ساحل خود ندیده بودند کمک می‌کند تا زندگی­شان رونق بگیرد و می­تواند نمادی از امید باشد و دیگر هراسی ندارند. مفهوم عشق نیز در درون­مایۀ این داستان نهفته است. این که شخصی از دریا می‌روید. افراد ساحل به او غذا می­دهند و او نیز برای آن­ها کاری انجام می­دهد. بنابراین در نگاهی کلی این داستان مفهوم عشق و امید را در بر دارد. می­توان با این جمله، درون­مایه داستان را خلاصه کرد که: عشق مایه امید است و امید را به ارمغان می­آورد. بنابراین، این داستان دارای بار فراوان اخلاقی و فرهنگی و آموزشی است. در قالب نمادین هم می­تواند دربردارندۀ مفهوم رسالت انسان­ها برای کمک به یک قوم و ملت تاکید داشته باشد، مانند رسالت منجی، پیامبر و. .. که برای کودکان و نوجوانان ایرانی بسیار آشنا و تکراری است و جنبۀ فرهنگی و آموزشی دارد. فضای داستان از همان آغاز، وهمناک نشان داده می شود. دریا طوفانی است و از همان آغاز داستان می­تواند حدس زد که شخصیت­هایی که در این فضای داستانی قرار دارند، هراسان هستند و قرار است اتفاقات بدی پیش بیاید. نویسنده زمانی که مخاطب را با هراس شخصیت­های داستانی عجین می­کند، ناگهان شخصیتی عجیب و خیالی را وارد داستان می­کند. پسر چشم آبی که نیروهای جادویی چشمانش، همه جا را آبی می­کرد. درون­مایۀ ترس و وهم و جادو که از آثار رئالیسم جادویی است در این اثر نمود بارزی پیدا کرده است. از درون­مایه­های دیگر، توجه به عنصر رنگ و روان­شناسی رنگ­هاست. در روان­شناسی رنگ­ها، آبی نماد «آرامش و خونسردی» است که پسرک جادویی، در میان فضای وهمی و مه­آلود و سیاه و طوفانی دریا، رنگ چشمانش را زینت­بخش آن فضای وهم­آلود می­کند و با این کار، از نظر روان­شناسی، گویا آرامش را برای او می­خواست. رنگ­ها پدیده­هایی هستند که امروزه برای افراد غیر ممکن است که جهان را بدون آن‌ها تصوّر کنند؛ زیرا در همه جا حضور دارند و نقش بازی می­کنند. مطالعه در مورد رنگ­ها، می­تواند ملاحظاتی را در زمینه­های فیزیکی و روان­شناسی پیش بیاورد. از آن­جا که عنصر رنگ، احساس، اندیشه و جسم انسان­ها را تحت نفوذ خود دارد، با تحلیل رنگ­های انتخابی افراد در زمینه‌های گوناگون، خصوصاٌ در آثار هنری و ادبی، می­توان از راه علمی و منطقی به افکار و جهان‌بینی هریک از آنان دست یافت. در واقع، انتخاب رنگ­ها توسّط هر فرد می­تواند به نوعی، ابعاد گسترده‌ای از شخصیّت وی را برای ما آشکار سازد.

 

درون­مایه­های داستان اول

تاکید بر عشق امید توجه به رنگ رسالت انسان­ها در قالب نمادین رئالیسم جادویی

 

داستان دوم: سبدحصیری و فرفره­های رنگین :

یکی از برجسته­ترین درون­مایه­ها در این داستان مفهوم انتظار است. کودکی آرزوهای زیادی دارد. و در انتظار برآورده شدن آرزوهاست. مخاطب این داستان با توجه به گروه سنی­اش، آرزوهای او با آرزوهای کودک یکسان می­شود و در انتظار برآورده­شدن آن­هاست. انتظار دیگر این داستان آن است که زمانی که سبد حصیری در آسمان محو می­شود، او در آرزوی بازگشت سبد حصیری است. این داستان هم در فضای وهمی و رئالیسم جادویی سیر می­کند، زیرا سبد حصیری سیر و سفر خود را برای برآورده کردن آرزوهای کودک آغاز می­کند. از جمله درون­مایه­های برجسته دیگر در این داستان اهمیت نظام خانواده است. پدر، مادر، خواهر، مادر بزرگ و داماد در این داستان برای کودک عناصری ضروری در خانواده به حساب می‌آیند که همواره در آرزوهای خود نام آن­ها را به زبان می‌آورد. قدیمی­ترین و اساسی­ترین و در عین حال بادوام­ترین نهاد انسانی، نهاد خانواده است.وقتی صحبت از نهاد مقدس خانواده می­شود، اکثریت به این­که این نهاد، مهم­ترین نهاد اجتماعی در تکامل افراد جامعه است، اتفاق نظر دارند. مراقبت‌های اولیه در خانواده صورت می‌گیرد و نیازهای اساسی در آن تأمین می‌شود. این نهاد مهم و سرنوشت ساز در زندگی صنعتی و شهری دچار آسیب‌های فراوانی شده است و از ایفای نقش اساسی خویش باز مانده است. پسرک در آرزوهایش از دیدن اعضای خانواده در یک مکان و گرد هم به عنوان آرزو یاد می­کند. هم­چنین، پدر برای پسرک سبد حصیری آورده بود و مادرش کاغذهای رنگین خریده بود تا نویسنده نیازهای پسرک را در حال تامین شدن توسط پدر و مادر نشان دهد. این داستان هم از جمله داستان­های تخیلی است که سبد حصیری به عنوان موجودی جاندار و زنده دوشادوش داستان حرکت می­کند و پس نمی­کشد. علاوه بر سبد، فرفره­ها و باد هم مانند یک موجود زنده حرکت می­کنند و جاندار انگاری در داستان را رقم می­زنند. نشان دادن تصویری از ابزارها و وسایل برای هر مراسم مثلاً آیینه و شمعدان و قرآن و سفره عقد برای داماد، از جمله تصاویر آموزشی است.

درون­مایه­های داستان سوم

نشان دادن ابزارها و وسایل توجه به نظام خانواده رئالیسم جادویی و تخیل انتظار برآورده شدن آرزوهای کودکانه

 

داستان سوم: بادهای پاییزی،بادهای بهاری و دو کبوتر :

برجسته­ترین درون­مایۀ این داستان، در نگاه اول، عشق و دلدادگی است. ماجرای عشق کبوتر به جفتش که تاوان سنگینی برای او داشته، اما همه را به جان و دل می­خرد. این عشق و دلدادگی در ذهن او نیز مرور می­شود. بنابراین، درون­مایه این داستان مفهوم عشق است که به صورت پر رنگ دیده می‌شود کبوتری برای عشق خود به هر دری می­زنند تا معشوقش را بیابد. توجه ویژۀ احمدی به رنگ­ها در اغلب داستان­های کودکش جلوه­گری می­کند. زمانی­که از کبوتری حرف می­زند، او را با رنگ سفید تصویرسازی می­کند. احمدی برایش مهم است که کبوتر با رنگ سفید به دنبال جفت خود باشد. رنگ سفید برای احمدی می­تواند نماد سفیدی لباس عروسی باشد که مانند کبوتر سفید، در انتظار یارش بود. همان عروسی که باد، کبوتر را نزد او رساند، عروسی که در انتظار داماد، سرگردان به حلقۀ نامزدی­اش نگاه می­کرد. شاید احمدی یا انتخاب رنگ سفید کبوتر، می­خواسته این شباهت را آشکارتر نشان دهد تا برای مخاطب هم روشن­تر باشد. در پایان داستان هم، زمانی که عروس با لباس سفید در کنار داماد، سرسفره­های عقد نشسته بودند، کبوتر سفید هم جفتش را پیدا کرد.

درون­مایه­های داستان پنجم

انتظار جدایی عشق و دل­دادگی و تاوان آن اهمیت رنگ­ها

 

داستان چهارم: پرنده، پسرک، قطار:

درون­مایه این داستان دلتنگی ناشی از جدایی است و این­که مفهوم انتظار را هم می­رساند. از جمله درون­مایه­های دیگر این داستان می­تواند به صورت نمادین باشد. این­که هر شخصی باید به اصالت خود برگردد. از درون­مایه­های برجسته در داستان هفتم، بازگشت هرکس به ذات و اصالت واقعی خود است. همان تفسیر مفهوم عرفانی «بازگشت همه به سوی اوست» که چون ما از خداییم، عاقبت به سوی او خواهیم رفت. بنابراین، پرنده که هویت و اصالت خود را از پسرک گرفته بود، با این­که از آزادی خود لذت می­برد، اما باز هم در نهایت، خود را متعلق به پسرک می­دانست، اما این بار، تنها نیامد، بلکه پرندگان دیگری را هم با خود آورده بود که نشان می­دهد او از این قفس و از این وضعیت راضی بود که هم جنسان و هم­نوعان خود را هم به منبع اصالت خودشان بازگرداند. اصالت و هویت این پرنده نزد پسرک بود. پرنده با این­که آزادی را دوست داشت از پسرک جدا شد و به گردش خود ادامه داد، اما در پایان دوباره به همان مکان قبلی خود بازگشت.

درونمایه­های داستان هفتم

اهمیت اصالت و هویت انتظار دلتنگی و جدایی

 

داستان پنجم: هفت روز هفته دارم:

این داستان مفهوم انتظار را به صورت پررنگ در دید یک کودک نشان می‌دهد. کودکی که منتظر پدرش بود و هر روز انتظار خود را با نقاشی­هایی سپری می‌کرد تا این­که پدر برمی‌گردد و به آرزویش می­رسد. اما زمانی­که می‌خواهد نقاشی خود را به پدر نشان دهد نقاشی در باران خیس شده و پدر نمی‌تواند نقاشی او را ببیند. از دیگر درونمایه­هایی که به صورت نمادین و پنهان در این داستان دیده می‌شود مفهوم آزادی است این که پرنده به آب و غذا و گل احتیاج دارد، اما به قفس و قفل نیازی ندارد و باران که نماد پاکی و قداست است قفس را برای پرنده پاک کرده تا کودک ببیند که پرنده هم زندگی آزادی می­خواهد. توجه به رنگ­ها و بن مایه­های روانشناسی آن­ها در این داستان بیداد می­کند. این­که نویسنده ظرف آب و دانۀ پرنده را به رنگ زرد و آبی نشان داده و برعکس قفس و قفل را به رنگ­های سیاه و خاکستری نشان می­دهد، می­تواند اوج هنر نویسندگی شاعر در این زمینه باشد. خاکستری و سیاه در روان­شناسی نمادی از تاریکی و افسردگی­ست و رنگ زرد نشانۀ سرزندگی و آبی نشانه‌ای از آرامش است. توجه به ایام هفته و ارتباط آن­ها با رنگ­ها از جمله زیبایی­های این داستان است. نویسنده هر رنگ را با یک روز هفته در ارتباط قرار داده است. راوی از روز شنبه مشغول کشیدن نقاشی با رنگ­های مختلف است.

شنبه: تصویر پرنده: به رنگ سبز

یکشنبه: تصویر قفس: به رنگ سیاه

دوشنبه: تصویر دانه: به رنگ زرد

سه شنبه: تصویر ظرف آب: به رنگ آبی

چهارشنبه: تصویر گل: به رنگ قرمز

پنج شنبه: تصویر قفل برای قفس: به رنگ خاکستری

و سرانجام روز جمعه، روز پایان انتظار راوی است. روزی که نقاشی­اش کامل شد روزی که پدرش به خانه بازگشت و روزی که باران می­بارید. هر سه اتفاق در روز جمعه، برای راوی، مبارک و خوش­یمن بود. نویسنده روزها را جزء به جزء (از شنبه تا جمعه) نشان داده، رنگ­ها را نیز جدا جدا برای رسم نقاشی نشان داده تا مفهوم انتظار این کودک برای بازگشت پدرش را در ذهن مخاطب، طولانی نشان دهد. این­که انتظار برای بازگشت پدر، زود تمام نمی­شود. و اما خوش­یمن بودن این روز، نحسی زندانی بودن پرنده را از بین برد باران به عنوان عنصر خوش­یمن، قفس و کلید آن­را که نشانۀ اسارت پرنده بود، از بین برده درون­مایۀ این داستان هم به ارتباط دوستانۀ میان انسان­ها و پرندگان و حیوانات اشاره می­کند. ارتباط کودک با طبیعت مزایای بسیاری دارد. کودک در طبیعت جنب‌وجوش، حرکت، پویایی و سلامت فکر پیدا می‌کند. از سوی دیگر سر و کار داشتن دائم با تکنولوژی و دنیای پیشرفته، کودک را از خوی ذاتی و آرامش درونی­اش جدا می‌کند. این امر همان‌گونه که در دنیای واقعی اهمیت دارد در دنیای قصه‌ها نیز مهم است. داستان‌های مربوط به حیوانات اغلب در جنگل اتفاق می‌افتند. عناصری که محیط این داستان‌ها را تشکیل می‌دهند رایانه، تلفن و دیگر تکنولوژی‌های امروزی نیست، بلکه کودک در آن با خورشید، ماه، ستاره، جنگل، درخت، کلبه، خاک، برکه، آبادی و... مواجه است. همین عناصر فضای داستان‌های کلیله و دمنه را تشکیل داده است. نشأت گرفتن از عناصر طبیعت، سبب شده است کودک به‌واسطۀ خوی ذاتی‌اش، از این‌گونه داستان‌ها نتیجۀ بهتری بگیرد و این فضای داستانی موجب حفظ ارتباط کودک با طبیعت است. نکتۀ قابل اهمیت این است که شایسته است برای ایمن ماندن از آسیب‌های تفریحات دنیای جدید، کودکان را به خواندن این داستان‌ها تشویق کنیم تا با داستانی که فضای طبیعی دارد، انس بگیرند.

درونمایه­های داستان نهم

توجه به رنگ ها اهمیت آزادی انتظار و جدایی دوستی با پرندگان

داستان ششم: سه گلدان:

حوادث این داستان پیرامون سه گل می­چرخد: این داستان مفهوم انتظار را به صورت پررنگ در دید یک کودک نشان می‌دهد. کودکی که منتظر پدرش بود و هر روز انتظار خود را با نقاشی­هایی سپری می‌کرد تا این­که پدر برمی‌گردد و به آرزویش می­رسد. اما زمانی­که می‌خواهد نقاشی خود را به پدر نشان دهد نقاشی در باران خیس شده و پدر نمی‌تواند نقاشی او را ببیند. از دیگر درون­مایه­هایی که به صورت نمادین و پنهان در این داستان دیده می‌شود مفهوم آزادی است این­که پرنده به آب و غذا و گل احتیاج دارد، اما به قفس و قفل نیازی ندارد و باران که نماد پاکی و قداست است قفس را برای پرنده پاک کرده تا کودک ببیند که پرنده هم زندگی آزادی می­خواهد. توجه به رنگ­ها و بن مایه­های روان­شناسی آن­ها در این داستان بیداد می­کند. این­که نویسنده ظرف آب و دانۀ پرنده را به رنگ زرد و آبی نشان داده و برعکس قفس و قفل را به رنگ­های سیاه و خاکستری نشان می­دهد، می­تواند اوج هنر نویسندگی شاعر در این زمینه باشد. خاکستری و سیاه در روان­شناسی نمادی از تاریکی و افسردگی­ست ورنگ زرد نشانۀ سرزندگی و آبی نشانه‌ای از آرامش است. توجه به ایام هفته و ارتباط آن­ها با رنگ­ها از جمله زیبایی­های این داستان است. نویسنده هر رنگ را با یک روز هفته در ارتباط قرار داده است. راوی از روز شنبه مشغول کشیدن نقاشی با رنگ­های مختلف است.

شنبه: تصویر پرنده: به رنگ سبز

یکشنبه: تصویر قفس: به رنگ سیاه

دوشنبه: تصویر دانه: به رنگ زرد

سه شنبه: تصویر ظرف آب: به رنگ آبی

چهارشنبه: تصویر گل: به رنگ قرمز

پنج شنبه: تصویر قفل برای قفس: به رنگ خاکستری

و سرانجام روز جمعه، روز پایان انتظار راوی است. روزی که نقاشی­اش کامل شد روزی که پدرش به خانه بازگشت و روزی که باران می­بارید.

هر سه اتفاق در روز جمعه، برای راوی، مبارک و خوش­یمن بود. نویسنده روزها را جزء به جزء (از شنبه تا جمعه) نشان داده، رنگ­ها را نیز جدا جدا برای رسم نقاشی نشان داده تا مفهوم انتظار این کودک برای بازگشت پدرش را در ذهن مخاطب، طولانی نشان دهد. این­که انتظار برای بازگشت پدر، زود تمام نمی­شود. و اما خوش­یمن بودن این روز، نحسی زندانی بودن پرنده را از بین برد باران به عنوان عنصر خوش­یمن، قفس و کلید آن­را که نشانۀ اسارت پرنده بود، از بین برده درون­مایۀ این داستان هم به ارتباط دوستانۀ میان انسان­ها و پرندگان و حیوانات اشاره می­کند. ارتباط کودک با طبیعت مزایای بسیاری دارد. کودک در طبیعت جنب‌وجوش، حرکت، پویایی و سلامت فکر پیدا می‌کند. از سوی دیگر سر و کار داشتن دائم با تکنولوژی و دنیای پیشرفته، کودک را از خوی ذاتی و آرامش درونی­اش جدا می‌کند. این امر همان‌گونه که در دنیای واقعی اهمیت دارد در دنیای قصه‌ها نیز مهم است. داستان‌های مربوط به حیوانات اغلب در جنگل اتفاق می‌افتند. عناصری که محیط این داستان‌ها را تشکیل می‌دهند رایانه، تلفن و دیگر تکنولوژی‌های امروزی نیست، بلکه کودک در آن با خورشید، ماه، ستاره، جنگل، درخت، کلبه، خاک، برکه، آبادی و... مواجه است. همین عناصر فضای داستان‌های کلیله و دمنه را تشکیل داده است. نشأت گرفتن از عناصر طبیعت، سبب شده است کودک به‌واسطۀ خوی ذاتی‌اش، از این‌گونه داستان‌ها نتیجۀ بهتری بگیرد و این فضای داستانی موجب حفظ ارتباط کودک با طبیعت است. نکتۀ قابل اهمیت این است که شایسته است برای ایمن ماندن از آسیب‌های تفریحات دنیای جدید، کودکان را به خواندن این داستان‌ها تشویق کنیم تا با داستانی که فضای طبیعی دارد، انس بگیرند.

درون­مایه­های داستان نهم

توجه به رنگ­ها اهمیت آزادی انتظار و جدایی دوستی با پرندگان

داستان هفتم: باغ بزرگ قدیمی متروک:

این داستان با اختلاف سنی دو گروه شخصیتی شروع می­شود: پیر و جوانان. نویسنده با نشان دادن این تضاد، به زیبایی نشان می‌دهد که یک پیر زمانی که فرسوده می­شود جوانان می‌توانند به او قوت و امید ببخشند و کارهایی را که او به تنهایی نمی‌تواند انجام دهد به کمک آن­ها امکان‌پذیر می‌شود. بنابراین کمک به هم­نوع و عشق­ورزی و یکرنگی و یکدلی از جمله درون­مایه‌های آموزشی و اخلاقی این داستان می­باشد. این داستان هم مانند داستان قبلی می‌تواند یک درون­مایه اساسی و کلی را در حد خلاصه بیان کند و آن این که عشق ورزی می­تواند امید را بپروراند. تقابل شخصیتی میان دو گروه پیر و جوان هم می­تواند در قالب نمادین نشانی از تقابل کهنه و نو باشد که در کنار هم می­توانند مکمل هم باشند. توجه به رنگ از درون­مایه­های برجستۀ این داستان است. نویسنده از رنگ­های زرد و سبز و قهوه­ای و سفید و خاکستری و آبی استفاده کرده تا تنوع پرندگان را به زیبایی تصویرسازی کند. عدد 7 در این داستان، توجهی خاص نویسنده را به تقدس این عدد نشان می­دهد. او 7 اتاق با 7 در و 7 پرونده تصویرسازی می­کند. دوستی با پرندگان و حیوانات در قالب اندرزگونه برای مخاطبان کودک و نوجوان، از درون­مایه­های مهم و ارزشمند این داستان محسوب می­شود. او در قالب جملاتی چون: «پرنده­ها مهمان موقتی ما هستند» و «برای دوستی با پرنده­ها، صدایشان را تقلید کنید» این اندرز را به گوش مخاطبان می­رساند. نویسنده، اندرزگو را شخصیت پیری قرار داده که برای مخاطب نوجوان، حرفش سند باشد. در داستان نشانی از تضاد و کشمکش نمی‌بینیم. شخصیت‌ها همگی همراه و موافق با قهرمان هستند و این موضوع یک­نواختی نامطلوبی به داستان داده است؛ درحالی­که داستان‌های نوجوان، قابلیت پیچیده شدن را دارند، چون سن نوجوانان این کشش را دارد. از آن­جا که هدف نویسنده رساندن پیام داستان است، به جزئیات شخصیت‌ها توجه زیادی ندارد و آن‌ها و نیز حوادث- صرفا وسیله‌ی این مقصودند. بخشی از این هدف در رفتار و گفتار دیگران خصوصا دوستان مشهود است. بیشترین کنش داستانی شخصیت قهرمان حول محور دوستی و دوستانش می‌چرخد. گویی این چهار نفر در ارتباط با همدیگر معنا پیدا می‌کنند. آن‌ها با کمک هم کارهای بزرگی را به انجام می‌رسانند و در این بین، نویسنده نیز از راه کنش دوستانۀ آن‌ها مفاهیم مورد نظر را منتقل می‌کند. نویسنده می‌خواهد پیام را هر طور شده به وسیلۀ شخصیت‌ها انتقال دهد و این مسئله با حضور کم سن و سال سازگار نیستند، بنابراین، از پیرمرد به عنوان تجربه­دار استفاده می­کند تا فرهنگ دوستی با پرندگان را امری پسندیده نشان دهد.

درون­مایه­های داستان دوم

دوستی امید عشق توجه به رنگ توجه به اعداد خاص دوستی با پرندگان اتحاد و همدلی کمک به ناتوانان

نتیجه­گیری

هر داستانی برای شكل­گيری خود از «ساختار» و «عناصری» تشكيل می­شود كه با هنرمندی و خلاقيت داستان­نويس به صورت يك داستان كامل، ظهور و نمود می­يابد و داستان­نويس با كمك اين عناصر به آفرينش پيكرۀ داستان می­پردازد. نويسنده با نوشتن يك داستان خوب و پرمحتوا پيام و هدفی سازنده را به خواننده منتقل و القا می­كند. در زمینه ساختار روایی داستان­های احمدی نتایج زیر حاصل شده است:

- در داستان­های احمدی، شخصيت­ها حامی و ياريگر قهرمان داستان هستند و اغلب هر کدام از شخصيت­ها برای ارائۀ خدمتی و يا مأموريتی وارد صحنۀ داستان می­شوند. آنچه در داستان­های احمدی، عامل حرکت رو به جلو می­شود، این است که در داستان­های مزبور،نیاز به همدم و دوست، نیاز به پناهگاه نیاز به شناخت خود، از مهم­ترین درون­مایه­های وی است. وضعیت آغازین در اغلب داستان­ها، مثبت و روحیه بخش است و در تعداد معدودی وضع نامناسب ترسیم شده است. طبق نگاه کلی، ساختار اکثر قصه­های احمدی بدين شرح است: روایت وضعیت آغازین، چه مناسب و چه نامناسب. نیاز حس می­شود. بنابراین، حرکت آغاز می­شود. قهرمان با غیبت یا عزیمت، تصمیم به مقابله می­گیرد. و میانجی­گری می­کند. شیء یافته و مساله حل می­شود. قهرمان باز می­گردد. (یا نا امیدانه باز می­گردد و در مرحلۀ بعد، شیء یافته می­شود خود به خود). بیشتر داستان­های احمدی بر محور اخلاق و انتظار و عشق و حسرت جدایی می­چرخد که در نهایت همۀ این موضوعات، پایان خوشی در انتظار است.

از منظر شخصیت پردازی:

- در زمینۀ شخصیت پردازی احمدی سعی کرده شخصیت­ها را با نام جنس و جنسیت شان معرفی کند و چندان به نامگذاری شخصیت­ها در داستان‌های کودک توجه نکرده است. شاید به خاطر گروه سنی مخاطبانش بوده که به این شیوه شخصیت­پردازی روی آورده و از واژگانی چون کودک، دخترک، پسرک، پرنده، پدر و غیره استفاده کرده است. از دیگر ویژگی­های شخصیت­پردازی­های احمدی آن است که شخصیت­های انسانی را در کنار حیوانات و گیاهان می­آورد و بین آن­ها ارتباط صمیمانه برقرار می­کند تا بتواند پیام­های اخلاقی بهتری را در زمینۀ دوستی با طبیعت و حیوانات به مخاطب القا کند. جاندار انگاری نیز به شخصیت‌پردازی کودکانه وی رنگ دیگری داده و از لحاظ تصویرسازی و تخیل­سازی اثر بهتری را برای او رقم زده است. تخیل جزو جدایی­ناپذیر داستان­های کودکانه احمدی است. او همواره سعی می­کند موجودات خیالی، فضاهای تخیلی و گاه وهم­آلود را در داستان‌های خود جای دهد تا جذابیت بیشتری را برای مخاطبان به ارمغان بیاورد؛ به همین جهت رئالیسم جادویی عاملی مهم در داستان‌های اوست که به چشم می­آیند. شخصیت­های داستان­های احمدی اغلب با یک کمبود در زندگی­شان مواجه می­شوند که به کمک قهرمان و یاری­گران به آرزوهای خود دست پیدا می‌کنند. آرزو هم یکی از درون­مایه­های مهم داستان­های احمدی است که در دل شخصیت­ها جای گرفته است. شخصیت­های نمادین از جمله شخصیت­های برجسته در داستان­های احمدی است که هر یک از این شخصیت‌ها نماینده تیپ و نوعی از قشر جامعه هستند. شخصیت­های شرور و اعمالی نظیر اغواگری و فریب در داستان­های احمدی جایی ندارد، حتی در قالب انتقادی. اکثر شخصیت­های داستان­های احمدی آمیخته­ای از انسان و حیوان هستند که تخیلی بودن داستان را تقویت می­کند. کاربرد رنگ­ها و اعداد در داستان بسیار جلب توجه می­کند.

 

 

 

 

منابع

1-                      احمدی، احمدرضا (۱۳۸۰). اسب سیب و بهار، تهران: ماهریز.

2-                      _____، ______ (۱۳۸۸). سه تا گلدان، تهران: کانون فرهنگی.

3-                      _____، ______ (۱۳۸۹). پسرک دریا را نگاه کرد، تهران: نیستان.

4-                      _____، ______ (۱۳۸۹) .کبوتر سفید کنار آینه، تهران: کانون.

5-                      _____، ______ (۱۳۹۰). سبد حصیری و فرفره­های رنگی، تهران: کانون.

6-                      _____، ______ (۱۳۹۰). در باغ بزرگ قدیمی متروک، تهران: افق.

7-                      _____، ______ (۱۳۹۲). هفت روز هفته را دارم، تهران: کانون.

8-                      _____، ______ (۱۳۹۳). بادهای پاییزی بادهای بهاری و دو کبوتر، تهران: کانون.

9-                      _____، ______ (۱۳۹۸). پرنده پسرک و قطار، تهران: کانون.

10-                      احمدی، بابک ( ۱۳۸۲). ساختار و هرمنوتیک، تهران: گام نو.

11-                      ____، ____ (1370). ساختار تأویل متن، تهران: مرکز.

12-                      اخوت، احمد (۱۳۷۱). دستور زبان داستان، تهران: فردا.

13-                      اسکات کارد، اورسون (1386). شخصیت­پردازی و زاویه دید در داستان، تهران: دهقان.

14-                      اسکولز، رابرت (۱۳۷۹). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: آگاه.

15-                      ایمن، لیلی و دیگران (1352). گذری از ادبیات کودک، تهران: شورای کتاب کودک. 

16-                      براهنی، رضا (۱۳۶۸). قصه نویسی. تهران: نگاه .

17-                      بیشاپ، لئوناردو (۱۳۸۴). درس­هایی درباره داستان نویسی. ترجمۀ محسن سلیمانی، تهران: زلال.

18-                      پارسی نژاد، کامران (1378). ساختمان و عناصر داستان. تهران:حوزه هنری.

19-                      پاینده،حسین (1389). داستان کوتاه در ایران، جلد اول، چاپ دوم، تهران: نیلوفر.

20-                      پراپ، ولادیمیر (1368). ریخت­شناسی قصه­های پریان،ترجمۀ فریدون بدره­ای، تهران: توس.

21-                      پولادی. کمال (1384). بنیادهای ادبیات کودك، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

22-                      حجازی. بنفشه (1374). ادبیات کودکان و نوجوانان: ویژگی­ها و جنبه­ها. تهران: روشن­گران و مطالعات زنان.

23-                      دوسنت اگزوپری، آنتوان (1398). شازده کوچولو، ترجمۀ بهناز پیاده، چاپ دوم، تهران: راه معاصر.

24-                      دهخدا، علی­اکبر (1377). لغت­نامه دهخدا، چاپ دوم (دوره جدید)، تهران: دانشگاه تهران.

25-                      ذبیح نیا عمران. آسیه (1391). تاریخ ادبیات کودک و نوجوان در جهان، یزد: هومان.

26-                      رازانی، بهمن، (2535). اجمالی در زمینه ادبیات کودک، تهران: شرق.

27-                      رمضانی، ولی­الله؛ موسی­الرضا غربی (1395). درآمدی بر ساختارگرايی لوی استروس (مجموعه مقالات)،‌تهران: جهاد دانشگاهی تهران.

28-                      ستاری، جلال (1374). اسطوره و رمز، تهران: سروش.

29-                      سرامی، قدمعلی (۱۳۸۶). از رنگ گل تا رنج خار، تهران: علمی و فرهنگی.

30-                      سرلو، خوان ادوارد (1392). فرهنگ نمادها، ترجمۀ مهرانگيز اوحدی، چاپ دوم، تهران: دستان.

31-                      سیدحسینی، رضا (1376). مکتب­های ادبی، چاپ دهم، جلد دوم، تهران: نگاه.

32-                      سیگر، لیندا (1380). خلق شخصیت‌های ماندگار، ترجمۀ عباس اکبری، تهران: سروش.

33-                      شعاری­نژاد، علی­اکبر (1387). ادبیات کودکان، تهران: اطلاعات.

34-                      شمیسا، سیروس (1372). بیان، چاپ سوم، تهران: نشر فردوس.

35-                      ____، _____ (1374). انواع ادبی، چاپ سوم، تهران: فردوس.

36-                      شوالیه، ژان (1378). فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، جلد اول، تهران: جیحون.

37-                      صفوی، کوروش (1380). از زبان­شناسی به ادبیات، جلد اول، نظم، چاپ دوم، تهران: سوره مهر.

38-                      ____، _____ (1380). از زبان­شناسی به ادبیات، جلد دوم، شعر، چاپ دوم، تهران: سوره مهر.

39-                      طاهری مبارکه ،غلام محمد (1388). ریخت و درون­مایه داستان، چاپ دوم، تهران: آراد.

40-                      غفاری، سعید (1379). گامی در ادبیات کودکان و نوجوانان، تهران: دبیزش.

41-                      فاطمی، سعید (1347). اساطیر یونان و روم، جلد اول، تهران: دانشگاه تهران.

42-                      قزل ایاق، ثریا (1383). ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن، تهران: سمت.

43-                      محجوب، محمد جعفر (۱۳۸۳). ادبیات عامه ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه.

44-                      محمدی، محمد هادی، قایینی، زهره (۱۳۷۹). تاریخ ادبیات کودکان ایران، تهران: بنیاد پژوهش­های تاریخ کودکان ایران.

45-                      _____، ___ ___ ، قایینی، زهره (1383). کتاب­شناسی کتاب­های کودک و نوجوان، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

46-                      مشرف، مریم (۱۳۸۲). جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن.

47-                      میرصادقی، جمال (1366). ادبیات داستانی، تهران: شفا.

48-                      ____، _____ (1390). عناصر داستان، تهران: سخن.

49-                      ____، _____ (1375). داستان و ادبیات، تهران نگاه.

50-                      میرصادقی، جمال (1376). ادبیات داستانی، قصه، رمان، داستان کوتاه، چاپ سوم، تهران: سخن.

51-                      نجفی بهزادی، سجاد (1397). بررسی تطبیقی درون­مایۀ داستان­های کودک احمدرضا احمدی و مگان مک­دونالد، تهران، مجله پژوهش­های ادبی بهار، شماره 59، صفحه 137-164.

52-                      ولاشو، م، لوفلز (1366). زبان رمزی قصه­های پری­وار، تهران: توس.

53-                      هاشمی نسب، صدیقه (1371). کودکان و ادبیات رسمی ایران: بررسی جنبه­های مختلف بازنویسی از ادبیات کلاسیک ایران برای کودکان و نوجوانان، تهران: سروش. 

54-                      یاحقی، محمدجعفر (1377). چون سبوی تشنه، چاپ پنجم، تهران: جامی.

55-                      یونسی، ابراهیم (1369). هنر داستان­نویسی، چاپ پنجم، تهران: نگاه.

56-                      یونگ، کارل گوستاو (1352). انسان و سمبول­هایش، ترجمۀ ابوطالب صارمی، تهران: امیرکبیر.

 

 

 

 

 

The Form and Theme of Seven Children's Stories by Ahmad Reza Ahmadi

(With the Educational Approach of Correct Reading and Correct Understanding of the Story)

 

Sara Noi 1, Reza Ashrafzadeh 2*, Batoul Fakhreslam 3

1PhD Student, Department of Persian Language and Literature, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran

*2 Professor, Department of Persian Language and Literature, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran (Corresponding Author)

3 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Neyshabur Branch, Islamic Azad University, Neyshabur, Iran

Email: [e-mail] (Corresponding Author)

 

Abstract

Literary scholars are always looking for appropriate methods to determine the style of literary works and analyze the methods of the authors; therefore, research on the form and meaning of works is always ongoing. The results indicate that most of the characters in Ahmadi's children's stories, no matter how different they are from each other, often perform the same tasks and operations. In other words, all characters act in the direction of representing moral models and implement the author's opinions. This research, using a descriptive-analytical method, seeks to explain the components of Ahmadreza Ahmadi's children's and adolescent fiction works in order to show that form and theme play an effective role in revealing their systematic structure. Also, according to the results obtained, we will answer these two questions: "Are the structures of all of Ahmadi's children's stories similar and identical?" and "Does the structure of these stories and their educational approach affect the correct reading and understanding of the child's audience.

 

Keywords: structuralism, morphology and morphology, Ahmadreza Ahmadi, children's and adolescent literature.

---